O słowniku

Cyfrowy słownik biobibliograficzny Tłumacze arcydzieł literatury w odrodzonej Rzeczypospolitej (1914-1939) powstał w Pracowni Dokumentacji Literatury Współczesnej Instytutu Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk w latach 2019-2025. Pomieszczono w nim sylwetki 150 haseł tłumaczy literatur obcych, a w uzasadnionych przypadkach także literatury polskiej na języki obce, aktywnych po 1914 roku. Dostarcza on wiedzy o ich biografii i dorobku translatorskim, stanowiąc źródło badań w zakresie historii kultury, literatury i przekładu w XX wieku. Jest adresowany do badaczy różnych dziedzin nauk humanistycznych i społecznych, tłumaczy-praktyków i dydaktyków przekładu, jak też do specjalistów w zakresie nauk pomocniczych w obrębie literaturoznawstwa oraz odbiorców zainteresowanych profesjonalnie zweryfikowaną informacją naukową.

Geneza słownika

Kompendium stanowi kontynuację i rozwinięcie dorobku leksykograficznego Instytutu Badań Literackich PAN, a także towarzyszącej tym pracom metodologii skodyfikowanej w kilku seriach słowników:

Słownik współczesnych pisarzy polskich. T. 1-3. Red.: E. Korzeniewska. Zespół autorski: Z. Biłek, M. Brykalska, J. Czachowska, J. Kądziela, E. Korzeniewska, F. Lichodziejewska, R. Loth, J. Stradecki, B. Winkiel. Warszawa: PWN 1963-1966;

Słownik współczesnych pisarzy polskich. Seria II. T. 1-4. Red.: J. Czachowska. Zespół autorski: M. Brykalska. J. Czachowska, E. Głębicka, F. Lichodziejewska, R. Loth, A. Szałagan (od t. 2), B. Winklowa. Warszawa: PWN 1977-1980;

Współcześni polscy pisarze i badacze literatury. Słownik biobibliograficzny. T. 1-10. Red.: J. Czachowska, A. Szałagan. Zespół autorski: K. Batora, J. Czachowska, Dorosz, E. Głębicka, A. Hejman, J. Kaczyńska, M. Kotowska-Kachel, F. Lichodziejewska, R. Loth, B. Marzęcka, J. Pitera, M. Sęczek, A. Szałagan, B. Tyszkiewicz, B. Winklowa, J. Zawadzka. Warszawa: WSiP 1994-2007;

Dawni pisarze i badacze literatury od początków piśmiennictwa do Młodej Polski. Przewodnik biograficzny i bibliograficzny. T. 1-4. Red.: R. Loth, W. Albrecht-Szymanowska. Warszawa: Fundacja Akademia Humanistyczna 2003-2004;

Bibliografia literatury polskiej Nowy Korbut. [T. 1] Hasła ogólne i anonimowe. Red. E. Aleksandrowka, K. Budzyk. Oprac. R. Pollak. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1963;

Bibliografia literatury polskiej Nowy Korbut. Literatura Pozytywizmu i Młodej Polski. Hasła osobowe A-F. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1970;

Bibliografia literatury polskiej Nowy Korbut. Literatura Pozytywizmu i Młodej Polski. Hasła osobowe G-Ł. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1973;

Bibliografia literatury polskiej Nowy Korbut. Literatura Pozytywizmu i Młodej Polski. Hasła osobowe M-Ś. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1978;

Bibliografia literatury polskiej Nowy Korbut. Literatura Pozytywizmu i Młodej Polski. Oprac. Zespół pod kier. Z. Szweykowskiego i J. Maciejewskiego. Instytut Badań Literackich PAN. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1982;

Bibliografia literatury polskiej Nowy Korbut. [T.] 18 vol. 2. Jan Kasprowicz. Red. E. Aleksandrowska, K. Budzyk, R. Loth. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1994.

