VALAITIS Antanas

VALAITIS Antanas 

1890-1946 [1947?]

Pedagog, historyk kultury, pisarz, tłumacz.

Urodzony 13 lipca 1890 we wsi Powójtostwo (Pavaitupiai, Litwa) w gminie Gryszkabuda (Griškabūdis) koło Szaków (Šakiai); syn Litwinów Bonifacego Valaitisa i Petronėlė Sartytė. Ukończył 3 klasy rosyjskiej szkoły początkowej w Gryszkabudzie, następnie do osiemnastego roku życia był samoukiem. W latach 1908-11 uczył się w Seminarium Nauczycielskim w Wejwerach (Veiveriai) (Seminarium Nauczycielskie w Wejwerach (Veiveriai)), po czym pracował jako nauczyciel języka litewskiego w szkołach w Gryszkabudzie, a następnie w Tursuciach (Tursučiai). W 1914 po wybuchu I wojny światowej ewakuował się w głąb Rosji, gdzie uczył dzieci uciekinierów wojennych z Litwy języka litewskiego, pracował w fabryce, a także w szpitalu wojskowym. W 1915 pracował w Litewskim Komitecie Uciekinierów w Moskwie (Litewski Komitet Uciekinierów w Moskwie), następnie został zmobilizowany do wojska rosyjskiego. W 1918 wrócił do Wilna, gdzie prowadził kursy języka litewskiego i przytułek dla Litwinów. Był zatrudniony w litewskim Ministerstwie Oświaty (Ministerstwo Oświaty (Litwa)), w działającym w okresie radzieckim w 1918-19 Komisariacie Oświaty (Komisariat Oświaty (Litwa)). W 1918-21 pracował w placówkach medycznych m.in. jako sanitariusz, księgowy. Po zajęciu Wileńszczyzny przez Polskę mieszkał w 1921-23 w Kownie, będącym wówczas stolicą Republiki Litewskiej, i był zatrudniony w litewskiej agencji prasowej ELTA (ELTA), gdzie pełnił kolejno funkcje korespondenta, kierownika działu zagranicznego i dyrektora agencji. W 1921 zadebiutował jako poeta zbiorem Eilėraščiai. Po otwarciu w 1922 Uniwersytetu Litewskiego w Kownie (Uniwersytet Litewski w Kownie) był na nim lektorem języka litewskiego. W 1922 debiutował jako tłumacz przekładem Victorii Knuta Hamsuna z rosyjskiego na litewski. Od jesieni 1923 studiował literaturę i psychologię na Uniwersytecie w Montpellier (Uniwersytet w Montpellier). W 1924 ogłosił pierwsze tłumaczenie z języka polskiego – przekład Pana Tadeusza Adama Mickiewicza. W następnych latach dokonywał też tłumaczeń z literatury rosyjskiej, francuskiej i niemieckiej m.in. Fausta Johanna Wolfganga Goethego, Legendę wieków W. Hugo. Od 1926 mieszkał w Wilnie, gdzie uczył litewskiego w Gimnazjum im. Witolda Wielkiego (Gimnazjum litewskie im. Witolda Wielkiego) i Państwowym Seminarium Nauczycielskim im. T. Zana (Państwowe Seminarium Nauczycielskie im. T. Zana). W 1928 ożenił się z Oną Vosyliūtė. Od 1930 był sekretarzem generalnym i bibliotekarzem Litewskiego Towarzystwa Naukowego (Litewskie Towarzystwo Naukowe). W 1932 wszedł do prezydium założonego rok wcześniej Towarzystwa Sztuki i Literatury Litwinów Wileńskich (Towarzystwo Sztuki i Literatury Litwinów Wileńskich). W 1932-39 wykładał język litewski w Szkole Nauk Politycznych przy Instytucie Naukowo-Badawczym Europy Wschodniej (Szkoła Nauk Politycznych przy Instytucie Naukowo-Badawczym Europy Wschodniej). W 1938-39 prowadził księgarnię, która była oddziałem firmy dystrybucyjno-wydawniczej Fundusz Prasowy („Spaudos fondas”), działającej w Kownie w 1921-40. W 1939 wydał podręcznik i słowniczek języka litewskiego. Ogłaszał broszury publicystyczne, poświęcone litewskiej prasie i Litewskiemu Towarzystwu Naukowemu. Współpracował z gazetami „Vilniaus aidas” (1924-28) (Vilniaus aidas), „Vilniaus šviesa” (1928-29) (Vilniaus šviesa), „Vilniaus žodis” (1929-39) (Vilniaus žodis), „Lietuvišas baras” (1933-39) (Lietuvišas baras), pisząc artykuły o tematyce społecznej, poświęcone językowi  i prasie litewskiej. Po wybuchu II wojny światowej i przejęciu Wilna przez Litwinów kierował od 4 listopada 1939 do 5 września 1940 Biblioteką Państwową im. Wróblewskich (Biblioteka Państwowa im. Wróblewskich). Następnie pracował w bibliotece Instytutu Lituanistycznego (Instytut Lituanistyczny) jako bibliotekarz. Prowadził także lektorat języka litewskiego na Uniwersytecie Wileńskim (Uniwersytet Wileński). 8 grudnia 1940 został przyjęty do Związku Pisarzy Litwy (Związek Pisarzy Litwy). Za wydawanie prasy litewskiej został w 1941 aresztowany przez władze sowieckie, okupujące Litwę od czerwca 1940. Wywieziony do obozu pracy w Karagandzie w Kazachstanie, zmarł w 1946 lub według niektórych źródeł w 1947; miejsce pochowania nieznane. 

