STANDE Stanisław Ryszard

1897-1937

Pisownia nazwiska do 1927: Standé.
Kryptonimy: S.r.s.; srs.; St.R.S.
Poeta, tłumacz, działacz polityczny.

Urodzony 16 listopada 1897 w Warszawie w zasymilowanej rodzinie żydowskiej; syn Emanuela Standego, pracownika biurowego, i Henryki z domu Elchman. Tragiczne wydarzenia podczas manifestacji rewolucyjnej w 1905: śmierć matki na Placu Teatralnym w Warszawie i nagły zgon ojca na wieść o tym zdarzeniu, sprawiły, że znalazł się pod opieką Ignacego Kaufmana, agenta handlowego, i zamieszkał w Krakowie. Od 1909 uczył się w tamtejszym  Gimnazjum św. Jacka (Gimnazjum św. Jacka w Krakowie), gdzie w 1916 zdał maturę i w tymże roku podjął studia na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego (UJ; Wydział Filozoficzny Uniwersytetu Jagiellońskiego) w zakresie filologii polskiej i filozofii. W roku akademickim 1920/21 opuścił uczelnię bez ukończenia studiów. W 1919 wstąpił do Komunistycznej Partii Robotniczej Polski (od 1925 Komunistyczna Partia Polski – KPP; Komunistyczna Partia Robotnicza Polski (KPRP)) i włączył się w działalność partyjną; został członkiem Centralnej Redakcji Wydziału Kultury i Oświaty Komitetu Centralnego KPP (Centralna Redakcja Wydziału Kultury i Oświaty Komitetu Centralnego KPP). Debiutował w 1920 wierszem pt. Symfonia na łamach czasopisma „Zdrój” (t. 13, nr 3-4; Zdrój). W tymże roku ożenił się z Zofią Lillien, biolożką (rozwiedzeni w 1926), z którą miał córkę Olgę (urodzona w 1922, matematyczka i pedagożka, po mężu Stande-Armatys). W styczniu 1921 został kierownikiem literackim Studia Teatru Robotniczego przy Warszawskim Uniwersytecie Ludowym (Studio Teatru Robotniczego przy Warszawskim Uniwersytecie Ludowym), zamkniętym przez władze po kilku miesiącach; w grudniu tegoż roku został aresztowany w Dąbrowie Górniczej w trakcie wieczorów autorskich, podczas których wygłaszał przemówienia o treści rewolucyjnej. W 1925 wspólnie z Władysławem Broniewskim założył w Domu Kolejarza Warszawski Teatr Robotniczy (Warszawski Teatr Robotniczy); po jednym z przedstawień został kolejny raz aresztowany. W związku z kolportowaniem nielegalnej literatury był wielokrotnie skazywany, do 1930 w polskich więzieniach spędził 10 miesięcy. W tym okresie zajmował się również twórczością przekładową, tłumacząc z języka angielskiego, niemieckiego i rosyjskiego. Wiersze, artykuły krytyczne, recenzje (podpisane: S.r.s. lub St.R.S.), przekłady publikował w pismach: „Zdrój” (Zdrój, 1920-22), „Nowa Kultura” (Nowa Kultura, 1923-24), „Wiadomości Literackie” (Wiadomości Literackie ,1925, 1931), „Robociarz” (Robociarz, 1926-28), „Dźwignia” (Dźwignia, 1927-31, należał również do redakcji pisma w 1929-31), „Skamander” (Skamander, 1935-36). W 1927 zawarł związek małżeński z Zofią primo voto Steinową-Krajewską, córką Adolfa Warskiego. W tymże roku po raz pierwszy wyjechał do Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR), wstąpił wówczas do radzieckiej Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (WKP; Wszechzwiązkowa Komunistyczna Partia). Uczestniczył w I Zjeździe Polskich Pisarzy Proletariackich, który odbył się w Mińsku w 1931, działał także w Związku Pisarzy Radzieckich (Związek Pisarzy Radzieckich). Od 1928 wchodził w skład kolegium redakcyjnego pisma „Vestnik Innostrannoj Literatury” (Vestnik Innostrannoj Literatury). Zagrożony więzieniem z powodu nielegalnej działalności politycznej wyjechał w 1931 wraz z żoną przez Berlin do Moskwy, gdzie osiadł na stałe. Zajmował się głównie pracą literacką. Drukował w wychodzących w Moskwie pismach „Świt” (Świt, 1926-27), „Trybuna Radziecka” (Trybuna Radziecka, 1927), „Kultura Mas” (Kultura Mas, 1931-37), w miesięcznikach wydawanych przez działające w ZSRR Międzynarodowe Zrzeszenie Pisarzy Rewolucyjnych „Literatura Mirovoj Revolucji” (Literatura Mirovoj Revolucji, 1931-32), „Internacjonalnaâ Literatura” (Internacjonalnaâ Literatura, 1933-35, tu był także członkiem kolegium redakcyjnego) oraz czasopismach polonijnych: „Nasza Droga” (Nasza Droga, 1933), „Nasze Słowo” (Nasze Słowo, 1933), „Prawda” (Prawda, 1935). Początkowo cieszył się poparciem władz radzieckich, a jego tomy poezji tłumaczono na język rosyjski. Po rozwodzie ożenił się w 1935 z Rosjanką, Marią Grinberg, pianistką 1935-37, z tego związku urodziła się w 1937 córka Nika, pianistka). Aresztowany 9 września 1937 na podstawie fałszywego oskarżenia o współpracę z polskim wywiadem, 1 listopada został skazany na karę śmierci i tego samego dnia rozstrzelany. W 1955 uznany za ofiarę represji stalinowskich, został pośmiertnie zrehabilitowany przez Kolegium Wojskowe Sądu Najwyższego Związku Radzieckiego. Miejsce pochowania jest nieznane.

