PRZYCHOCKI Gustaw Edward

PRZYCHOCKI GUSTAW EDWARD

1884-1947 

Filolog klasyczny, tłumacz.

Urodzony w 1884 w Gromniku koło Tarnowa; syn Franciszka Przychockiego, naczelnika urzędu pocztowego, i Henryki z Cognini-Meyerów. Po śmierci ojca (1892) matka zapewniła mu staranną edukację. W Gromniku uczył się w czteroklasowej szkole powszechnej (1893-96), a w 1896-1903 uczęszczał do klasycznego Cesarsko-Królewskiego Gimnazjum Wyższego w Nowym Sączu (Cesarsko-Królewskie Gimnazjum Wyższe w Nowym Sączu). Stąd wyniósł znajomość języków klasycznych, a także zamiłowanie do kultury antycznej grecko-rzymskiej. Największy wpływ na rozwój jego zainteresowań kulturą antyczną wywarł dyrektor gimnazjum Stanisław Rzepiński, miłośnik antyku, autor szkolnego komentarza do Horacego oraz wydawca tekstów szkolnych. Po uzyskaniu matury w 1903 podjął studia na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego (Wydział Filozoficzny Uniwersytetu Jagiellońskiego) (UJ), obierając filologię klasyczną jako kierunek główny i filologię polską jako przedmiot uzupełniający. Studiował z przerwami do 1908-09. W 1904-05 odbywał jednoroczną służbę wojskową w austriackim pułku artylerii w Jarosławiu i Stanisławowie, zakończoną nominacją na podporucznika. W semestrze letnim 1906-07 przebywał na uniwersytecie w Wiedniu (Uniwersytet w Wiedniu), pracując pod opieką Edmunda Haulera, profesora filologii klasycznej i Paula Kretschemra, językoznawcy. Po powrocie do Krakowa kontynuował studia na UJ (Uniwersytet Jagielloński) i w 1909 obronił rozprawę doktorską pt. Ovidiana. Pars 1. Quae ratio inter Ovidium comoediaeque novae poetas in rebus amatoriis depingendis intercedat exponatur (promotor prof. Kazimierz Morawski). Kilka miesięcy  wcześniej (1908) przystąpił do egzaminu państwowego na nauczyciela szkół średnich, uprawniającego do nauczania języków klasycznych i zaczął pracować początkowo jako nauczyciel, później profesor języków starożytnych w gimnazjach państwowych: w 1909-10 jako zastępca nauczyciela w c.k. Gimnazjum w Podgórzu, w 1910-11 był nauczycielem w c.k. Gimnazjum Arcyksiężniczki Elżbiety w Samborze, a w 1911-14 profesorem w c.-k. Gimnazjum Realnym (IV) w Krakowie (Gimnazjum Realne (IV) w Krakowie). Pracę pedagogiczną przerywał wielokrotnymi, długoterminowymi urlopami, przeznaczonymi na zagraniczne badania naukowe prowadzone na zlecenie Akademii Umiejętności (Akademia Umiejętności w Krakowie), a związane z opracowaniem i przygotowaniem wydania krytycznego pism Grzegorza z Nazjanzu; podróżował w 1909-10 do Włoch, w 1910-11 do Anglii, w 1912 do Paryża i Berlina. Nadto w semestrze letnim 1911 podjął studia uzupełniające na uniwersytecie w Berlinie (Humboldt-Universität zu Berlin), gdzie pracował pod kierunkiem prof. Ulricha von Wilamowitza-Moellendorffa i Eduarda Nordena. Jego zainteresowania naukowe początkowo koncentrowały się wokół patrologii i latynistyki. Szczególną uwagę poświęcał dramatowi antycznemu i jego twórcom, co skłoniło go do zajęcia się dorobkiem Titusa Macciusa Plautusa i przekładu wszystkich zachowanych sztuk tego komediopisarza. Praca De Gregorii Nazianzeni epistulis quaestiones selectae stała się podstawą habilitacji na UJ (1912). Po jej zatwierdzeniu uzyskał venia legendi jako docent prywatny i od 1914 rozpoczął zajęcia na tejże uczelni. W 1912 został współpracownikiem i sekretarzem Komisji Filologicznej Wydziału I Akademii Umiejętności (Komisja Filologiczna Wydziału I Akademii Umiejętności), w 1928 – członkiem zwyczajnym i prezesem Komisji Filologicznej Polskiej Akademii Umiejętności (PAU) (Komisja Filologiczna Polskiej Akademii Umiejętności). Wraz z wybuchem I wojny światowej został zmobilizowany i wcielony do armii austriackiej, w której służył do końca 1917 na froncie rosyjskim i rumuńskim. Zwolniony z wojska, w celu wzmocnienia kadry nauczającej w zarządzanym przez