MONDSCHEIN Józef Gabriel

MONDSCHEIN Józef Gabriel

1883-1961

Pseudonimy i kryptonimy: A.Ch.; Andrzej Chmurny; Crataegus; Czarny John; Głóg; Idem; J.G.M.; J.M.; J. Mond.; Jotem; M. Głóg; Maciej Głóg; Nemo; Nikt; Perseusz; Semper Idem.

Poeta, prozaik, publicysta, tłumacz.

Urodzony 15 marca 1883 w Siedlcach; syn Karola Mondscheina, właściciela ziemskiego, uczestnika powstania styczniowego, i Katarzyny z Modrzewskich. Ukończył Siedleckie Męskie Gimnazjum Klasyczne z wykładowym językiem rosyjskim. Przez jakiś czas był prawdopodobnie wolnym słuchaczem na Uniwersytecie Jagiellońskim (UJ) (Uniwersytet Jagielloński) w Krakowie. Debiutował jako tłumacz przekładem utworu Władimira Korolenki pt. Dom nr 13. Wspomnienie z pogromu w Kiszyniowie, ogłoszonym w krakowskim „Tygodniku” (Tygodnik) (1905 nr 2, 1906 nr 1-21), a jako prozaik w 1908 tomem opowiadań pt. Tryumf Judasza. Początkowo przekładał przede wszystkim realistyczną, społecznie zaangażowaną prozę rosyjską – opowiadania, nowele, miniatury satyryczne, bajki. Opublikował je zebrane w 10 antologiach, pojedyncze przekłady ogłaszał w takich pismach jak: krakowski „Tygodnik” (1905-11), Krytyka (1906), wileńska Wiedza (1907), Naprzód (1910-11; tu pod pseudonimem Crataegus), Prawo Ludu (1913). W tym okresie zainteresował się nowelistyką duńską, romantyczną poezją niemiecką i węgierską, co zaowocowało licznymi tłumaczeniami. Ożenił się z Zofią Gulińską; w 1912 urodziła się ich córka Alicja Mondschein-Dryszkiewicz, pisarka, scenarzystka. W czasie I wojny światowej przebywał na Morawach i na Śląsku Cieszyńskim. Po odzyskaniu niepodległości przez rok pracował jako referent w wydziale prasowym Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Warszawie (Ministerstwo Spraw Zagranicznych), a od 1920 był w Wilnie kierownikiem Agencji Prasowej „Orient” (Agencja Prasowa "Orient"). Po powrocie do Warszawy zajął się pracą literacką i publicystyczną. W latach dwudziestych publikował głównie przekłady prozy amerykańskiej i radzieckiej; powieści, opowiadania ogłaszał także w odcinkach w „Kulturze Robotniczej” (Kultura Robotnicza) (1922-23) i „Gazecie Robotniczej” (Gazeta Robotnicza) (1922-23; pod pseudonimem J.M. lub anonimowo). Od 1924 ponownie przebywał na Śląsku Cieszyńskim, angażując się w działania polityczno-społeczne i oświatowe, bliskie ideom tamtejszego socjalistycznego ruchu polskiego. Współpracował z „Wiadomościami Polsko-Słowackimi” (Wiadomości Polsko-Słowackie) (1927-28), był redaktorem działu literackiego cieszyńskiego dwutygodnika Świat i Ojczyzna (1928-29). Kontynuował twórczość przekładową, tłumacząc powieści i opowiadania pisarzy rosyjskich, angielskich, amerykańskich, węgierskich i duńskich, m.in. Martina Andersena Nexȍ, z którym łączyła go przyjaźń. także włoskich, niemieckich i szwedzkich. Sporadycznie tłumaczył także dramaty, poematy, traktaty filozoficzne. Fragmenty przekładów ogłaszał w czasopismach, m.in. w „Kamenie” (Kamena)(1934-35), „Okolicy Poetów” (Okolica Poetów) (1935), „Echu beskidzkim” (Echo Beskidzkie) (1937-38). Wiele podróżował po Europie, przebywał w Czechach, Danii, Francji, Grecji, Niemczech, Rosji, Szwecji i Włoszech. Wybuch II wojny światowej zaskoczył go w Atenach, skąd zdołał się przedostać w 1940 do Francji, gdzie przemieszkiwał w różnych schroniskach. Przekłady ogłaszał wówczas w „Wiarusie Polskim” (Wiarus Polski) (Lille-Lyon, 1940-43), „Wieściach Polskich” (Wieści Polskie) (Budapeszt, 1940, 1944) i „Wolnej Polsce” (Wolna Polska)(Lyon, 1944-45); publikował także w prasie emigracyjnej swoje wiersze i artykuły. Po wojnie zatrzymał się w Strasburgu, a od 1953 w Plan-de-la-Tour, na południu Francji. Cierpiał z powodu choroby serca nabytej wskutek wojny. W latach powojennych dokonywał licznych przekładów z literatury duńskiej okresu modernistycznego przełomu („Modern Breakthrough”), skupiając się przede wszystkim na tzw. powieściach proletariackich. Pojedyncze tłumaczenia publikował w takich czasopismach krajowych: Świat i Radio) (1949), Świat i Życie (1949), Zwierciadło (1949), Rejsy (1949), Dziennik Literacki (1949), Trybuna Wolności (1949). Pod koniec życia ciężko chorował. Zmarł 14 listopada 1961 w szpitalu w Saint-Tropez we Francji; pochowany na cmentarzu miejscowym w prowansalskim Plan-de-la-Tour.

