VAIČIŪNAS Petras

1890-1959

Pseudonimy i kryptonimy: B.P.; P.V.; Petras V.; Petras Vaič.; Pilekalnių Petras; Saulėnas.

Poeta, dramatopisarz, tłumacz.

Urodzony 11 lipca 1890 w litewskiej rodzinie chłopskiej we wsi Piliakalniai w gminie Wieprze (Vepriai) koło Wiłkomierza (Ukmergė); syn Vincasa Vaičiūnasa i Marii Šarkaitė-Razumienė-Vaičiūnienė. Języka litewskiego uczyła go matka, a rosyjskiego – ojciec. Od brata gimnazjalisty nauczył się niemieckiego i greki. W zakresie języka polskiego był samoukiem, a jego znajomość wyniósł z rodzinnej wsi, która była litewsko-polska. Do dwunastego roku życia nie uczęszczał do szkoły. W 1902 uczył się w rosyjskiej szkole początkowej w Wieprzach, którą ukończył z wyróżnieniem. W 1903 rozpoczął naukę w rosyjskiej szkole czteroletniej w Wiłkomierzu, z której został usunięty za udział w ruchu antycarskim, bez prawa wstąpienia do szkoły średniej lub wyższej. Po zdaniu egzaminów otrzymał jednak świadectwo jej ukończenia. Po śmierci ojca z przyczyn finansowych musiał zrezygnować z dalszej nauki w gimnazjum. W 1907-10 uczęszczał do szkoły mierniczych w Kownie. Na życie zarabiał, udzielając korepetycji. Wiosną 1910 został skierowany do pracy w Komisji Pomiarów Gruntów w Żytomierzu (Komisja Pomiarów Gruntów w Żytomierzu obecnie na Ukrainie). Po kilku miesiącach wrócił na Litwę i podjął pracę jako mierniczy w guberni kowieńskiej. Zimą 1911 wyjechał do Piotrogrodu. Uczęszczał tam na kursy ogólnokształcące przy Okręgu Oświatowym (Okręg Oświatowy w Piotrogrodzie) i przygotowywał się do egzaminów eksternistycznych z zakresu gimnazjum klasycznego. W 1915 podjął próbę uzyskania świadectwa dojrzałości, nie zdał jednak egzaminu z języka rosyjskiego. Jako wolny słuchacz zapisał się  na wydział nauk humanistycznych Instytutu Badań Psychoneurologicznych (Instytut Badań Psychoneurologicznych), który kształcił pedagogów. Należał wówczas do Litewskiego Komitetu Pomocy Ofiarom Wojny (Litewski Komitet Pomocy Ofiarom Wojny). Jako dramatopisarz debiutował w 1916 w Piotrogrodzie w teatrze „Kriwoje zerkało” (Krzywe Zwierciadło) sztuką Pražydo nuvytusios gėlės (Zakwitły zwiędłe kwiaty). W 1918 przy Okręgu Oświatowym w Piotrogrodzie (Okręg Oświatowy w Piotrogrodzie) zdał egzaminy z zakresu gimnazjum klasycznego. Następnie wrócił do okupowanego przez Niemców Wilna. W 1918-19 współpracował z założonym w Piotrogrodzie przez Juozasa Vaičkusa teatrem amatorskim, dla którego pisał sztuki i z którym występował na prowincji. W 1920 ostatecznie wrócił na Litwę i zatrudnił się w Ministerstwie Sprawiedliwości w Kownie (Ministerstwie Sprawiedliwości w Kownie) jako sekretarz sądowy, po