BOCHAN Dorofiej

BOCHAN Dorofiej Dorofiejewicz (Бохан Дорофей Дорофеевич)

1878-1942?

Pseudonimy i kryptonimy: А. Серебряный; Бо-бо; Д; Д.Б.; Д.Б.-н; Д. Дорофеев; Д. Минчанин; Додо; Д. Слижень; Мандарин Бо; М.Č.; М.И. Чернявский; Минчанин; Н.М. Серебрянский; Н.С.; Пешком-бегающий; Принцесса Грёза; Вова Крутиков

Poeta, prozaik, tłumacz, krytyk, publicysta.

Urodzony 4 lutego [4 grudnia według kalendarza juliańskiego] 1878 w Mińsku w rodzinie rosyjskiej szlachty, syn Heleny [brak bliższych danych] i Dorofieja Fadiejewicza Bochana, oficera rosyjskiego, carskiego generała biorącego udział m.in. w stłumieniu polskiego powstania 1863 roku. W 1895 ukończył Korpus Kadetów w Połocku, a w 1897 Konstantynowską Szkołę Artyleryjską w Petersburgu (Konstantynowska Szkoła Artyleryjska w Petersburgu). Następnie zajął się pracą literacką, translatorską i dziennikarstwem. Jako podporucznik 30. Brygady Artyleryjskiej w Mińsku (30. Brygada Artyleryjska w Mińsku) zadebiutował w 1897 przekładem na współczesny język rosyjski Słowa o pułku Igora. Zainteresowanie tym zabytkiem literatury i jego tłumaczeniami towarzyszyło mu przez całe życie. W 1901 opublikował pierwszą większą pracę etnograficzną, w której zebrał ustne opowieści o Mińsku. Pisał też wiersze w języku białoruskim. W latach 90. zainteresował się literaturą polską. W 1895 przetłumaczył na rosyjski Marię Antoniego Malczewskiego, a następnie zajął się twórczością Adama Mickiewicza. Dobrą znajomość języka polskiego zawdzięczał najprawdopodobniej narzeczonej, Zofii Ambroszkiewicz ze znanej polskiej rodziny szlacheckiej, którą poślubił w 1900. Na jego zainteresowania wpłynęło także środowisko literatów i publicystów rodzinnego Mińska, w którym zjawisko bilingwizmu czy polilingwizmu było powszechne.  W 1902 [?] przebywał rok w twierdzy w pobliżu Warszawy, być może w związku z aresztowaniem i zesłaniem Michaiła P. Mysawskiego i Kazimierza Czapińskiego, redaktorów pisma Северо-западный край, z którym rozpoczął współpracę (pismo do 1902 wychodziło pod tytułem Минский листок. W 1904 opublikował po rosyjsku swój pierwszy tomik poetycki Из тьмы веков. Tegoż roku z poetą, dramaturgiem, działaczem narodowo-kulturalnym Kazimierzem Kostrowickim podjął próbę założenia pisma w języku białoruskim Палессе. W 1905 awansował do stopnia kapitana sztabu i został przeniesiony do 26. brygady artylerii w Wilnie. W tym czasie prowadził bardzo ożywioną działalność translatorską. Do 1905 przetłumaczył na rosyjski kilkaset utworów kilkudziesięciu poetów polskich, począwszy od Jana Kochanowskiego i Mikołaja Reja po poetów mu współczesnych. Publikował je głównie w pismach mińskich: „Минский листок” (1897-1902); „Северо-западный край” (1902-05); literacki almanach Колосья (Mińsk, 1898) oraz wileńskich: Северо-западное слово (1898-1905); Западный вестник (1904). Przekłady z prozy i poezji polskiej ogłaszał również w periodykach innych ośrodków Cesarstwa Rosyjskiego. Były to m.in.: Астраханский вестник (1903); Асхабад (1903); Царицынский вестник (1903); Дальний Восток (1903); Донская реч (1903); Южный телграф (1903) oraz Приазовский край (1903-04); Курский листок (1903); Ковенский телеграф (1906); Киевская искра (1908); Либавский вестник (1903-1905); Нижегородский листок (1903); Одесские новости (1903); Прибалтийский край (1903); Сибирская жизнь (1903-04); Волынь (1903). Na ich łamach publikował pod pseudonimami również felietony, reportaże, a także szkice o literaturze rosyjskiej i polskiej. W 1905-07 zaangażował się w działalność polityczną; z tego powodu w styczniu 1907 został przeniesiony do rezerwy. Tegoż roku został odznaczony Cesarsko-Królewskim Orderem św. Stanisława III stopnia. Nastepnie objął redakcję mińskiego pisma Голос провинции; tu w stałej rubryce Маленький фельетон zamieszczał własne utwory, artykuły o literaturze rosyjskiej i kulturze białoruskiej, przekłady wierszy polskich poetów. Zredagował jednak tylko 18 numerów, gdyż pismo zostało zawieszone, a redaktora za publikację antyrządowego artykułu skazano na pół roku więzienia. Po odbyciu kary powrócił do pracy literackiej, publicystycznej i translatorskiej. Nawiązał współpracę z pismami mińskimi: Окраина (1907-08) oraz Минский голос (tu w 1910 stała rubryka: В Польше). Tłumaczenia publikował również w almanachu Земные сны (Mińsk, 1910) oraz w pismach takich jak: Минские ведомости (1911-18); moskiewskie Светлячок (1911) i Тихие струны (1910); petersburskie Славянский мир (1911); Баян (1912) i almanach Велес (1912-13); wileńskie Белорусская