Archiwum tłumacza znajduje się częściowo w zbiorach Archiwum Litewskiej Akademii Nauk, Litewskiej Biblioteki Narodowej, Biblioteki Litewskiej Akademii Nauk im. Wróblewskich, Litewskiego Instytutu Literatury i Folkloru oraz Biblioteki Uniwersytetu Wileńskiego

TWÓRCZOŚĆ PRZEKŁADOWA Z JĘZYKA POLSKIEGO

1. A. Mickevičius: Ponas Tadas arba paskutinis užpuolimas Lietuvoje. II tomas. Vertė A. Valaitis. Kaunas: Švyturys 1924, 206 s. 

Oryginał: A. Mickiewicz: Pan Tadeusz czyli ostatni zajazd na Litwie.

Recenzja:

J. TUMAS-VAIŽGANTAS. „Metai” 2004 nr 1. 

2. L. Kondratovičius: Margis (Margiris). [Poema]. Išvertė A. Valaitis. Kaunas: Sakalas 1936, 150 s. 

Ooryginał: L. Kondratiwicz: Margier.

Recenzje:

1. (Jdk.): „Jaunoji karta” 1936 nr 44.

2. J. VIKIS: [b.t.]. „Vairas” 1937 nr 1.

OPRACOWANIA OGÓLNE (wybór)

SŁOWNIKI I BIBLIOGRAFIE

1. Valaitis Antanas. W: Žurnalistikos enciklopedija. Vilnius 1997.

2. S. MATULAITYTĖ. W: Knygotyra: enciklopedinis žodynas. Vilnius 1997. 

3. A. LAPINSKIENĖ. W: Lietuvių literatūros enciklopedija. Vilnius 2001.

4. M. JACKIEWICZ. W: Leksykon kultury litewskiej. Warszawa 2005.

5. T. VENCLOVA. Vilniaus vardai. Vilnius 2006. 

6. H. ILGIEWICZ: Antanas Valaitis (Antoni Wałajtis, 1890-1946). W: H. Ilgiewicz: Instytut Naukowo-Badawczy Europy Wschodniej oraz Szkoła Nauk Politycznych w Wilnie (1930-1939). Warszawa 2019. 

OMÓWIENIA 

1. H. CICENAS: 25-lecie pracy literackiej Antanasa Valaitisa. „Środy Literackie” 1936 nr 5.

2. J. VAIDELYS: Kultūros kelias: vilniečiui rašytojui Antanui Valaičiui 25 metai kūrybinio darbo. „Mūsų Vilnius” 1936 nr 19/20.

3. J. VAIKIELYS: „Fausto” vertėjui literatūros darbo 25 m. „Vakarai” 1936 nr 220.

4. S. VYKINTAS: Darbštaus pedagogo ir klasikų vertėjo ilgų metų darbo vaisiai. (Ant. Valaičio 25 m. pedagoginio ir literatūrinio darbo sukaktį minint). „Lietuvos aidas” 1936 nr 430. 

5. [b.a.]: Antanas Valaitis 25 m. kultūros darbe. „Trimitas” 1936 nr 39.

6. A. KAUPUŻ: O litewskich przekładach Mickiewicza. „Rocznik Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza” 1977. passim

7. G. RAGUOTIENĖ: Nuo plūgo ligi plunksnos. „Tarp knygų” 2005 nr 2.