Niemców Uniwersytecie Warszawskim (Uniwersytet Warszawski), został powołany na wykładowcę tejże uczelni. W kwietniu 1919 został mianowany profesorem nadzwyczajnym, rok później profesorem zwyczajnym. Na tym stanowisku pracował na UW do 1935; zorganizował m.in. I Katedrę Filologii Klasycznej (I Katedra Filologii Klasycznej (Uniwersytet Warszawski)). W 1922/23 został dziekanem Wydziału Filozoficznego UW (Wydział Filozoficzny Uniwersytetu Warszawskiego), w 1928/29 rektorem – w 1929/30 prorektorem. Był także członkiem Komisji Programowej Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego (Komisja Programowa Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego) (1919-21). W tym okresie miały miejsce dwie przerwy w jego działalności naukowej: w 1918 wstąpił ochotniczo do Wojska Polskiego (Wojsko Polskie) i na przełomie 1918/19 brał udział w obronie Lwowa oraz pracował w Sztabie Generalnym (Sztab Generalny) i Instytucie Wojskowo-Naukowym (Instytut Wojskowo-Naukowy); w 1920 walczył w wojnie polsko-bolszewickiej, a w czasie operacji warszawskiej dowodził artylerią grupy „Dolnej Wisły” ("Dolna Wisła") pod Płockiem. Do rezerwy został przeniesiony w listopadzie 1920 w stopniu podpułkownika artylerii konnej. Od 1922 należał do Towarzystwa Naukowego Warszawskiego (Towarzystwo Naukowe Warszawskie) jako członek rzeczywisty, od 1929 – jako członek zwyczajny. W 1923 został powołany na członka korespondenta, a w 1929 – na członka czynnego PAU (Polska Akademia Umiejętności). Od 1930  należał do Towarzystwa Naukowego we Lwowie (Towarzystwo Naukowe we Lwowie) oraz towarzystwa Parnassos w Atenach. W 1935 poślubił Helenę z Wysockich Jarzębowską. W 1935 wrócił też na UJ, by objąć III Katedrę Filologii Klasycznej (III Katedra Filologii Klasycznej Uniwersytetu Jagiellońskiego), w której pracował do 1939. W 1936 otrzymał Złoty Wawrzyn Akademicki, w 1937 został doktorem honoris causa uniwersytetu w Atenach (Uniwersytet Narodowy im. Kapodistarisa). Po wybuchu II wojny światowej, jako podpułkownik artylerii pospolitego ruszenia, został powołany czasowo do służby wojskowej pozafrontowej, wkrótce zgłosił się ochotniczo do służby w Ośrodku Artylerii Armii „Kraków” (Ośrodek Artylerii Armii „Kraków”), z którą brał udział w walkach na terenach Polski południowej. Wraz z oddziałem przekroczył granicę węgierską i został internowany w obozie oficerskim w Eger. Zwolniony po trzech miesiącach, dzięki staraniom węgierskich uczonych, zamieszkał w Budapeszcie, gdzie zarabiał na utrzymanie udzielając korepetycji, głównie lekcji języka niemieckiego i angielskiego. Jesienią 1940 wrócił do Krakowa i został zatrudniony przez niemiecki Arbeitsamt jako nauczyciel w Szkole Dokształcającej dla terminatorów rzemieślniczych (Szkoła Dokształcająca dla terminatorów rzemieślniczych), następnie w Szkole Przemysłu Artystycznego (Szkoła Przemysłu Artystycznego). W 1942 przeniósł się do rodzinnego Gromnika. Zarówno w Krakowie, jak i w Gromniku, mimo trudnych warunków bytowych, brał czynny udział w tajnym nauczaniu, w zakresie szkoły średniej i uniwersyteckim. Po wojnie wrócił do Krakowa i na krótko wznowił zajęcia na UJ. Od 1946 był prezesem Polskiego Towarzystwa Filologicznego (Polskie Towarzystwo Filologiczne); stał także na czele Zrzeszenia Profesorów i Docentów Szkół Akademickich w Polsce (Zrzeszenie Profesorów i Docentów Szkół Akademickich w Polsce). Odznaczony Krzyżem Walecznych, Krzyżem Srebrnym Orderu Wojskowego Virtuti Militari (za obronę miasta Płocka, 1921), Medalem Pamiątkowym za Wojnę 1918 (1921), Medalem Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości (1928), Medalem Niepodległości (1931), Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (1938), Krzyżem Węgierskim Zasługi II klasy (Magyar Érdemkereszt). Zmarł 4 lutego 1947 w Krakowie; pochowany na cmentarzu parafialnym w Gromniku.