жизнь (1909-11) i Северо-Западная жизнь (1911-15); Отклики Кавказа (1911); Двинский листок (1911-12). Z informacji prasowej („Kurier Wileński” 1912 nr 23) wynika, że przetłumaczył na rosyjski Nie-Boską komedię, Przedświt i Psalmy przyszłości Zygmunta Krasińskiego (przekłady zaginęły). Po wybuchu I wojny światowej w 1914 został wcielony do 30 Brygady Artyleryjskiej Parkowej. W 1916 został odznaczony Orderem Św. Anny i Orderem Św. Anny 3 klasy i 4 klasy „Za odwagę”. Podczas wojny kontynuował pracę translatorską. Latem 1917 opuścił armię i wrócił do rodzinnego miasta, gdzie podjął działalność literacką i publicystyczną w jednej z najpopularniejszych gazet miejskich „Минский голос” (1917-18). W styczniu 1919 rozpoczął pracę w biurze Ludowego Komisariatu Oświaty Republiki Białoruskiej Ludowy Komisariat Oświaty Republiki Białoruskiej, gdzie powierzono mu wydawanie czasopisma dla nauczycieli w języku rosyjskim, białoruskim i jidysz. Wygłaszał odczyty popularnonaukowe, poruszając problematykę literacką oraz angażował się w działalność społeczną. Prowadził Związek Prawosławnych Parafii Diecezji Mińskiej. Jesienią 1920 roku został aresztowany przez władze sowieckie za krytykę polityki bolszewickiej Rosji. W grudniu 1920 uciekł z rodziną do Wilna. Szybko zaangażował się w lokalną działalność literacką, a także polityczną. Kontynuował pracę translatorską, przekładając na rosyjski trzy części Dziadów, Farysa, Grażynę, wszystkie tragedie Juliusza Słowackiego, wiersze Krasińskiego, Władysława Syrokomli, Cypriana Kamila Norwida; planował także wydanie trzytomowej antologii poezji polskiej. Większość przekładów pozostała jednak w rękopisach, które zaginęły w czasie II wojny światowej. Nawiązał współpracę z pismem Виленское словo (1924-27), publikując na jego łamach przekłady poezji polskiej, recenzje książek polskich, rosyjskich, białoruskich, litewskich, felietony i utwory satyryczne. Tu ogłosił też pierwsze tłumaczenia poezji litewskiej, zapośredniczone przez przekłady polskojęzyczne. Jako recenzent, publicysta, felietonista i tłumacz współpracował również z pismami: Утро (1927-28), Виленская речь (1922), Вольная Литва (1921). Przekładał również poezję białoruską i czeską. Działalność translatorska nie przeszkodziła mu w kontynuacji własnej pracy pisarskiej. W latach 20. opublikował w Wilnie kilkanaście tomów utworów poetyckich i prozatorskich. Brał czynny udział w życiu literackim, od stycznia 1922 prowadząc wykłady i organizując wieczory literackie. W latach 1922-23 przewodniczył Sekcji Artystyczno-Literackiej Wileńskiego Towarzystwa Rosyjskiego (Sekcja Artystyczno-Literacka Wileńskiego Towarzystwa Rosyjskiego). W 1925 roku stanął na czele zorganizowanej na Uniwersytecie Stefana Batorego grupy literackiej „Barka Poetów”, w skład której weszli lokalni pisarze piszący po rosyjsku. Angażował się w działalność społeczną związaną z Kościołem prawosławnym. Zainteresowanie kulturą polską i rosyjską, także czeską, litewską, ukraińską i białoruską, owocowało licznymi szkicami literackimi przybliżającymi sylwetki pisarzy, poetów, dramaturgów, filozofów. Kontynuował prace nad tłumaczeniami literatury polskiej dawnych epok i współczesnej. W 1932 ponownie stanął na czele Sekcji Literacko-Artystycznej Towarzystwa Rosyjskiego Wileńskiego i zaangażował się w organizację życia kulturalnego i literackiego Wilna. W kwietniu 1934, w ramach Sekcji, stworzył grupę poetycką, tzw. Wileńską wspólnotę poetów; w 1937 Związek autorów. Był redaktorem i wydawcą gazety Искра (1935-36, tu rubryka Уголок поетов) i Новая искра (1936-37); redagował miesięcznik literacko-artystyczny Утёс (1931); aktywnie współpracował z pismami: Наша жизнь (1927-30), Наше время (1937-38), Русское слово (1932-39, tu cykl Связи польских писателей и публицистов). Pisał też do rosyjskojęzycznej prasy warszawskiej, m.in. do pisma Молва. Wydawał i redagował rosyjsko-białorusko-ukraińskie pismo Народная нива. W 1939 zmarła jego jedyna córka, Sofia Bochan-Sawinkowa, poetka, pisarka, publicystka. Na początku września 1939 został uwięziony przez polskie władze w obozie koncentracyjnym w Berezie Kartuskiej, po czym został zwolniony i ponownie aresztowany przez sowieckie organy bezpieczeństwa w Wilnie. Opuścił więzienie prawdopodobnie po podpisaniu dekretu o amnestii obywateli polskich na terytorium ZSRR 12 sierpnia 1941. Wstąpił do Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR (tzw. Armii Andersa). Zginął w Teheranie na Bliskim Wschodzie w 1942, miejsce pochowania nieznane.

