BIRŽIŠKA Mykolas

Urodzony  24 sierpnia  1882 w Wieksznie (Viekšniai) w dawnym powiecie szawelskim na Żmudzi, w spolonizowanej rodzinie szlacheckiej herbu Łabędź; syn Antanasa Biržiški, lekarza, i Elżbiety z Rodziewiczów, nauczycielki. Język polski znał od dzieciństwa. Początkowo naukę pobierał w domu pod opieką matki, później pod kierunkiem korepetytora przygotował się do klasy III gimnazjum. W latach 1895–1901 uczył się w gimnazjum męskim z rosyjskim językiem nauczania w Szawlach (Šiauliai). Ze szkoły wyniósł dobrą znajomość języków niemieckiego i francuskiego. Wspólnie z kolegami w 1897 założył tajne kółko samokształceniowe miłośników języka litewskiego. W latach 1901–07 studiował prawo na Uniwersytecie Moskiewskim (Uniwersytet Moskiewski), a jako wolny słuchacz uczęszczał na wykłady z literatury i językoznawstwa. Od 1901 należał do tajnego Stowarzyszenia Studentów Litwinów w Moskwie (Stowarzyszenie Studentów Litwinów), przez jakiś czas pełnił funkcję wiceprezesa. Za udział w politycznej działalności studenckiej w 1902 został aresztowany i skazany na dwa lata zesłania na Syberię, co zamieniono na usunięcie z uniwersytetu i pół roku więzienia. Po odbyciu kary wrócił na krótko na uczelnię. Wstąpił do Litewskiej Partii Socjaldemokratycznej (Litewska Partia Socjaldemokratyczna (LPSD)) (LPSD). Zimą 1905 zamieszkał w Wilnie. Współpracował z nielegalną prasą socjalistyczną litewską i polską – „Darbininku balsas” (Darbininku balsas) i „Echo Życia Robotniczego na Litwie” (Echo Życia Robotniczego na Litwie). W 1906 wspólnie z przyszłą żoną Bronislavą Šėmytė przetłumaczył z rosyjskiego na polski artykuł M. Taganskiego (prawdziwe nazwisko Michaił A. Silwin) Republika demokratyczna w Nowej Zelandii, jego fragment  został opublikowany w „Echu” (nr 17, 18), ale bez podania nazwisk tłumaczy. W 1906 przez jakiś czas redagował dział litewski w „Gazecie Wileńskiej” (Gazeta Wileńska). Aktywnie uczestniczył w życiu politycznym i społeczno-kulturalnym Litwinów. Studia dokończył w Moskwie, uzyskując dyplom prawnika w 1907. W tym samym roku ożenił się. W latach 1907–09 pracował w Wilnie jako aplikant u adwokata Tadeusza Wróblewskiego. Redagował tygodnik „Žarija” (1908-09) (Žarija), a dla gazety rosyjskiej „Siewiero-zapadnyj gołos” (Siewiero-zapadnyj gołos)przygotowywał przegląd wydarzeń z życia Polaków i Litwinów wileńskich. Pracował wówczas także w redakcji gazety „Vilniaus žinios” (Vilniaus žinios). W 1908 należał do Wileńskiego Klubu Szlacheckiego (Wileński Klub Szlachecki); jako jego przedstawiciel brał udział w pracach na rzecz reaktywowania Uniwersytetu Wileńskiego (Uniwersytet Wileński). Wspierał i promował działalność Litewskiego Towarzystwa Artystycznego. Od 1908 był członkiem zarządu Litewskiego Towarzystwa Naukowego (Litewskie Towarzystwo Naukowe), przez jakiś czas pełnił funkcję zastępcy prezesa. Będąc znawcą dawnej literatury litewskiej, opiekował się księgozbiorem Towarzystwa. Współpracował też z