Słownik odwołuje się do tej tradycji oraz rozwija ją w odwołaniu do najnowszego stanu wiedzy dostępnej dzięki digitalizacji i remediacji źródeł archiwalnych umieszczonych w cyfrowych bazach pełnotekstowych. Prezentowane hasła osobowe częściowo wywodzące się z wymienionych źródeł zostały uzupełnione, rozbudowane, zmodyfikowane i skorygowane, a w dziale opracowań podane są ich pierwowzory wraz z przypisanym autorstwem, które zmieniało się w ciągu dziesięcioleci prac dokumentacyjnych w IBL PAN. Stworzenie leksykonu było możliwe dzięki objęciu tego projektu dokumentacyjnego programem Ministra Edukacji i Nauki pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2019-2025 (nr projektu 31H 18 0425 86).

Dobór i struktura haseł

Wybór haseł był zadaniem trudnym i czasochłonnym, a jego kształt ostateczny wyklarował się w trakcie realizacji projektu dokumentacyjnego. Wobec mnogości tłumaczonych dzieł z wielu literatur i języków wprowadzono kryteria formalne: jakościowe i ilościowe. Uwzględniono tłumaczy zajmujących się przekładem literackim w postaci opublikowanych przed II wojną światową druków zwartych (minimum trzy) lub/i wystawionym w teatrze, a niekiedy wydanym osobno później. Pod uwagę wzięto znaczenie tłumaczonego dzieła, przyznane nagrody, profesjonalne oceny tłumaczeń, rangę i zakres działalności wydawnictw, które ogłosiły przekład, oraz adaptacje teatralne, radiowe, filmowe i telewizyjne przełożonych utworów. W pewnych okolicznościach respektowano odstąpienie od tych zasad. Należą do nich na przykład przedwczesna śmierć tłumacza, przyswajanie polszczyźnie dzieł z tzw. małych literatur (zgodnie z terminologią G. Deleuze’a) lub literatur antycznych basenu Morza Śródziemnego, jak też dorobek w postaci nieopublikowanych przekładów dzieł. Lista haseł była przedstawiana do zaopiniowania specjalistom w zakresie translatoryki i filologii obcych. Jak każdy wybór, tak i ten może rodzić potrzebę dyskusji, krytyki i uzupełnień. W obecnej postaci wydaje się trafnie ukazywać istotne zjawiska funkcjonowania literatur obcych w odrodzonej Rzeczypospolitej, zgodnie z ustaleniami o charakterze statystycznym dokonanymi przez Jana Wnęka.

Każde hasło ma trójdzielną kompozycję zawierającą faktograficzny biogram, bibliografię twórczości przekładowej, a niekiedy też adaptacyjnej, z języka polskiego i na język polski, oraz zestawienie ważniejszych opracowań dotyczących tego dorobku i biegu życia tłumacza.

BIOGRAM prezentuje podstawowe dane osobowe, w tym pseudonimy i kryptonimy, informacje o wykształceniu, zwłaszcza w zakresie akwizycji języków obcych, aktywności tłumaczeniowej na szerszym tle przebiegu pracy zawodowej, społecznej, a także politycznej. Obok wskazań dotyczących debiutu translatorskiego, daje wgląd m.in. w ich kontakty międzynarodowe, przynależność do grup literackich i stowarzyszeń twórczych, współpracę z teatrami, wydawnictwami oraz czasopismami (udział w pracach redakcyjnych, krytyka przekładu), a także kształtującymi się wówczas nowymi mediami (kino, radio). Wszystkie biogramy zawierają jednakowe kategorie informacji, które uzupełniano, gdy wymagała tego specyfika życiorysu tłumacza. Zgodnie z przyjętymi założeniami metodologicznymi w biogramie nie dokonuje się charakterystyki lub oceny dorobku tłumaczeniowego. Wskaźnikami tej oceny wydają się informacje o ważniejszych nagrodach i odznaczeniach. O ile było to możliwe, wskazano na lokalizację istotnej części lub całości archiwum tłumaczy. O długości biogramów zdecydował wyłącznie zasób zgromadzonych źródeł.

