VALAITIS Antanas

VALAITIS Antanas 

1890-1946 [1947?]

Pedagog, historyk kultury, pisarz, tłumacz.

Urodzony 13 lipca 1890 we wsi Powójtostwo (Pavaitupiai, Litwa) w gminie Gryszkabuda (Griškabūdis) koło Szaków (Šakiai); syn Litwinów Bonifacego Valaitisa i Petronėlė Sartytė. Ukończył 3 klasy rosyjskiej szkoły początkowej w Gryszkabudzie, następnie do osiemnastego roku życia był samoukiem. W latach 1908-11 uczył się w Seminarium Nauczycielskim w Wejwerach (Veiveriai) (Seminarium Nauczycielskie w Wejwerach (Veiveriai)), po czym pracował jako nauczyciel języka litewskiego w szkołach w Gryszkabudzie, a następnie w Tursuciach (Tursučiai). W 1914 po wybuchu I wojny światowej ewakuował się w głąb Rosji, gdzie uczył dzieci uciekinierów wojennych z Litwy języka litewskiego, pracował w fabryce, a także w szpitalu wojskowym. W 1915 pracował w Litewskim Komitecie Uciekinierów w Moskwie (Litewski Komitet Uciekinierów w Moskwie), następnie został zmobilizowany do wojska rosyjskiego. W 1918 wrócił do Wilna, gdzie prowadził kursy języka litewskiego i przytułek dla Litwinów. Był zatrudniony w litewskim Ministerstwie Oświaty (Ministerstwo Oświaty (Litwa)), w działającym w okresie radzieckim w 1918-19 Komisariacie Oświaty (Komisariat Oświaty (Litwa)). W 1918-21 pracował w placówkach medycznych m.in. jako sanitariusz, księgowy. Po zajęciu Wileńszczyzny przez Polskę mieszkał w 1921-23 w Kownie, będącym wówczas stolicą Republiki Litewskiej, i był zatrudniony w litewskiej agencji prasowej ELTA (ELTA), gdzie pełnił kolejno funkcje korespondenta, kierownika działu zagranicznego i dyrektora agencji. W 1921 zadebiutował jako poeta zbiorem Eilėraščiai. Po otwarciu w 1922 Uniwersytetu Litewskiego w Kownie (Uniwersytet Litewski w Kownie) był na nim lektorem języka litewskiego. W 1922 debiutował jako tłumacz przekładem Victorii Knuta Hamsuna z rosyjskiego na litewski. Od jesieni 1923 studiował literaturę i psychologię na Uniwersytecie w Montpellier (Uniwersytet w Montpellier). W 1924 ogłosił pierwsze tłumaczenie z języka polskiego – przekład Pana Tadeusza Adama Mickiewicza. W następnych latach dokonywał też tłumaczeń z literatury rosyjskiej, francuskiej i niemieckiej m.in. Fausta Johanna Wolfganga Goethego, Legendę wieków W. Hugo. Od 1926 mieszkał w Wilnie, gdzie uczył litewskiego w Gimnazjum im. Witolda Wielkiego (Gimnazjum litewskie im. Witolda Wielkiego) i Państwowym Seminarium Nauczycielskim im. T. Zana (Państwowe Seminarium Nauczycielskie im. T. Zana). W 1928 ożenił się z Oną Vosyliūtė. Od 1930 był sekretarzem generalnym i bibliotekarzem Litewskiego Towarzystwa Naukowego (Litewskie Towarzystwo Naukowe). W 1932 wszedł do prezydium założonego rok wcześniej Towarzystwa Sztuki i Literatury Litwinów Wileńskich (Towarzystwo Sztuki i Literatury Litwinów Wileńskich). W 1932-39 wykładał język litewski w Szkole Nauk Politycznych przy Instytucie Naukowo-Badawczym Europy Wschodniej (Szkoła Nauk Politycznych przy Instytucie Naukowo-Badawczym Europy Wschodniej). W 1938-39 prowadził księgarnię, która była oddziałem firmy dystrybucyjno-wydawniczej Fundusz Prasowy („Spaudos fondas”), działającej w Kownie w 1921-40. W 1939 wydał podręcznik i słowniczek języka litewskiego. Ogłaszał broszury publicystyczne, poświęcone litewskiej prasie i Litewskiemu Towarzystwu Naukowemu. Współpracował z gazetami „Vilniaus aidas” (1924-28) (Vilniaus aidas), „Vilniaus šviesa” (1928-29) (Vilniaus šviesa), „Vilniaus žodis” (1929-39) (Vilniaus žodis), „Lietuvišas baras” (1933-39) (Lietuvišas baras), pisząc artykuły o tematyce społecznej, poświęcone językowi  i prasie litewskiej. Po wybuchu II wojny światowej i przejęciu Wilna przez Litwinów kierował od 4 listopada 1939 do 5 września 1940 Biblioteką Państwową im. Wróblewskich (Biblioteka Państwowa im. Wróblewskich). Następnie pracował w bibliotece Instytutu Lituanistycznego (Instytut Lituanistyczny) jako bibliotekarz. Prowadził także lektorat języka litewskiego na Uniwersytecie Wileńskim (Uniwersytet Wileński). 8 grudnia 1940 został przyjęty do Związku Pisarzy Litwy (Związek Pisarzy Litwy). Za wydawanie prasy litewskiej został w 1941 aresztowany przez władze sowieckie, okupujące Litwę od czerwca 1940. Wywieziony do obozu pracy w Karagandzie w Kazachstanie, zmarł w 1946 lub według niektórych źródeł w 1947; miejsce pochowania nieznane. 