innym towarzystwami litewskimi („Rūta” w Wilnie (Rūta), „Daina” w Kownie (Daina), „Varpas” w Szawlach (Varpas)). W latach 1909–15 pracował w Banku Ziemskim w Wilnie (Bank Ziemski). W latach 1910–11 redagował pismo „Visuomenė” (Visuomenė), drukował tu swoje prace naukowe. Opracowywał hasła dotyczące literatury litewskiej dla Wielkiej Encyklopedii Powszechnej (było ich ponad 3 tys.). W latach 1911-12 należał do polskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Wilnie (Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Wilnie). Był członkiem założonego w maju 1915 Towarzystwa Litewskiego ds. pomocy agronomicznej i prawnej ofiarom wojny (Towarzystwo Litewskie ds. pomocy agronomicznej i prawnej ofiarom wojny). Po zajęciu Wilna przez Niemców został członkiem KC LPSD, później też członkiem Litewskiej Grupy Dyplomatycznej (Litewska Grupa Dyplomatyczna). Uczestniczył w tworzeniu listu do prezydenta Stanów Zjednoczonych Thomasa Woodrowa Wilsona w sprawie poparcia prawa Litwinów do posiadania niepodległego państwa. W końcu 1915 został członkiem komisji oświatowej przy KC LPSD. Od października 1915 był dyrektorem litewskiego gimnazjum towarzystwa „Rytas” w Wilnie (w 1921 przemianowanego na Gimnazjum litewskie im. Witolda Wielkiego (Gimnazjum litewskie im. Witolda Wielkiego)), w którym uczył literatury i historii litewskiej oraz geografii. W końcu 1915 wykładał historię na polskim Uniwersytecie Ludowym im. A. Mickiewicza w Wilnie (Uniwersytet Ludowy im. A. Mickiewicza w Wilnie). Od 1917 był członkiem komisji ds. podręczników w Litewskim Towarzystwie Naukowym (Litewskie Towarzystwo Naukowe). W 1917 należał do Taryby (Rady) Litewskiej (Taryba (Rada) Litewska), gdzie na zlecenie niemieckich władz okupacyjnych przygotował memorandum o sytuacji szkolnictwa litewskiego. W 1918 był sygnatariuszem Aktu Niepodległości Litwy. Na przełomie 1918 i 1919 pełnił funkcję ministra oświaty w rządzie litewskim w Wilnie oraz członka komisji ds. reaktywowania Uniwersytetu Wileńskiego. Na początku 1919 pełnił funkcję generalnego pełnomocnika litewskiego Rządu Tymczasowego. W latach 1919–22 był przewodniczącym Tymczasowego Komitetu Litwinów Wileńskich (Tymczasowy Komitet Litwinów Wileńskich), wydawał i redagował jego organ „Vilnius” (Vilnius) (1920-21). Od maja do grudnia 1919 redagował gazetę „Głos Litwy” (Głos Litwy), gdzie zamieszczał artykuły o prześladowaniach mniejszości litewskiej w Wilnie i na Wileńszczyźnie. Po zamknięciu przez władze polskie „Głosu Litwy” wydawał kontynuacje tej gazety: „Echo Litwy” (Echo Litwy), „Dzwon Litwy” (Dzwon Litwy), „Straż Litwy” (Straż Litwy), „Nowiny Wileńskie” (Nowiny Wileńskie), a także jednodniówki: „Adam” (Adam), „Ewa” (Ewa), „Józef” (Józef), „Piotr” (Piotr), „Zosia” (Zosia), „Jerzy” (Jerzy), „Hela” (Hela). Razem z braćmi Vaclovasem i Viktorasem redagował dzienniki rosyjskojęzyczne „Litwa” (Litwa (dziennik rosyjskojęzyczny)) i „Wilenskij Kurjer” (Wilenskij Kurjer (dziennik