Archiwum i dokumenty osobiste tłumacza zostały rozproszone i obecnie znajdują się w kolekcjach wielu instytucji. Największy zespół zgromadzony został w Krakowie w Bibliotece PAN i PAU oraz w Archiwum i Bibliotece Jagiellońskiej. Drobna część korespondencji znajduje się także w zbiorach Biblioteki Narodowej w Warszawie.

TWÓRCZOŚĆ PRZEKŁADOWA

1. T.M. Plautus: Bracia = (Menaechmi). Przełożył i opracował G. Przychocki. Kraków: Krakowska Spółka Wydawnicza 1924, 146 s. Biblioteka Narodowa, II, 33. Wydanie 2 zmienione: [Uzupełnienia, wstęp i przypisy oraz przygotowanie do druku: W. Strzelecki]. Wrocław: Ossolineum 1950, 113 s. Biblioteka Narodowa, II, 33.

Wydanie łączne z poz. 2 pt. Bracia; Kupiec. [Przygotował do druku W. Strzelecki]. Wrocław: Ossolineum; Warszawa: De Agostini Polska 2006, 323 s. Arcydzieła Kultury Antycznej. 

Recenzje:

1. S. SREBRNY: Przekłady literatur obcych. „Przegląd Warszawski” 1925 nr 45, polemika: G. PRZYCHOCKI: W sprawie przekładu Plauta. Tamże nr 50.

2. S. WITKOWSKI. „Ruch Literacki” 1927 nr 10.

2. T.M. Plautus: Kupiec = (Mercator). Przełożył i opracował G. Przychocki. Kraków: Krakowska Spółka Wydawnicza 1927, 97 s. Biblioteka Narodowa, II, 46. Wydanie 2 zmienione Przygotował do druku W. Strzelecki. Wrocław: Ossolineum 1951. Biblioteka Narodowa, II, 46. 

Wydanie łączne z poz. 1 pt. Bracia; Kupiec. [Przygotował do druku W. Strzelecki]. Wrocław: Ossolineum; Warszawa: De Agostini Polska 2006, 323 s. Arcydzieła Kultury Antycznej. 

3. T.M. Plautus: Żołnierz Samochwał = Miles Gloriosus. Przełożył i opracował G. Przychocki. Kraków: Krakowska Spółka Wydawnicza 1929, 133, s. Biblioteka Narodowa, II, 33. Wydania następne: wydanie 2 zmienione: Przygotował do druku Władysław Strzelecki. Wrocław: Ossolineum 1951 s. Biblioteka Narodowa, II, 53; wydanie 3 zmienione tamże 1969.

4. T.M. Plautus: Komedie. Przełożył, wstępem, streszczeniami opatrzył G. Przychocki. T. 1-4. Kraków: Polska Akademia Umiejętności 1931, 1934, 1935, 1937, 462  + 528  + 474 + 480 s. Biblioteka Przekładów z Literatury Starożytnej, 7. 

Tytuł oryginału: Comoediae.

Tytuły oryginałów poszczególnych utworów: T. 1: Amphitruo; Asinaria; Sortientes vel Casina; Epidicus; Menaechmi. – T. 2: Mercator; Miles gloriosus; Mostellaria; Pseudolus; Aulularia. –  T. 3: Poenulus; Bacchides; Cistellaria; Persa; Truculentus. –T. 4: Captivi; Curculio; Rudens; Stichus; Trinummus; Vidularia.