czym został skierowany do sądu Okręgu Poniewieskiego jako śledczy. Był jednym z organizatorów i kierowników kształtującego się zawodowego teatru litewskiego oraz jednym z pierwszych dramatopisarzy litewskich. W 1920 został administratorem i skarbnikiem pierwszego zawodowego teatru litewskiego w Kownie „Dramos vaidykla” („Dramos vaidykla” zawodowy teatr litewski w Kownie teatr dramatyczny, od 1922 – Państwowy Teatr Dramatyczny). Na potrzeby teatru tłumaczył sztuki z różnych języków, m.in. utwory Juliusza Słowackiego i Stanisława Przybyszewskiego, a także Fryderyka Schillera, Oscara Wilde’a, Knuta Hamsuna, Henryka Ibsena, Maurice’a Maeterlincka. W 1921 ożenił się z Teofilą Dragūnaitė, aktorką. Z tego małżeństwa miał syna Arnasa. W 1923 wydał pierwszy zbiór poezji Rasoti spinduliai (Zroszone promienie). Rozwijał twórczość dramatopisarską; ogłosił około 20 komedii i melodramatów, które z powodzeniem były wystawiane w teatrach litewskich. W 1924-25 redagował tygodnik „Lietuvis” (Lietuvis Litwin). W 1930 był inicjatorem założenia Towarzystwa Teatru Dziecięcego (Towarzystwo Teatru Dziecięcego), któremu przewodniczył. W 1930-35 pracował w Komisji Folklorystycznej Uniwersytetu Witolda Wielkiego w Kownie (Komisja Folklorystyczna Uniwersytetu Witolda Wielkiego w Kownie); organizował zbieranie lokalnego folkloru, opracował Aukštaičių pasakos (Bajki auksztockie, 1934). W 1931-32 i 1935-39 był członkiem komisji ds. repertuaru Państwowego Teatru Dramatycznego (Państwowy Teatr Dramatyczny w Kownie). W 1937 za twórczość pisarską został odznaczony orderem Wielkiego Księcia Litewskiego Giedymina III stopnia. Latem 1940 przeniósł się do Wilna, gdy znalazło się w rękach litewskich. W 1941-45 był dyrektorem Biblioteki Litewskiej Akademii Nauk w Wilnie (Biblioteka Litewskiej Akademii Nauk w Wilnie). Został zwolniony z pracy za obronę pracowników placówki, oskarżonych o niechęć do władzy sowieckiej. Po II wojnie światowej był członkiem zarządu Związku Pisarzy Litwy (Związek Pisarzy Litwy). W niedługim czasie został oskarżony o pochwałę ustroju burżuazyjnego w swojej twórczości i zmuszony do wycofania się z udziału w życiu kulturalnym. Wprowadzono zakaz druku i wystawiania jego dzieł, a z bibliotek usunięto książki jego autorstwa. W 1947 zrezygnował z udziału w zarządzie Związku Pisarzy Litwy, jak również z pracy w kolegium redakcji pisma „Pergalė” (Pergalė Zwycięstwo). Popadł w tym okresie w depresję.  W okresie odwilży teatry zaczęły wystawiać jego sztuki, w które jednak cenzura ingerowała merytorycznie i stylistycznie. Zmarł 7 czerwca 1959 w Wilnie; pochowany tamże na Cmentarzu na Rossie. 