Fakty biograficzne zestawiono głównie na podstawie aktualnego stanu badań lub ustalono w oparciu o kwerendy archiwalne w instytucjach krajowych i zagranicznych oraz kwerendy cyfrowe w bazach danych. W przypadku braku opracowań naukowych korzystano ze źródeł prasowych i czasopiśmiennych, materiałów regionalnych, korespondencji, dzienników, pamiętników, wspomnień, a także zabiegano o konsultacje u spadkobierców praw autorskich tłumaczy objętych hasłami.

TWÓRCZOŚĆ PRZEKŁADOWA to bibliografia podmiotowa w układzie chronologicznym, która obejmuje przekłady, w tym przekłady przypisywane i nieopublikowane, oraz adaptacje. Jej układ jest pionierskim wkładem metodologicznym w tradycję prac dokumentacyjnych prowadzonych przez dekady w Instytucie Badań Literackich, co odzwierciedla instrukcja opracowywania haseł powstała na potrzeby realizacji projektu. Bibliografię usystematyzowano zgodnie z chronologią pierwszej publikacji dzieła (lub daty jego powstania, jeśli jest znana). Jako osobne, numerowane pozycje ujęto:

tzw. druki zwarte, czyli przekłady książkowe, wydane także w formie elektronicznej e-booków, książek w Internecie i audiobooków,

przekłady utworów dramatycznych i powieściowych ogłoszonych jedynie w czasopismach lub wydawnictwach zbiorowych,

przekłady utworów dramatycznych mających jedynie wystawienia w teatrze, radiu lub telewizji,

większe przekłady zachowane w rękopisach lub maszynopisach zdeponowane w zbiorach publicznych,

tytuły przekładów niezachowanych, gdy potwierdzono ich dokonanie w pełnej postaci.

Przy pozycjach numerowanych uwzględniono w miarę możliwości informacje dotyczące danego przekładu tj. datę jego powstania (jeśli była odległa od daty ogłoszenia go drukiem), pierwodruku, rejestr wydań, prapremier.

Opis główny w pozycji numerowanej zawiera personalia autorów wraz z ich pseudonimami i kryptonimami, tytuł, podtytuł, szczegóły dotyczące tłumaczenia, miejsce, nazwę firmy wydawniczej i rok pierwszego oraz kolejnych wydań, nazwę serii wydawniczej oraz liczbę stron. Pod opisem głównym znajdują się adnotacje dotyczące elektronicznych form publikacji utworu (e-booki, płyty CD, DVD), autorstwa ilustracji, tytułu oryginału, jeśli udało się go ustalić, formy podpisu, zmian tytułu przekładu wraz z datami ich modyfikacji w kolejnych wydaniach, informacji o zapośredniczeniu przekładu przez inne tłumaczenia, zawartości, właściwości druku, ważniejszych nagród i adaptacji, jak też recenzji i omówień.

Zawartość podano w przypadku przekładów tomów opowiadań, utworów dramatycznych i esejów; w tomach poezji uwzględniono tylko tytuły cykli.

W opisie przekładów utworów dramatycznych obok miejsca i roku prapremiery podawano, o ile było to możliwe, nazwę teatru, w których zostały zainscenizowane.

Dział TWÓRCZOŚĆ PRZEKŁADOWA nie rejestruje przekładów ogłaszanych w prasie, w antologiach i książkach zbiorowych (z wyjątkiem powieści w odcinkach i dramatów). Nie zawiera też opisów przekładów dzieł niezwiązanych z literaturą, których dokonał tłumacz (np. tekstów politycznych, filozoficznych, teologicznych lub z innych obszarów nauki).

Korpus wzbogaca zestawienie prac naukowych tłumaczy w dziedzinie translatoryki, w tym krytyki przekładu. Uzupełnia je lista prac edytorskich i redakcyjnych dotyczących przekładów, wydanych w kraju i zagranicą, w języku polskim i w językach obcych. Dopełnienie stanowią wykazy ich opublikowanych listów w sprawach przekładowych.