rosyjskojęzyczny)). W 1922 był prześladowany przez władze polskie; oskarżony o zdradę stanu został aresztowany i osadzony w więzieniu na Łukiszkach. Po interwencji Ligi Narodów został zwolniony i odesłany do Kowna, tymczasowej stolicy Republiki Litewskiej. W latach 1922–39 wykładał historię literatury litewskiej i powszechnej, prowadził też zajęcia z folkloru litewskiego na Uniwersytecie Litewskim (od 1930 pod nazwą Uniwersytetu Witolda Wielkiego (Uniwersytet Litewski/Uniwersytet Witolda Wielkiego (od 1930))). W 1927 uzyskał tytuł naukowy profesora zwyczajnego. W 1922–25 oraz 1937–40 został dziekanem wydziału humanistycznego, w 1925–26 prorektorem, w 1926–27 – rektorem tej uczelni.  Równocześnie w 1922–30 był dyrektorem I Państwowego Gimnazjum w Kownie (I Państwowe Gimnazjum w Kownie), wykładał w szkole średniej dla dorosłych i w szkole artystycznej. W latach 1925–35 pełnił funkcję przewodniczącego Związku Wyzwolenia Wilna (Związek Wyzwolenia Wilna). W 1927 należał do współzałożycieli Towarzystwa Nauk Humanistycznych i  Literatury (Towarzystwo Nauk Humanistycznych i Literatury). W latach 1929–35 był prezesem Litewskiego Stowarzyszenia ds. badania kultur ZSRR (Litewskie Stowarzyszenie ds. badania kultur ZSRR). Od 1932 był zastępcą redaktora naczelnego serii Lietuvių enciklopedija (Encyklopedia Litewska). W 1932 otrzymał tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Witolda Wielkiego, a w 1934 Uniwersytetu Łotewskiego. Po zamknięciu Uniwersytetu Stefana Batorego w 1939 wykładał na litewskim Uniwersytecie Wileńskim.  Podczas II wojny światowej w 1940–44 był rektorem tego uniwersytetu, a w latach 1941–42 – przewodniczącym Litewskiej Akademii Nauk (Litewska Akademia Nauk). W 1945 znalazł się wraz z żoną w Niemczech. W latach 1946–49 wykładał dla uchodźców litewskich na Uniwersytecie Bałtyckim (Uniwersytet Bałtycki) w Hamburgu (od 1947 w Pinnenbergu) w strefie kontrolowanej przez Brytyjczyków. W 1947 został członkiem honorowym Związku Dziennikarzy Litewskich (Związek Dziennikarzy Litewskich) oraz Towarzystwa Jedności Litewsko-Łotewskiej (Towarzystwo Jedności Litewsko-Łotewskiej). W 1949 wyjechał wraz z żoną do Stanów Zjednoczonych, gdzie zamieszkali w stanie Connecticut, a od 1950 w Los Angeles. Uczestniczył tam w działalności emigrantów litewskich. Publikował głównie prace naukowe z historii kultury i literatury litewskiej. Brał udział w działalności kolegium redakcyjnego Encyklopedii Litewskiej  Od 1952 był członkiem honorowym Instytutu Lituanistyki w Chicago (Instytutu Lituanistyki). Odznaczony Orderem Witolda Wielkiego III stopnia (1935), księcia Giedymina I stopnia (1938). Miał dwie córki: graficzkę Mariję Biržiškaitė-Žakevičienė-Žymantienė (1908–1997)  oraz pianistkę Onę Biržiškaitė-Barauskienė (1909–1998). Zmarł 24 sierpnia 1962 w Los Angeles w Kalifornii; pochowany tamże w mauzoleum na Calvary Cemetery. W 2018 jego szczątki zostały sprowadzone do Wilna i spoczywają na cmentarzu Rossa. 