Znaczna część spuścizny literackiej zaginęła podczas wojny. Pojedyncze dokumenty o jego działalności znajdują się w rosyjskich i litewskich archiwach (m.in. Российский государственный военно-исторический архив, РГВИА).

TWÓRCZOŚĆ PRZEKŁADOWA Z JĘZYKA POLSKIEGO

1. H. Sienkiewicz: На поле славы. Историческая повесть из времен Яна Собеского. Перевод: [Д. Бохан] Д. Слижень. „Северо-западный край” 1903 nr 333, 339; 1904 nr 353, 365, 376, 391, 406, 412, 429, 436, 454, 465, 489, 498, 524, 534, 574, 577, 592, 608, 623; 1905 nr 677, 687.

Tytuł oryginału: Na polu chwały. Powieść historyczna z czasów króla Jana Sobieskiego.

2. С. Жеромский: В лесу. [Nowela]. Перевод: Д. Бохан. „Северо-западный край”, Минск 1905 nr 694.

Oryginał: S. Żeromski: Echa leśne.

3. Из польской поэзии. [Antologia przekładów]. [Przekład i wybór D. Bochan]. Минск: Изд. Э. Ф. Аброшкевич 1905, 208 с. Wydania następne: Минск: „Северо-западный край” 1905.

Zawiera przekłady utworów następujących autorów: B. Adamowicz, A. Asnyk, M. Biernacki, K. Brodziński, F. Faleński, S. Garczyński, K. Gaszyński, M. Gawalewicz, K. Gliński, W. Gomulicki, A. Gorecki, Z. Dębicki, Z. Idzikowski, J. Kochanowski, M. Konopnicka, W. Kosiakiewicz, I. Krasicki, Z. Krasiński, A. Lange, W. Makowski, [A. Michaux] Miron, A. Mickiewicz, F. Morawski, A. Niemojewski, [J. Niesłuchowski] J. Łuczyna, A. Oppman, W. Perzyński, J. Pietrzycki, Z. Przesmycki, M. Romanowski, M.K. Sarbiewski, J. Słowacki, E. Słoński, L. Sowiński, W. Syrokomla, K. Przerwa-Tetmajer, K. Ujejski, S.J. Wierzbicki, [J. Waśniewski] Duduś, S. Witwicki, W. Wolski, S. Wyrzykowski, R. Zmorski, N. Żmichowska.