Archiwum tłumacza znajduje się w Muzeum Literatury Litewskiej im. Maironisa w Kownie oraz w Dziale Rękopisów Biblioteki Litewskiej Akademii Nauk im. Wróblewskich. W rodzinnej wsi zachowała się zagroda, w której czynne jest muzeum jemu poświęcone. 

TWÓRCZOŚĆ PRZEKŁADOWA Z JĘZYKA POLSKIEGO

1. St. Pšybyševskis: Sniegas. 4 veiksmų drama. Išvertė P. Vaičiūnas. Kaunas: Švietimo ministerijos leidinys 1922, 103 s.

Oryginał: S. Przybyszewski: Śnieg.

2. J. Slovackis: Lilla Veneda. 5 veiksmų tragedija. Iš lenkų kalbos išvertė P. Vaičiūnas. Kaunas: Švietimo ministerijos leidinys 1923, 116 s.

Oryginał: J. Słowacki: Lilla Weneda.

3. H. Druckis Liubeckis: Taip mirdavo lietuviai. 5 veiksmų istoriška drama. Laisvai vertė P. Vaičiūnas. Kaunas: Angos leidinys 1924, 79 s.

Oryginał: H. Drucki-Lubecki: Tak umierali Litwini. 

4. J. Slovackis: Balladina. Penkių veiksmų tragedija. Iš lenkų kalbos išvertė P. Vaičiūnas. Kaunas: Universitas 1929, 219 s.

Oryginał: J. Słowacki: Balladyna.

OPRACOWANIA OGÓLNE (wybór)

SŁOWNIKI I BIBLIOGRAFIE

1. Lietuvių enciklopedija. T. 32. Bostonas 1965.

2. Tarybų Lietuvos rašytojai. Vilnius 1984. 

3. Tarybų Lietuvos enciklopedija. T. 4. Vilnius 1988.

4. Tarybinių lietuvių rašytojų autobiografijos. Vilnius 1989. 

5. V. VANAGAS: Lietuvių rašytojų sąvadas. Vilnius 1996.

6. R. PABARČIENĖ. W: Lietuvių literatūros enciklopedija. Vilnius 2001.

OMÓWIENIA

1. J. LANKUTIS: Rašytojų siluetai (Teatro riteris: P.Vaičiūnas). Vilnius 1984. 

2. T. VAIČIŪNIENĖ: Literatūros ir meno pasaulyje. Vilnius 1986.

3. T. VAIČIŪNIENĖ: Tarp reikalavimų ir galimybių: P. Vaičiūnui – 100. „Pergalė” 1990 nr 7. 

4. R. PABARČIENĖ: Petro Vaičiūno Pasaulis. Vilnius 1996.

5. E. STASIUKAITIENĖ: Petras Vaičiūnas – dvasios ir veiklos žmogus. „Tarp knygų” 2000 nr 10.

6. P. GRYBAUSKIENĖ: Petras Vaičiūnas. „Tarp knygų” 2015 nr 6.

1890–1959

Pseudonimai ir kriptonimai: B.P.; P.V.; Petras V.; Petras Vaič.; Piliakalnių Petras; Saulėnas.

Poetas, dramaturgas, vertėjas.