Zawartość: T. 1: Wstęp; Amfitrion; Ośla Komedia; Losujący albo Kasina; Epidikus; Bracia . – T. 2: Kupiec; Żołnierz Samochwał; Strachy; Pseudolus; Skarb. – T. 3: Punijczyk; Siostry; Skrzynkowa Komedia; Pers; Gbur. – T. 4: Jeńcy; Kurkuljo; Lina; Stychus; Dzień Trzech Groszy; Koszykowa Komedia.

Recenzje:

1. J. BIRKENMAJER: Z przekładów. „Polonista” 1932 z. 5.

2.  L. WINNICZUKÓWNA. „Pion” 1935 nr 29.

3. J. BIRKENMAJER: Literatura grecka i łacińska. „Rocznik Literacki” 1935 wyd. 1936.

4. T. SINKO: Literatura piękna. „Nowa książka” 1936 z. 4.

PRACA REDAKCYJNA

Rzymska elegia miłosna. Wybór. Przełożyła A. Świderkówna. Opracowali G. Przychocki, W. Strzelecki. Wrocław: Ossolineum 1955, 208 s. Biblioteka Narodowa II, 90. Wydanie następne: Wrocław: Ossolineum; Warszawa: we współpracy z De Agostini Polska 2005. Arcydzieła Kultury Antycznej.

PRACE NAUKOWE DOTYCZĄCE LITERATUR, KTÓRYMI ZAJMOWAŁ SIĘ TŁUMACZ ORAZ KRYTYKA PRZEKŁADU

1. Ad Euripidis Hypsipylam adnotationes. Wien: [b.w.]: [1909], 6 s. Odbitka: „Wienner Studien” 1909 t. 31 z. 2.

2. Accessus Ovidiani.  Kraków: Akademia Umiejętności 1911, 62 s. Symbolae ad Veterum Auctorum Historiam Atque ad Medii Aevi Studia Philologa, 1. Odbitka: „Rozprawy Akademii Umiejętności. Wydział Filologiczny” 1911 t. 49.

3. De Gregori Nazianzeni epistularum codicibus Laurentianis. [b.m.]: [b.w.] 1911 s. 252-263. Odbitka: „Wiener Studien” 1911 t. 33.

4. Watykańskie rękopisy listów św. Grzegorza z Nazjanzu wraz z dodatkiem odnoszącym się do historii studiów nad św. Grzegorzem. Lwów: Towarzystwo Filologiczne 1911 s. 100-136. Odbitka: „Eos” 1910 z. 2. 

5. De commentarii cuiusdam magici vestigiis. Leipzig: Dr. und Verl. B.G. Teubner 1912 s. 66-71. Odbitka: „Byzantinische Zeitschrift” 1912 t. 22 z. 1-2.

6. De Gregorii Nazianzeni epistularum codicibus Britannicis, qui Londini, Oxoniae, Cantabrigiae asservantur. Cracoviae: Spółka Wydawnicza Polska 1912, 19 s. Odbitka: „Rozprawy Akademii Umiejętności. Wydział Filologiczny” 1912 t. 50.

7. Richard Croke’s search for patristic MSS in connexion with the divorce of Catherine. Oxford: [b.w.] 1912 s. 286-295. Odbitka: „The Journal of Theological Studies” 1912 t. 13 nr 50.

8. Iluzja sceniczna u Plauta i jej humorystyczne przełamania. [b.m.]: [b.w.] [1917] s. 58-72. Odbitka: „Eos” 1917. 

9. Co to jest filologia klasyczna? Warszawa: [b.w.] 1919, 8 s. Odbitka: „Pro Arte et Studio” [1918] nr 15. Wydanie następne: Publiczny wykład uniwersytecki profesora G. Przychockiego, drukowany w piśmie młodzieży akademickiej „Pro Arte et Studio” z r. 1918. Kraków: Kółko Filologiczne U.J. 1928, 9 s. Odbitka litograficzna pisma ręcznego; Opracował J. Mańkowski. „Meander” 2006 nr 1/2. 