Utwory w większości publikowane na łamach prasy.

Recenzja:

[Л.М. ВАСИЛЕВСКИЙ ] Л. Ви-й. „Современный мир” 1906 nr 3.

4. [S. Brzozowski:] Фёдор Достоевский: Из глубин русскаго духа. Поэма Станислава Бжозовскаго. Перевод с польскаго и вступительная статья Д.Д. Бохана. Вильна: Наша Жизнь 1930, 29 с.

Tytuł oryginału: Teodor Dostojewski. Z mroków duszy rosyjskiej.

Zawiera wstęp D.D. Bochana: Станислав Бжозовский и его поэма о Достоевском.

PRACE NAUKOWE DOTYCZĄCE PRZEKŁADU ORAZ LITERATUR, KTÓRYMI ZAJMOWAŁ SIĘ TŁUMACZ I KRYTYKA PRZEKŁADU

Książki

1. Адам Мицкевич. Биографический очерк Д. Бохана. Вильна: Эдитор [1911], 99 с. Образцовая библиотека. Биографические очерки, Книга 3 номер 48.

Zawiera przekłady wierszy A. Mickiewicza.

2. Тарас Григорьевич Шевченко. Биографический очерк. Составил Д. Бохан. Вильна: Эдитор [1912], 72 с. Образцовая библиотека, Биографические очерки,  Книга 5 номер 55.

Artykuły

1. Критические очерки. „Минский листок” 1899 nr 39.

2. Пауки. „Минский листок” 1900 nr 7 [dot. twórczości K. Junoszy (Szaniawskiego)].

Д. Бохан podpisany: Д.Б.

3. Б. Адамович. „Минский листок” 1902 nr 173.

4. О „Богородице”, польском памятнике XIV века. „Северо-западное слово” 1902 nr 1303, 1304.

5. О польской народной поэзии. Очерк. „Северо-западное слово” 1902 nr 1351, 1352.

6. Людвик Кондратович. (Владислав Сырокомла) и его поэзия. „Северо-западное слово” 1902 nr 1354-1355 [artykuł zawiera też przekłady utworów W. Syrokomli].

7. Этюды о польских писателях. I. Александр Свентоховский. „Северо-западный край” 1902 nr 37 [dotyczy twórczości A. Świętochowskiego].

8. Этюды о польских писателях. II. Стефан Жеромский. „Северо-западный край” 1903 nr 63 [dot. twórczości S. Żeromskiego].

Д. Бохан podpisany: Д. Слижень.

9. Этюды о польских писателях. III. Адам Аснык. „Северо-западный край” 1903 nr 259 [dot. twórczości A. Asnyka].

Д. Бохан podpisany: Д. Слижень.

10. Николай Рей. Отец польской поэзии. По поводу 400-летия со дня рождения. Глава из сочинении „Польские поэты в биографиях и образцах”. „Северо-западный край”  1905 nr 656 [artykuł zawiera też przekłady utworów M. Reja].

11. Из польской старины. Историко-литературные заметки. Из соч. Польские поэты в биографиях и образцах. „Северо-западный край” 1905 nr 668, 714 [omówienie i przekład średniowiecznych zabytków literatury: Pieśni o wójcie krakowskim  Albercie i Pieśni o Wiklefie Andrzeja Gałki z Dobczyna].

12. С польского Парнаса. („Революция” К. Тетмайера). „Голос провинции” 1906 nr 61.

Д. Бохан podpisany: Н.С.

13. Мечты и действительность в русской и польской литературе. „Курьер минский” 1919 nr 107.

14. Упадок искусства и торжество хама. „Курьер минский” 1920 nr 214.

15. Двенадцатая книга. О поэзии Игоря Северянина. „Виленское слово” 1921 nr 283 [dot. twórczości I. Siewierianina].

16. Западная Белоруссия. Литературный сборник. „Виленское утро” 1924 nr 811.