Wobec zróżnicowania dorobku translatorskiego poszczególnych tłumaczy niekiedy wychodzono poza podany schemat i stosowano rozwiązania nietypowe, adekwatnie do specyfiki ich drogi twórczej.

OPRACOWANIA to dział zawierający wybór bibliografii przedmiotowej usystematyzowanej chronologicznie. Składa się on kolejno z części:

Odpowiedzi na kwestionariusze i ankiety, w tym IBL PAN

Tłumacz o sobie – wykaz wypowiedzi autobiograficznych i na temat swojej twórczości przekładowej

Wywiady – wybór najważniejszych rozmów z tłumaczami publikowanych w prasie i książkach zbiorowych

Źródła o charakterze encyklopedyczno-słownikowym oraz opracowania bibliograficzne poświęcone tłumaczowi

Omówienia ogólne – zestawienie wybranych opracowań całości lub istotnej części dorobku tłumaczy, a także przyczynków biograficznych, z podziałem na druki zwarte i artykuły

Omówienia dotyczące poszczególnych przekładów lub ich ważnych aspektów.

Zestawienia te prezentują podstawową, często po raz pierwszy zebraną wielojęzyczną informację naukową niezbędną do prowadzenia studiów nad historią przekładu literackiego w badanym okresie.

Techniczne zasady redakcji haseł

W zapisach bibliograficznych uwspółcześniono ortografię i przyjęto poniższe rozwiązania:

tamże – wskazuje na publikację wydaną w miejscu tym samym co poprzednio;

przedruk w tegoż/w tejże – w książce wzmiankowanego uprzednio autora i tłumacza;

przedruk w: – oznacza książkę zbiorową,

nawias kwadratowy [] obejmuje informację dodaną do opisu głównego spoza opisu zaczerpniętego z katalogu Biblioteki Narodowej,

gwiazdką * oznacza się publikacje w książkach i w prasie wydawanych w obiegu poza cenzurą przed 1989,

w opisach tekstów drukowanych grażdanką zastosowano transliterację zgodnie z normą przyjętą w Bibliotece Narodowej),

gdy tytuł recenzji przekładu równa się tytułowi omawianego dzieła, nie odnotowuje się go; ponieważ nie przeprowadzono autopsji wszystkich materiałów, brak tytułów wynikać może niekiedy z jego pominięcia w źródłach pośrednich

gdy tytuł omówienia lub recenzji przekładu nie wskazuje wyraźnie na jego problematykę, w nawiasie kwadratowym podaje się adnotację wyjaśniającą,

wykorzystano powszechnie znane skróty używane w katalogowym opisie bibliotecznym.

Zestawienie skrótów

[i.e.] - określenie właściwej informacji

[post / ante ] – oznacza przybliżenie daty wydania

[b.a.] – brak autora

[b.t.] – brak tytułu

[b.m.] – brak miejsca wydania

[b.d.] - brak daty wydania

[b.w.] – brak wydawnicta

około – ca

poz. – pozycja

t. – tom

por. – porównaj

zob. – zobacz

vol. - volumen

Wybór źródeł bibliograficznych

Informacje zaprezentowane w słowniku zaczerpnięto z wielu źródeł i mają służyć jako punkt wyjścia do badań nad życiem i twórczością danego tłumacza. Wykorzystano materiały biograficzne, bibliograficzne i dokumentacyjne, ogłoszone drukiem, jak i w postaci cyfrowej.

WYBÓR INTERNETOWYCH ŹRÓDEŁ BIOBLIOGRAFICZNYCH (niewykazanych w hasłach osobowych)

http://www.szukajwarchiwach.pl

http://bar.ibl.waw.pl/

http://www.karo.umk.pl

http://www.zaiks.pl

http://www.federacjabibliotekcyfrowych.pl

http://www.polona.pl

http://www.sowiniec.com.pl

http://www.katalog.czasopism.pl

http://www.nauka-polska.pl

http://www.culture.pl

http://www.e-teatr.pl