Lokalizacja archiwum tłumacza nie jest znana.

TWÓRCZOŚĆ PRZEKŁADOWA

1. W. Hasenclever: Ludzie. Dramat w 5-ciu obrazach. Tłumaczył S.R. Standé. „Zdrój” 1922 t. 14 s. 68-92.

Tytuł oryginału: Die Menschen.

2. F. Bruckner: Przestępcy. [Utwór dramatyczny]. Przekład St.R. Standego. Wystawienie: Reżyseria: L. Schiller. Łódź, Teatr Miejski 1930.

Tytuł oryginału: Die Verbrecher.

Recenzja:
[ST.R. STANDE] srs: Przestępcy w Teatrze Łódzkim. „Miesięcznik Literacki” 1930 nr 4.

3. E. Rice: Ulica. Sztuka w 3 aktach (16 obrazach). Wystawienie: Reżyseria: S. Jaracz. Warszawa, Teatr Ateneum 1930.

Tytuł oryginału: The Street Scene.

Recenzja:
T. ŻELEŃSKI (BOY): Premiera w Teatrze Ateneum. „Kurier Poranny” 1930 nr 320.

4. V. Baum: Ludzie w hotelu. Sztuka w 3 aktach. Wystawienie: Reżyseria: K. Borowski. Warszawa, Teatr Polski 1931.

Tytuł oryginału: Menschen im Hotel.

5. A.S. Nowikow-Priboj: Słona kąpiel. [Powieść]. Przekład St.R. Standego. Moskwa: Centralne Wydawnictwo Ludów ZSRR 1931, 176 s. Wydanie następne: Warszawa: Hachette Polska 2020. Arcydzieła Literatury Rosyjskiej, 129.

Tytuł oryginału: Solenaâ kupel’.

6. U. Sinclair: Stolica. [Powieść]. Autoryzowany przekład St. Standego. Warszawa: Rój 1932 [i.e. 1931], 304 s. 

Tytuł oryginału: The Metropolis.

Ciąg dalszy powieści zob. poz. 7.

Recenzja:
[A. HERTZ] A.H.: Książki. „Droga” 1931 nr 10.

7. U. Sinclair: Spekulanci. (Ciąg dalszy „Stolicy”). [Powieść]. Autoryzowany przekład St. Standego. Warszawa: Rój 1932, 260 s. 

Tytuł oryginału: The Moneychangers.

Początek powieści zob. poz. 6.

8. Przekłady. [T. 1-2] Mińsk: Wydawnictwo Państwowe Białorusi. Sektor Mniejszości Narodowych 1935, 190 + 153 s.

Zawiera przekłady wierszy poetów: W. Majakowski, S. Kirsanow, M. Swietłow, B. Pasternak, A. Hidasz, E. Wejnert, A. Puszkin, N. Dobroljubow i inni.

9. A. Puszkin: Gość kamienny; Domek w Kołomnie; Wiersze. Przełożył z rosyjskiego St.R. Stande. Kijów: Państwowe Wydawnictwo Mniejszości Narodowych USRR 1937, 96 s.

Tytuł oryginału: Kamennyj gost’; Domik v Kolomne; Stihi.

PRACE DOTYCZĄCE LITERATUR, KTÓRYMI ZAJMOWAŁ SIĘ TŁUMACZ ORAZ KRYTYKA PRZEKŁADU

[Wstęp do:] J. Vittlin: Solʹ zemli. Povestʹ o terpelivom pehotince. Perevod s polskogo E. Gonzago. Moskva 1937, 282 c.

OPRACOWANIA OGÓLNE (wybór)

SŁOWNIKI I BIBLIOGRAFIE

1. Słownik współczesnych pisarzy polskich. T. 3. Warszawa 1964.

2. Z. JAROSIŃSKI. W: Obraz literatury polskiej XIX i XX wieku. Seria 6. Literatura polska w okresie międzywojennym. T. 3. Kraków 1993.

3. M. STĘPIEŃ. W: Literatura polska XX wieku. Przewodnik encyklopedyczny. T. 2. Warszawa 2000.

4. [B. MARZĘCKA] B.M. W: Współcześni polscy pisarze i badacze literatury. T. 7, 10 (Uzupełnienia). Warszawa 2001, 2007.