17. Проф. М. Здеховский и г. Сулима, критик белорусский. О поэзии Сырокомли. „Виленское утро” 1924 nr 819.

18. И польской поэзии. О женщине и любьви. „Виленское утро” 1925 nr 1410 [dot. twórczości J. Tuwima, L. Rydla i K. Przerwy-Tetmajera].

19. Пушкинский вечер. „Виленское утро” 1926 nr 1684.

Д. Бохан podpisany: Д.Б.

20. Из поэзии Яна Каспровича. „Виленское утро” 1926 nr 1742 [zawiera przekład prozą wierszy z cyklu Anima lachrymans J. Kasprowicza].

20. Из поэзии Сигизмунта Красинкого. „Виленское утро” 1926 nr 1766 [zawiera przekłady utworów Z. Krasińskiego].

21. Из поэзии Юлия Словацкого. „Виленское утро” 1927 nr 12 [zawiera przekłady utworów J. Słowackiego].

22. Адам Аснык и его поэзия. „Виленское утро” 1927 nr 51 [szkic napisany w związku z 30. rocznicą śmierci poety; zawiera przekłady prozą wierszy A. Asnyka].

23. О мистической эпопее Ю.Словацкого. „Утёс” 1931 nr 1 [dot. Króla Ducha J. Słowackiego].

24. Новая поэзия и „темные” стихи. „Наше время” 1933 nr 136.

25. Нищие – или богатыри? (По поводу „вечера поэтов”). „Наше время” 1934 nr 103.

26. Новейшая польская поэзия. „Наше время” 1934 nr 36 [dot. najnowszej poezji polskiej, zawiera przekłady poezji T. Bujnickiego].

27. Реабилитация писателя. „Наше время” 1935 nr 52 [dot. twórczości H. Sienkiewicza, B. Prusa; polemika z S. Szpotańskim].

28. „Литературные среды”. Журнал союза польских литераторов в Вильне. „Наше время” 1935 nr 110.

29. О творчестве Ядвиги Вокульской. „Искра” 1936 nr 23 [dot. twórczości J. Wokulskiej-Piotrowiczowej].

30. Географический снобизм в поэзии. „Искра” 1936 nr 36 [dot. pierwszej antologii rosyjskiej poezji emigracyjnej pod red. G.Adamowicza: Якорь, Berlin 1936 [i.e. 1935]].

31. Стихи Георгия Соргонина. „Новая Искра” 1937 nr 1.

32. Н.П. Анцукевич. Слово о полку Игореве. Стихотворный перевод на современный русский язык. Вильно, 1938. „Русское слово” 1938 nr 22 [dot. przekładu N. Ancukiewicza Słowa o pułku Igora; odpowiedź: Н. Анцукевич: Ещё о Словe о полку Игореве в переводе Н. Анцукевича. Ответ на рецензию Д.Д. Бохана. „Наше время” 1938 nr 26].

33. Лживость и культура. „Русское слово” 1938 nr 5.

34. Две культуры - прежде и теперь. Культура Востока и Запада... „Русское слово” 1938 nr 26.

35. Среди книг и писателей. „Русское слово” 1938 nr 154 [dot. twórczości L. Staffa].

36. Среди польских писателей и публицистов. „Русское слово” 1938 nr 240.

37. Памяти большого ученого и человека. „Наше время” 1938 nr 179 [pamięci M. Zdziechowskiego].

38. Среди польских писателей и публицистов. „Наше время” 1939 nr 34 [z okazji przyznania L. Staffowi doktoratu Uniwersytetu Warszawskiego].

OPRACOWANIA OGÓLNE (wybór)

TŁUMACZ O SOBIE

1. Литературный Кружок. „Виленское утро” 1922 nr 90.

Д. Бохан podpisany: Д.Б.

2. Эмиграция и Россия. „Виленское утро” 1922 nr 127.

SŁOWNIKI I BIBLIOGRAFIE

1. У.М. КОНОН. W: Энцыклапедыя літаратуры і мастацтва Беларусі. У 5 тамах. T. 1. Мінск 1987. T. 1. Мінск 1984.

2. Г.В. КіСяЛЁЎ. W: Беларускiя пiсьменнiкi. Біябібліяграфічны слоўнік. У 6 тамах. Т. 1: Абуховiч - Ватацы. Мінск 1992.