20. Grób Owidiusza w Polsce. Warszawa: Towarzystwo Naukowe Warszawskie 1920, 15 s. Prace Towarzystwa Naukowego Warszawskiego. Wydział 1 Językoznawstwa i Literatury, 8.

21. Ovidius Graecus. Paridis epistula a Thoma Trivisano in graecum conversa. Ed. prolegomenis, epilogomenis instruxit. Cracoviae: Academia Litterarum 1921, 47 s. Archiwum Filologiczne Polskiej Akademii Umiejętności, 3. 

22. Ciceroniana. Cracoviae: [b.w.] 1922, 8 s. Odbitka: „Eos” 1918 z. 1.

23. Plautina. Paris: C. Klincksieck s. 150-157. Odbitka: „Revue de Philologie de Littérature et d’Histoire Anciennes” 1924 t. 48 z. 3.

24. Plautus. [Monografia twórczości]. Kraków: Krakowska Spółka Wydawnicza 1925, 534 s. Z Historii Literatury, 26. 

Recenzja:

S. WITKOWSKI. „Ruch Literacki” 1927 nr 10.

25. Tragedia rzymska. Skrypta autoryzowane z wykładów prof. dr G. Przychockiego, wygłoszonych w trymestrze jesiennym 1926/7 roku. Warszawa: Wydawnictwo Koła Klasyków S.U.W. 1927, 62 s.

26. De novo Accii fragmento. Leopoli: ed. Auxilio Ministerii Instructionis Publicae 1929 s. 215-220 . Odbitka: „Eos” 1929 z. 1.

27. Kultura klasyczna w kulturze współczesnej. Kraków: J. Mortkowicz; Warszawa: Towarzystwo Wydawnicze 1929, 107 s.

Recenzja:

B. SUCHODOLSKI. „Pamiętnik Literacki” 1929 z. 2.

28. Rzymianie a tragedia. Mowa wygłoszona podczas uroczystej inauguracji roku akademickiego 1928-9 w dniu 28 października 1928. Warszawa: Uniwersytet Warszawski 1929, 19 s. Mowy Rektorskie – Uniwersytet Warszawski, 7.

29. Charakterystyka tragedii rzymskiej epoki republikańskiej. Warszawa: Staraniem Uniwersytetu Warszawskiego 1931, 32 s. Odbitka z „Księgi pamiątkowej celem uczczenia 350-tej rocznicy założenia Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie”. Warszawa 1931.

30. Horatiana et Annaena. W: Commentationes Horatianae. Cracoviae: Academiae Polonae Litterarum et Scientiarum 1935 s. 132-138.

31. Il contributo della Polonia Liberata agli studi riguardanti Roma antica e la civiltà latina. Bologna: L. Capelli 1935 s. 194-221. Odbitka: „Gli Studi Romani nel Mondo” 1935 t. 2.

32. Tempo i nastrój rzymskich widowisk teatralnych. Warszawa: Koło Klasyków Studentów Uniwersytetu Warszawskiego 1935, 39 s. 

33. De Senecae tetrametro dactylico. Posnaniae: [b.w.] 1936, 4 s. Odbitka z: Munera Philologica Ludovico Ćwikliński bis sena lustra professoria claudenti ab Amicis collegis discipulis oblata. Posnaniae 1936. 

34. Menander im Katalog der Patriarchalbibliothek zu Konstantinopel = Menander w katalogu Biblioteki Patriarchalnel w Konstantynopolu. Cracovie: [b.w.] 1937, 6 s. Odbitka: „Bulletin de l’Académie Polonaise des Sciences et des Lettres” 1937 nr 1-3.

35. Menander w katalogu Biblioteki Patriarchalnej w Konstantynopolu. Kraków: [b.w.] 1937 s. 28-32. Odbitka: „Sprawozdania z Czynności i Posiedzeń Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie” 1937 t. 42 nr 2.

36. Literatura augustowska w Polsce. Warszawa: [b.w.] 1938, 33 s. Odbitka: „Przegląd Współczesny” 1938 nr 10.

37. De Menandri comici codice in Patriarchali Bibliotheca Constantinopolitana olim asservato. Accedunt tabulae II et Catalogus Bibliothecae Patriarchali Constantinopolitanae. Cracoviae: Academiae Polonae Litterarum 1938, 45 s. Archiwum Filologiczne Akademii Umiejętności w Krakowie, 13.