Listy do T. Wróblewskiego znajdują się w Bibliotece Litewskiej Akademii Nauk im. Wróblewskich w Wilnie, do rektora Uniwersytetu Witolda Wielkiego J. Šalkauskisa (1939) – w Litewskim Centralnym Archiwum  Państwowym w Wilnie.  

TWÓRCZOŚĆ PRZEKŁADOWA Z JĘZYKA POLSKIEGO

         1. J.I. Kraševskis: Lietuvių dainos. Versta iš lenkų kalbos.[Przełożył i uzupełnił M. Biržiška]. Vilnius: „Vilniaus” leidinys, 1921, 53 s. 

Oryginał: J.I. Kraszewski: Dajny. Pieśni litewskie.

PRACE REDAKCYJNE W JĘZYKU POLSKIM

          1. J.I. Kraszewski: Dajny – pieśni litewskie. Przejrzane przez M. B-kę [Birżyszkę]. Wilno: Wydawnictwo „Głosu Litwy” 1919, 49 s. 

          2. Nowe czytanki. Część II. Zebrała S. Jabłońska, a uzupełnił M. Birżyszka. Wilno: Drukarnia M. Kuchty 1919, 128 s. Wydanie następne: Kowno: Towarzystwo „Švyturys” 1923, 130 s. 

PRACE REDAKCYJNE W JĘZYKU LITEWSKIM

       Iš Adomo Mickevičiaus raštų. Mokykloms parinko M. Biržiška. Vilnius: Lietuvių mokslų draugija 1919, 247 s. Wydanie następne: Iš Adomo Mickevičiaus raštų. Vertimus mokykloms parinko ir patvarkė M. Biržiška. 2–asis paveiksluotas leidimas. Kaunas: Vairas 1927, 287 s. 

Recenzja:

M. BRENSZTEJN: Mickiewicz odpolszczony. „Przegląd Wschodni” 1930 nr 103. 

OPRACOWANIA OGÓLNE (wybór)