3. И.У. САЛАМЕВИЧ. W: Беларуская энцыклапедыя. У 18 тамах. Т. 3. Беларусы - Варанец. Мінск 1996.

4. У.М. КОНОН. W: Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 тамах. Т. 2. Беліцк – Гімн. Мінск 1994.

5. ЛУ. МАРАКОЎ. W: Рэпрэсаваныя літаратары, навукоўцы, работнікі асветы, грамадскія і культурныя дзеячы Беларусі. Энцыклапедычны даведнік у 10 тамах (15 кнігах). Т. 1. Абрамовіч - Кушаль. Смаленск 2003.

6. Культура Беларусі. Энцыклапедыя. [У 6 тамах]. Т. 2. Б - Г. Мінск 2011.

7. В.Н. Черепица. W: Правoславная энциклопедия, https://pravoslavnaya.academic.ru (dostęp: 5 maja 2021).

OMÓWIENIA

1. Литературная жизнь в Вильне. „Наше Время” 1933 nr 257 [dotyczy dwóch spotkań poświęconego przekładom Bochana, m.in. sporu D. Bochana i Cz. Miłosza na temat istoty przekładu].

2. S. CYWIŃSKI: O przekładach D.D. Bochana poezji polskiej na język rosyjski. „Środa Literacka” 1936 nr 3. Wydanie osobne: Wilno: Pogoń 1936.

3. С.П.: О русских переводах польских классиков. „Русский голос”, Łódź 1959 nr

4. И. БАС: Справа аб Дарафею Бохану. „Маладосць” 1976 nr 8.

5. Л.І. ЗАРЭМБА: Новыя звесткі пра літаратурную дзейнасць Д.Д. Бохана. „Веснік БДУ”. Серыя 4. 1993 nr 3.

6. T. ZIENKIEWICZ: Dorofiej Bochan - tłumacz literatury polskiej na język rosyjski i krytyk. W: Polsko-wschodniosłowiańskie powiązania kulturowe, literackie i językowe. T. 1: Literatura i kultura. Redakcja A. Bartoszewicz. Olsztyn 1994.

7. T. ZIENKIEWICZ: „Litieraturno-Artisticzeskaja siekcya” i jej rola w życiu emigracji rosyjskiej w Wilnie w latach 1920-1939. „Studia Rossica” III. Literatura rosyjska na emigracji. Współcześni pisarze rosyjscy w Polsce. Frazeologia i frazeografia. Redakcja W. Skrunda i W. Zmarzer. Warszawa 1996.

8. T. ZIENKIEWICZ: Dorofiej Bochan – tłumacz literatury polskiej na język rosyjski i krytyk. W: tegoż. Polskie życie literackie w Mińsku w XIX i na początku XX wieku (do roku 1921). Olsztyn 1997.

9. П. ЛАВРИНЕЦ: Пушкинианство Дорофея Бохана. Пушкинский сборник. К 200-летию цо дня рождения А.С. Пушкина. Материалы международной конференции „А.С. Пушкин. Два века русской литературы”. 26-29 апреля 1999 г. Сост. и ред. Е. Костин. Вильнюс 1999.

10. П. ЛАВРИНЕЦ: К истории Виленского содружества поетов. „Literatūra”, Wilno 2002 nr 2.

11. Н. СЦНИЦЕРЕВА: Д. Бохан в белорусской журналистике. W: Журналістыка ― 2008. Стан, праблемы і перспектывы. Матэрыялы 10-й Міжнароднай навукова-практычнай канферэнцыі (11-12 снежня 2008 г.) [рэдкалегія: С.В. Дубовік і інш.]. Мінск 2008.

12. T. ZIENKIEWICZ: Poeci emigracji rosyjskiej i ich zainteresowanie literaturą polską. Rekonesans. „Acta Polono-Ruthenica” 2008, T. XIII .

13. П. ЛАВРИНЕЦ: Самый выдающийся и в то же время вредный": Д.Д. Бохан в Вильно (1921-1923). „Literatūra”, Wilno 2019 nr 2.

14. K. АВЕРЯНОВ-МИНСКИЙ: Русский писатель из Белоруссии. Дорофей Дорофеевич Бохан [24.03.2020]. Dostępny w Internecie: https://www.apn.ru/index.php?newsid=38239 [dostęp: 5.05.2021].