Gimė 1890 m. liepos 11 d. lietuvių valstiečių šeimoje Piliakalnių kaime, Veprių valsčiuje netoli Ukmergės; Vinco Vaičiūno ir Marijos Šarkaitės-Razumienės-Vaičiūnienės sūnus. Lietuvių kalbos jį mokė motina, o rusų – tėvas. Iš brolio gimnazisto išmoko vokiškai ir graikiškai. Lenkiškai išmoko pats, su šia kalba susipažino gimtajame kaime, kuris buvo lietuviškai lenkiškas. Iki dvylikos metų mokyklos nelankė. 1902 m. mokėsi rusiškoje Veprių pradinėje mokykloje, kurią baigė su pagyrimu. 1903 m. pradėjo mokytis rusiškoje Ukmergės keturmetėje mokykloje, iš kurios buvo pašalintas už dalyvavimą anticariniame judėjime be teisės mokytis vidurinėje ar aukštesniojoje mokykloje. Vis dėlto išlaikęs egzaminus gavo jos baigimo pažymėjimą. Po tėvo mirties dėl finansinių priežasčių turėjo mesti mokslus gimnazijoje. 1907–10 m. mokėsi Kauno matininkų mokykloje. Dirbo korepetitoriumi, taip užsidirbdamas pragyvenimui. 1910 m. pavasarį buvo paskirtas dirbti į Žytomiro (dabar Ukraina) žemės matavimo komisiją. Po kelių mėnesių grįžo į Lietuvą, Kauno gubernijoje dirbo matininku. 1911 m. žiemą išvažiavo į Petrogradą. Ten lankė Švietimo apygardos bendrojo lavinimo kursus ir ruošėsi eksternu laikyti klasikinės gimnazijos kurso egzaminus. 1915 m. bandė gauti  brandos atestatą, bet neišlaikė rusų kalbos egzamino. Kaip laisvas klausytojas užsirašė į Psichoneurologinių tyrimų instituto humanitarinių mokslų skyrių, kuriame buvo ugdomi pedagogai. Tuo metu buvo Lietuvos pagalbos karo aukoms komiteto narys. Kaip dramaturgas debiutavo 1916 m. Petrograde pjese Pražydo nuvytusios gėlės, kuri buvo pastatyta teatre „Krivoje zerkalo” (Kreivas veidrodis). 1918 m. Petrogrado švietimo apygardoje išlaikė klasikinės gimnazijos kurso egzaminus. Paskui grįžo į vokiečių okupuotą Vilnių. 1918–19 m. bendradarbiavo su Juozo Vaičkaus Petrograde įsteigtu mėgėjų teatru, kuriam rašė pjeses ir vaidino provincijoje. 1920 m. visam laikui grįžo į Lietuvą ir Kaune dirbo Teisingumo ministerijos teismo sekretoriumi, paskui buvo paskirtas Panevėžio apygardos teismo tyrėju. Buvo vienas iš besiformuojančio profesionalaus teatro organizatorių ir vadovų, taip pat vienas pirmųjų lietuvių dramaturgų. 1920 m. pirmojo profesionalaus lietuvių teatro „Dramos vaidykla“ (dramos teatras, nuo 1922 m. Valstybinis dramos teatras) Kaune administratorius ir iždininkas. Teatro reikmėms iš įvairių kalbų vertė pjeses, tarp jų Juliuszo Słowackio ir Stanisławo Przybyszewskio, taip pat Friedricho Schillerio, Oscaro Wilde’o, Knuto Hamsuno, Henriko Ibseno, Maurice’o Maeterlincko. 1921 m. vedė Teofilę Dragūnaitę, aktorę. Turėjo sūnų Arną. 1923 m. išleido pirmąją poezijos knygelę Rasoti spinduliai. Rašė pjeses; paskelbė apie 20 komedijų ir melodramų, kurios su pasisekimu buvo statomos lietuvių teatruose. 1924–25 m. redagavo savaitraštį „Lietuvis“. 1930 m. iniciavo Vaikų teatro draugijos įkūrimą, tai draugijai vadovavo. 1930–35 m. dirbo Kauno Vytauto Didžiojo universiteto Tautosakos komisijoje; organizavo tautosakos rinkimą, parengė ir išleido Aukštaičių pasakas (1934). 1931–32 ir 1935–39 m. buvo Valstybinio dramos teatro repertuaro komisijos narys. 1937 m. už literatūrinę kūrybą apdovanotas Lietuvos didžiojo kunigaikščio Gedimino III laipsnio ordinu. 1940 m. vasarą persikėlė į Vilnių, kai tas grįžo į lietuvių rankas. 1941–45 m. Lietuvos mokslų akademijos bibliotekos direktorius. Buvo atleistas už darbuotojų, apkaltintų nepalankumu sovietų valdžiai, gynimą. Po Antrojo pasaulinio karo tapo Lietuvos rašytojų sąjungos valdybos narys. Netrukus apkaltintas buržuazinio gyvenimo būdo propagavimu savo kūriniuose ir priverstas pasitraukti iš kultūrinio gyvenimo. Buvo uždrausta spausdinti jo kūrinius ir statyti pjeses, iš bibliotekų išimtos visos jo parašytos knygos. 1947 m. pasitraukė iš Lietuvos rašytojų sąjungos valdybos, taip pat iš žurnalo „Pergalė“ redakcinės kolegijos. Jį apėmė depresija. Atšilimo metais teatrai ėmė statyti jo pjeses, tačiau cenzūra kišosi į jų dalykinę ir stilistinę raišką. Mirė 1959 m. birželio 7 d. Vilniuje, palaidotas Rasų kapinėse Vilniuje.

A. Vaičiūno archyvas saugomas Kauno Maironio lietuvių literatūros muziejuje ir Lietuvos mokslų akademijos Vrublevskių bibliotekos Rankraščių skyriuje. Gimtajame kaime išliko sodyba, kurioje veikia jo muziejus.