SŁOWNIKI I ENCYKLOPEDIE

1. I. KISINAS: Lietuviškoji enciklopedija. Kaunas 1935. 

2. I. KISINAS: Lietuvių enciklopedija. T. 3. Boston 1954.

3. J. BŪTĖNAS: Tarybų Lietuvos enciklopedija. Vilnius 1985. 

4. V. VANAGAS: Lietuvių rašytojų sąvadas. Vilnius 1996. 

5. A. JOVAIŠAS: Lietuvių literatūros enciklopedija. Vilnius 2001. 

6. E. ALEKSANDRAVIČIUS: Visuotinė lietuvių enciklopedija. T. 3. Vilnius2003.

7.  M. JACKIEWICZ: Encyklopedia Ziemi Wileńskiej. T. 2. Literatura od XVI w. do 1945 r. Bydgoszcz 2004. 

8. M. JACKIEWICZ: Leksykon kultury litewskiej. Warszawa 2005. 

9. T. VENCLOVA: Vilniaus vardai. Vilnius 2006. 

10.  M. JACKIEWICZ: Wileńska encyklopedia 1939-2005. Warszawa 2007. 

11.  M. JACKIEWICZ: Encyklopedia Ziemi Wileńskiej. T. 9. Nauka i uczeni od XVI w. do 1945. Bydgoszcz 2010.

Gimė 1882 m. rugpjūčio 24 d. Viekšniuose, buvusiame Šiaulių paviete, Žemaitijoje, sulenkėjusioje Gulbės (Łabędź) herbo bajorų šeimoje; Antano Biržiškos, gydytojo, ir Elżbietos Rodziewicz, mokytojos, sūnus. Lenkų kalbą mokėjo nuo vaikystės. Iš pradžių motinos prižiūrimas mokėsi namie, vėliau su korepetitoriumi pasiruošė egzaminui  į 3-ą gimnazijos klasę. 1895–1901 m. mokėsi Šiaulių berniukų gimnazijoje su dėstomąja rusų kalba. Ten gerai pramoko vokiečių ir prancūzų kalbų. 1897 m. su bendramoksliais įkūrė slaptą savarankiško lavinimosi lietuvių kalbos mylėtojų būrelį. 1901–07 m. Maskvos universitete studijavo teisę, o kaip laisvas klausytojas lankė literatūros ir kalbotyros paskaitas. Nuo 1901 m. slaptos Maskvos lietuvių studentų draugijos narys, kurį laiką buvo jos pirmininko pavaduotojas. 1902 m. už dalyvavimą studentų politinėje veikloje buvo suimtas ir nuteistas dvejiems metams katorgos Sibire bausmė jam buvo pakeista – išmestas iš universiteto ir pusę metų kalėjo. Atlikęs bausmę trumpam grįžo į universitetą. Įstojo į Lietuvos socialdemokratų partiją (LSDP). 1905 m. žiemą apsigyveno Vilniuje. Bendradarbiavo su nelegalia lietuvių ir lenkų socialdemokratų spauda – „Darbininkų balsas“ ir „Echo Życia Robotniczego na Litwie“. 1906 m. kartu su būsima žmona Bronislava Šėmyte iš rusų į lenkų kalbą išvertė M. Taganskio (tikroji pavardė Michail A. Silvin) straipsnį Republika demokratyczna w Nowej Zelandii (Naujosios Zelandijos demokratinė respublika), jo fragmentas buvo išspausdintas periodiniame leidinyje „Echo“ (nr 17, 18), bet nenurodant vertėjų pavardžių. 1906 m. kurį laiką redagavo laikraščio „Gazeta Wileńska“ lietuvišką skyrelį. Aktyviai dalyvavo lietuvių politiniame ir kultūriniame gyvenime. Maskvoje baigė studijas, 1907 m. gavo teisininko diplomą. Tais pačiais metais vedė. 1907–09 m. dirbo Vilniuje praktikantu pas advokatą Tadeuszą Wróblewskį. Redagavo savaitraštį „Žarija“ (1908–09), o rusiškam laikraščiui „Severo-zapadnyj golos“ (Šiaurės vakarų balsas) rengė Vilniaus lenkų ir lietuvių gyvenimo apžvalgas. Tuo pat metu dirbo laikraščio „Vilniaus žinios“ redakcijoje. 1908 m. Vilniaus bajorų klubo narys; kaip jo atstovas dalyvavo Vilniaus universiteto atkūrimo darbe. Rėmė ir populiarino Lietuvos dailininkų draugijos veiklą. Nuo 1908 m. Lietuvos mokslo draugijos narys, kurį laiką buvo prezidento pavaduotojas. Senosios lietuvių literatūros žinovas, rūpinosi Draugijos biblioteka. Taip pat bendradarbiavo su kitomis lietuvių draugijomis („Rūta“ Vilniuje, „Daina“ Kaune, „Varpas“ Šiauliuose). 1909–15 m. dirbo Vilniaus žemės  banke. 1910–11 m. redagavo periodinį leidinį „Visuomenė“, ten spausdino savo mokslinius darbus. Enciklopedijai Wielka Encyklopedia Powszechna rengė straipsnius apie lietuvių literatūrą (jų buvo daugiau nei 3 tūkst.).  1911–12 m. Vilniaus lenkų mokslo bičiulių draugijos narys. 1915 m. įsteigtos Lietuvos agronominės ir teisinės pagalbos karo aukoms draugijos narys. Vokiečiams užėmus Vilnių tapo LSDP CK nariu, vėliau ir Lietuvos diplomatinės grupės nariu. Dalyvavo rašant laišką Jungtinių Amerikos Valstijų prezidentui Thomasui Woodrowui Wilsonui, kuriame buvo prašoma paremti lietuvių teisę turėti nepriklausomą valstybę. 