Archiwum tłumacza znajduje się częściowo w zbiorach Archiwum Litewskiej Akademii Nauk, Litewskiej Biblioteki Narodowej, Biblioteki Litewskiej Akademii Nauk im. Wróblewskich, Litewskiego Instytutu Literatury i Folkloru oraz Biblioteki Uniwersytetu Wileńskiego

TWÓRCZOŚĆ PRZEKŁADOWA Z JĘZYKA POLSKIEGO

1. A. Mickevičius: Ponas Tadas arba paskutinis užpuolimas Lietuvoje. II tomas. Vertė A. Valaitis. Kaunas: Švyturys 1924, 206 s. 

Oryginał: A. Mickiewicz: Pan Tadeusz czyli ostatni zajazd na Litwie.

Recenzja:

J. TUMAS-VAIŽGANTAS. „Metai” 2004 nr 1. 

2. L. Kondratovičius: Margis (Margiris). [Poema]. Išvertė A. Valaitis. Kaunas: Sakalas 1936, 150 s. 

Ooryginał: L. Kondratiwicz: Margier.

Recenzje:

1. (Jdk.): „Jaunoji karta” 1936 nr 44.

2. J. VIKIS: [b.t.]. „Vairas” 1937 nr 1.

OPRACOWANIA OGÓLNE (wybór)

SŁOWNIKI I BIBLIOGRAFIE

1. Valaitis Antanas. W: Žurnalistikos enciklopedija. Vilnius 1997.

2. S. MATULAITYTĖ. W: Knygotyra: enciklopedinis žodynas. Vilnius 1997. 

3. A. LAPINSKIENĖ. W: Lietuvių literatūros enciklopedija. Vilnius 2001.

4. M. JACKIEWICZ. W: Leksykon kultury litewskiej. Warszawa 2005.

5. T. VENCLOVA. Vilniaus vardai. Vilnius 2006. 

6. H. ILGIEWICZ: Antanas Valaitis (Antoni Wałajtis, 1890-1946). W: H. Ilgiewicz: Instytut Naukowo-Badawczy Europy Wschodniej oraz Szkoła Nauk Politycznych w Wilnie (1930-1939). Warszawa 2019. 

OMÓWIENIA 

1. H. CICENAS: 25-lecie pracy literackiej Antanasa Valaitisa. „Środy Literackie” 1936 nr 5.

2. J. VAIDELYS: Kultūros kelias: vilniečiui rašytojui Antanui Valaičiui 25 metai kūrybinio darbo. „Mūsų Vilnius” 1936 nr 19/20.

3. J. VAIKIELYS: „Fausto” vertėjui literatūros darbo 25 m. „Vakarai” 1936 nr 220.

4. S. VYKINTAS: Darbštaus pedagogo ir klasikų vertėjo ilgų metų darbo vaisiai. (Ant. Valaičio 25 m. pedagoginio ir literatūrinio darbo sukaktį minint). „Lietuvos aidas” 1936 nr 430. 

5. [b.a.]: Antanas Valaitis 25 m. kultūros darbe. „Trimitas” 1936 nr 39.

6. A. KAUPUŻ: O litewskich przekładach Mickiewicza. „Rocznik Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza” 1977. passim

7. G. RAGUOTIENĖ: Nuo plūgo ligi plunksnos. „Tarp knygų” 2005 nr 2.

1890–1946 [1947?]

Pedagogas, kultūros istorikas, rašytojas, vertėjas.