38. Studium epistolografii grecko-rzymskiej. Zasady i cele. Lwów: Towarzystwo Filologiczne 1938 s. 41-60.  Odbitka: „Eos” 1938 z. 1.

39. La letteratura dell’età Augusta Negli Studi Polacchi. Roma: Istituto di Studi Romani 1939, 24 s.

40. Kurs języka angielskiego. [Z. 1-3] Lekcja 1-3 + Lekcja 4-6 + Lekcja 7-9. Budapest: Amerykański Komitet Pomocy Polakom [ca 1940], 8+7+8 s. Odbitka dla Polaków w Rumunii, wykonana przez Amerykańską Komisję Pomocy Polakom w Budapeszcie.

41. Historia listów św. Grzegorza z Nazjanzu. Kraków: Polska Akademia Umiejętności 1946,  44 s. Rozprawy Wydziału Filologicznego – Polska Akademia Umiejętności t. 67 nr 3.

42. Styl tragedii Anneusza Seneki. Kraków: Polska Akademia Umiejętności 1946, 64 s. Archiwum Filologiczne, 17.

43. Pliniusz Młodszy, życie i dzieła. 1, Życie publiczne i prywatne Pliniusza. Warszawa: [b.w.] 1984 s. 80-108. Odbitka: „Meander” 1984 nr 2-3.

OPRACOWANIA OGÓLNE (wybór)

TŁUMACZ O SOBIE:

Biografia wojenna (1 IX 1939-18 I 1945). „Nauka Polska” 1997 t. 6 s. 44-49. 

SŁOWNIKI I BIBLIOGRAFIE

1. S. ŁOZA: Czy wiesz, kto to jest? Warszawa 1938.

2. A. ŚRÓDKA, P. SZCZAWIŃSKI: Biogramy uczonych polskich. Materiały o życiu i działalności członków AU, TNW, PAU, PAN. Cz. 1. Nauki społeczne. Z. 3. Wrocław 1985.

3. M. PLEZIA. W: Polski Słownik Biograficzny. T. 29. Kraków 1986. 

4. [W. MARMON] W.M. W: Słownik biograficzny historii Polski. T. 2. Wrocław 2005.

OMÓWIENIA 

1. S. PILCH: Gustaw Przychodzki. W 25-lecie pracy naukowej i wychowawczej. „Kwartalnik Klasyczny” 1934 nr 2.

2. K. KUMANIECKI: Śp. Gustaw Przychocki 1884-1947. Warszawa: [b.w.] 1947. Odbitka z „Rocznika Towarzystwa Naukowego Warszawskiego”. R. XL 1947.

3. S. ŁEMPICKI: Wspomnienie o Gustawie Przychockim. „Odrodzenie” 1947 nr 7.

4. J. MANTEUFFEL: Działalność naukowa Gustawa Przychockiego. „Meander” 1947 nr 2.

5. S. SKIMINA: Gustaw Przychocki uczony i tłumacz. „Dziennik Polski” 1947 nr 44.

6. W. STRZELECKI: Gustaw Przychocki 14 II 1994 - 4 II 1947. „Eos” 1947 z. 2.

7. M. PLEZIA: Profesor Gustaw Przychocki (w stulecie urodzin). „Meander” 1984 nr 2-3. 

8. L. WINNICZUK: Pamięci mistrza. „Meander” 1984 nr 2-3.

9. J. STYKA: Gustaw Przychocki (1884-1947) [online] Dostępny na stronie internetowej: https://ruj.uj.edu.pl/xmlui/bitstream/handle/item/265572/styka_gustaw_przychocki_1884-1947_2000.pdf?sequence=1&isAllowed=y [dostęp 3 listopada 2023].

10. M. MEJOR: Kartki z historii filologii klasycznej w Warszawie. [Cz.] 1, Korespondencja Gustawa Przychockiego z Albertem C. Clarkiem, 1920-1925. „Colloquia Litteraria” 2010 t. 1/2 nr 8/9.