1915 m. pabaigoje tapo švietimo komisijos prie LSDP CK nariu. Nuo 1915 m. spalio Vilniaus lietuvių gimnazijos „Rytas“ direktorius (1921 m. pervadinta į Vytauto Didžiojo lietuvių gimnaziją), kurioje dėstė lietuvių literatūrą ir istoriją, taip pat geografiją. 1915 m. pabaigoje dėstė istoriją lenkų A. Mickevičiaus liaudies universitete Vilniuje. Nuo 1917 m. Lietuvos mokslo draugijos vadovėlių komisijos narys. 1917 m. Lietuvos Tarybos narys, kur vokiečių valdžios pavedimu perengė memorandumą dėl lietuvių švietimo padėties. 1918 m. Lietuvos Nepriklausomybės akto signataras. 1918 ir 1919 m. sandūroje Lietuvos vyriausybėje ėjo švietimo ministro pareigas, komisijos atkurti Vilniaus universitetą narys. 1919 m. pradžioje Lietuvos Laikinosios vyriausybės generalinis įgaliotinis. 1919–22 m. Vilniaus lietuvių laikinojo komiteto pirmininkas, leido ir redagavo jo spaudos organą „Vilnius“ (1920–21). Nuo 1919 m. gegužės iki gruodžio redagavo laikraštį „Głos Litwy“ (Lietuvos balsas), kur spausdino straipsnius apie Vilniuje ir Vilniaus krašte persekiojamą lietuvių tautinę mažumą. Lenkų valdžiai uždarius „Głos Litwy“, leido jį kitais pavadinimais: „Echo Litwy“, „Dzwon Litwy“, „Straż Litwy“, „Nowiny Wileńskie“, taip pat priedus „Adam“, „Ewa“, „Józef“, „Piotr“, „Zosia“, „Jerzy“, „Hela“. Su broliais Vaclovu ir Viktoru redagavo rusiškus dienraščius „Litva“ ir „Vilenskij Kurjer“. 1922 m. buvo lenkų valdžios persekiojamas; apkaltinus valstybės išdavimu suimtas ir įkalintas Lukiškėse. Įsikišus Tautų Lygai paleistas ir išsiųstas į Kauną, laikinąją Lietuvos Respublikos sostinę. 1922–39 m. Lietuvos universitete (nuo 1930 m. jis pervadintas į Vytauto Didžiojo universitetą) dėstė lietuvių ir visuotinės literatūros istoriją, taip pat vedė lietuvių tautosakos užsiėmimus. 1927 m. gavo mokslinio profesoriaus vardą. 1922–25 m. ir 1937–40 m. minėto universiteto Humanitarinio skyriaus dekanas, 1925–26 m. prorektorius,  1926–27 m. – rektorius. Kartu 1922–30 m. Kauno I valstybinės gimnazijos direktorius, dėstė vidurinėje suaugusiųjų mokykloje ir meno mokykloje. 1925–35 m. Vilniaus išlaisvinimo sąjungos vadovas. 1927 m. vienas Humanitarinių mokslų ir literatūros draugijos steigėjų. 1929–35 m. Lietuvos SSSR kultūrų tyrinėjimo draugijos pirmininkas. Nuo 1932 m. Lietuvių enciklopedijos vyriausiojo redaktoriaus pavaduotojas. 1932 m. jam suteiktas Vytauto Didžiojo universiteto, o 1934 m. Latvijos universiteto honoris causa vardas. 1939 m. uždarius Stepono Batoro universitetą, dėstė lietuviškame Vilniaus universitete. Antrojo pasaulinio karo metais to universiteto rektorius, o 1941–42 m. – Lietuvos mokslo akademijos vadovas. 1945 m. kartu su žmona atsidūrė Vokietijoje. 1946–49 m. lietuvių išeiviams dėstė Hamburgo Baltijos universitete (nuo 1947 m. Pineberge), britų kontroliuojamoje zonoje. 1947 m. tapo Lietuvos žurnalistų sąjungos ir Lietuvių-latvių vienybės draugijos garbės nariu. 1949 m. su žmona išvažiavo į Jungtines Amerikos Valstijas, apsigyveno Konektikuto valstijoje, nuo 1950 m. Los Andžele. Ten dalyvavo lietuvių emigrantų veikloje. Publikavo daugiausia mokslo darbus iš kultūros istorijos ir lietuvių literatūros. Dalyvavo Lietuvos enciklopedijos redakcinės kolegijos darbe. Nuo 1952 m. Čikagos lituanistikos instituto garbės narys. Apdovanotas 3 laipsnio Vytauto Didžiojo ordinu (1935), 1 laipsnio kunigaikščio Gedimino ordinu (1938). Turėjo dvi dukteris: grafikę Mariją Biržiškaitę-Žakevičienę-Žymantienę (1908–1997) ir pianistę Oną Biržiškaitę-Barauskienę (1909–1998). Mirė 1962 m. rugpjūčio 24 d. Los Andžele, Kalifornijoje; ten ir palaidotas Kalvarijų kapinių mauzoliejuje. 2018 m. jo palaikai buvo atgabenti į Vilnių ir perlaidoti Rasų kapinėse. 

Laiškai T. Wróblewskiui saugomi Lietuvos mokslo akademijos Vrublevskių bibliotekoje, laiškai Vytauto Didžiojo universiteto rektoriui J. Šalkauskiui (1939) – Lietuvos centriniame valstybės archyve, Vilniuje.