Gimė 1890 m. liepos 13 d. Pavaitupių kaime, Griškabūdžio valsčiuje netoli Šakių; lietuvių Bonifaco Valaičio ir Petronėlės Sartytės sūnus. Baigė tris Griškabūdžio rusiškos pradinės mokyklos klases, paskui iki aštuoniolikos metų mokėsi savarankiškai. 1908–11 m. mokėsi Veiverių mokytojų seminarijoje, baigęs dirbo lietuvių kalbos mokytoju Griškabūdžio, vėliau Tursučių mokyklose. 1914 m. prasidėjus Pirmajam pasauliniam karui evakavosi į Rusijos gilumą, ten pabėgėlių vaikams dėstė lietuvių kalbą, dirbo fabrike, taip pat karo ligoninėje. 1915 m. dirbo Lietuvių pabėgėlių komitete Maskvoje, vėliau buvo mobilizuotas į Rusijos kariuomenę. 1918 m. grįžo į Vilnių, įkūrė lietuvių prieglaudą, vedė lietuvių kalbos kursus. Dirbo Lietuvos švietimo ministerijoje, paskui 1918–19 m. veikusiame Švietimo komisariate. 1918–21 m. dirbo medicinos įstaigose, be kita ko, sanitaru, buhalteriu. Lenkijai užėmus Vilnių 1921–23 m. gyveno Kaune, tuomet tapusiu Lietuvos Respublikos sostine, dirbo Lietuvos naujienų agentūroje ELTA, paeiliui korespondentu, užsienio skyriaus vadovu ir agentūros direktoriumi. 1921 m. kaip poetas debiutavo rinkiniu Eilėraščiai. 1922 m. Kaune atidarius Vytauto Didžiojo universitetą, dėstė lietuvių kalbą. 1922 m. kaip vertėjas debiutavo Knuto Hamsuno romanu Viktorija, išverstu iš rusų į lietuvių kalbą.  Nuo 1923 m. rudens Monpeljė universitete studijavo literatūrą ir psichologiją. 1924 m. išspausdino pirmąjį vertimą iš lenkų kalbos – Adomo Mickevičiaus poemą Ponas Tadas. Vėliau vertė rusų, prancūzų ir vokiečių literatūrą, tarp jų J. W. Goetheʾs poemą Faustas, V. Hugo poemų rinkinį Amžių legenda. Nuo 1926 m. gyveno Vilniuje, kur Vytauto Didžiojo gimnazijoje ir Valstybinėje T. Zano mokytojų seminarijoje dėstė lietuvių kalbą. 1928 m. vedė Oną Vosyliūtę. Nuo 1930 m. Lietuvių mokslo draugijos reikalų vedėjas ir bibliotekininkas. 1932 m. tapo prieš metus įsteigtos Vilniaus lietuvių meno ir literatūros draugijos prezidiumo nariu. 1932–39 m. Rytų Europos mokslinio tyrimo instituto Politinių mokslų mokykloje dėstė lietuvių kalbą. 1938–39 m. vadovavo Spaudos fondo, veikusio 1921–40 m. Kaune, knygynui. 1939 m. išleido lietuvių kalbos vadovėlį ir žodyną. Leido publicistikos brošiūras, skirtas lietuvių spaudai ir Lietuvių mokslo draugijai. Bendradarbiavo su laikraščiais „Vilniaus aidas“ (1924–28), „Vilniaus šviesa“ (1928–29), „Vilniaus žodis“ (1929–39), „Lietuviškas baras“ (1933–39), jiems rašė straipsnius socialinėmis temomis, taip pat skirtus lietuvių kalbai ir spaudai. Prasidėjus Antrajam pasauliniam karui ir lietuviams atgavus Vilnių, nuo 1939 m. lapkričio 4 d. iki 1940 m. rugsėjo 5 d. Valstybinės Vrublevskių bibliotekos vadovas. Vėliau Lituanistikos institute dirbo bibliotekininku. Taip pat Vilniaus universitete skaitė lietuvių kalbos kursą. 1940 m. gruodžio 8 d. priimtas į Lietuvos rašytojų sąjungą. Už lietuviškos spaudos leidybą sovietų valdžia, okupavusi Lietuvą nuo 1940 m. birželio, 1941 m. jį suėmė. Išvežtas į Karagandos darbo lagerį (Kazachstanas), mirė 1946 m. arba, pagal kai kuriuos šaltinius, 1947 m.; palaidojimo vieta nežinoma. 

Vertėjo archyvas dalimis atsidūrė Lietuvos mokslų akademijos archyve, Lietuvos Mažvydo nacionalinėje bibliotekoje, Lietuvos mokslų akademijos Vrublevskių bibliotekoje, Lietuvių literatūros ir tautosakos institute ir Vilniaus universiteto bibliotekoje.