5. K. WOŹNIAKOWSKI: Polski Słownik Biograficzny. T. 41. Kraków 2002.

6. [B. FARON] B.F. W: Słownik biograficzny historii Polski. T. 2. Wrocław 2005.

6. [M. URBANOWSKI] [mu]: Słownik Pisarzy Polskich. Kraków 2008.

OMÓWIENIA 

1. G. LASOTA: Stanisław Ryszard Stande. „Kultura i Życie” 1958 nr 32. 

2 M. STĘPIEŃ: Polska krytyka literacka w Związku Radzieckim 1917-1937. „Pamiętnik Literacki” 1967 nr 58/3, passim.

3 K. SIEROCKA: Polonia radziecka 1917-1939. Z działalności kulturalnej i literackiej. Warszawa 1968, passim.

4. G. WIŚNIEWSKI: Nika, która nie mogła się nazywać Stande. „Dziś” 1995 nr 2.

1897-1937

Spelling of his surname until 1927: Standé.
Cryptonyms: S.r.s.; srs.; St.R.S.
Poet, translator, political activist.

Born on 16 November 1897 in Russian-ruled Warsaw into an assimilated Jewish family; son of the office worker Emanuel Stande and Henryka née Elchman. As a result of tragic events during a revolutionary protest in 1905 – the death of his mother on the Theatre Square in Warsaw and the sudden death of his father upon hearing the news – he was cared for by the trade agent Ignacy Kaufman. He moved to Krakow, where from 1909 he was a pupil at the city’s St James (Św. Jacka) Grammar School. He completed his advanced secondary education there in 1916 and took up a degree the same year at the Faculty of Philology at the Jagiellonian University (UJ) in Polish philology and philosophy. During the 1920/21 academic year, he abandoned his studies without graduating. In 1919, he joined the Communist Workers’ Party of Poland (which became the Communist Party of Poland – KPP, in 1925) and was a party activist, serving on the Central Editorial Board of the Department of Culture and Education of the Central Committee of the KPP. He made his debut in 1920 with the poem ‘Symfonia’ [Symphony], which appeared in the periodical Zdrój (vol. 13, nos 3-4). The same year, he married the biologist Zofia Lillien (they divorced in 1926). They had a daughter, Olga (b. 1922, future mathematician and teacher; married name: Stande-Armatys). In 1921, he was appointed literary director of the Workers’ Studio Theatre at the Warsaw People’s University [Uniwersytet Ludowy], which was shut down by the authorities several months later. In December of the same year, he was arrested in Dąbrowa Górnicza during an evening literary gathering, where he was giving a talk featuring revolutionary content. In 1925, alongside Władysław Broniewski, he founded the Workers’ Theatre at the Railwayman’s House in Warsaw. He was arrested again after a performance. He was sentenced for distributing illegal literature on several occasions, spending a total of ten months in Polish jails by 1930. Around this time, he was also active as a translator, producing Polish versions of English-, German- and Russian-language texts. His poems, critical articles, reviews (using the by-line: S.r.s. or St.R.S.), and translations appeared in the periodicals Zdrój (1920-22), Nowa Kultura (1923/24), Wiadomości Literackie (1925 and 1931), Robociarz (1926-28), Dźwignia (1927-31, where he also served on the editorial board from 1929 to 1931), and Skamander (1935/36). In 1927, he married Zofia (Steinowa-Krajewska after her first husband), daughter of Adolf Warski. The same year, he took his first trip to the Union of Soviet Socialist Republics (USSR), joining the All-Union Communist Party (VKP(b)) of the USSR at that time. He was involved in the First Congrees of Polish Proletarian Writers, held in Minsk in 1931. He was also involved in the Union of Soviet Writers. From 1928, he was a member of the editorial board of Vestnik Innostrannoj Literatury. Threatened with arrest for illegal political activities, he and his wife left for Moscow via Berlin in 1931, settling there permanently. He was primarily active as a writer. He published in the Moscow-based Polish-language periodicals Świt (1926-27), Trybuna Radziecka (1927), and Kultura Mas (1931-37), as well as in monthlies published by the USSR-based International Union of Revolutionary Writers: Literatura Mirovoj Revolucji (1931-32), Internacjonalnaâ Literatura (1933-35, where he also served on the editorial college). He also wrote for the Polish émigré periodicals Nasza Droga (1933), Nasze Słowo (1933), and Prawda (1935). He initially enjoyed the support of the Soviet authorities and his volumes of poetry were translated into Russian. After getting a divorce, he married the pianist Maria Grinberg, a Russian citizen. They were married from 1935 to 1937, and they had a daughter, Nika, who went on to become a pianist. He was arrested on 9 September 1937 following a fabricated accusation of collaborating with Polish intelligence services. He was sentence to death on 1 November of the same year and was killed by firing squad. In 1955, he was recognized formally as a victim of Stalinist repressions, receiving a posthumous pardon from the Military College of the Supreme Court of the Soviet Union. His burial place is unknown.

The location of his archive is also unknown.