Pojedyncze dokumenty z archiwum tłumacza znajdują się w zbiorach Towarzystwa Ludoznawczego w Cieszynie, w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie, w kartotece IBL PAN w Warszawie, Bibliotece Narodowej w Warszawie, Bibliotece Ossolineum we Wrocławiu. 

TWÓRCZOŚĆ PRZEKŁADOWA

1. Godziny więzienne. Zakazane utwory Gorkiego, Andrejewa i Korolenki. [Opowiadania i poematy]. Przełożył J. Mondschein. Warszawa: [druk.] P. Laskauer 1906, 131 s. Książnica Polska, 2.

Tytuły oryginałów: M. Gorki: Pesnâ o Sokole; Vesennie melodii. Fantaziâ; Ballada o grafine Èllen de Kursi;  Čelovek. Poèma; L. Andrejew: Bezdna; Marsel'eza; W. Korolenko: Čudnaâ.

Zawiera: M. Gorki: Pieśń o sokole; Wiosenne melodie. Fantazje; Zburzona tama. Ballada; Człowiek. Poemat filozoficzny; - L. Andrejew: Otchłań; Marsylianka; - W. Korolenko: Dziwna. Ze wspomnień osobistych. 

Wydanie osobne utworu Dziwna: W. Korolenko: Dziwna. (Ze wspomnień osobistych). Powieść. Przełożył J. Mondschein. Warszawa: Książnica Polska 1926 [egzemplarze zaginęły]. Przedruk pt. Dziwaczka w: W. Korolenko: Dzieła wybrane. Warszawa 1952.

2. M. Gorki: Poematy. Przełożył J. Mondschein. Lwów; Złoczów: W. Zukerkandel [1908], 50 s. Wydanie następne tamże ca 1910. Biblioteka Powszechna, 711.

Tytuły oryginałów: Pesnâ o Sokole; Vesennie melodii. Fantaziâ; Ballada o grafine Èllen de Kursi;  Čelovek. Poèma; Devočka; Protestuû. Apostrofa.

Zawiera: z poz. 1: Pieśń o sokole; Wiosenne melodie. Fantazje; Zburzona tama. Ballada; Człowiek. Poemat filozoficzny, - nadto: Dziewczynka. Wspomnienie; Protestuję. Apostrofa.

3. A. Kuprin: Banzaj i inne arcyzabawne humoreski. Tłumaczył z rosyjskiego J. Mondschein. Kraków: S.A. Krzyżanowski 1911, 188 s.

Tytuły oryginałów: Štabs-kapitan Rybikov; Kak â był aktёrom; Mehaničeskoe pravosudie; Učenik; Sčast'e; „Allez!”.

Zawiera: Banzaj. Ucieszne przygody szpiega japońskiego w Rosji podczas wojny z Japonią; Jak zostałem aktorem; Mechaniczny wymiar sprawiedliwości; Pierwsza lekcja śpiewu; Szczęście; „Hopla!”.

4. Nowele rosyjskie. [Antologia]. Przełożył J. Mondschein. Śniatyń: L. Pohorilles 1911, 120 s. 

Tytuły oryginałów: W. Korolenko: Dom No 13; - A. Kuprin: Trus; - L. Tołstoj: Posle bala; - A. Czechow: Otrava; Drama; Živaâ hronologiâ; - M. Gorki: Na plotah; - S. Juszkiewicz: Novyj prorok. 

Zawiera: W. Korolenko: Dom nr 13; - A. Kuprin: Tchórz; - L. Tołstoj: Egzekucja; - A. Czechow: Pożyczka; Dramat; Żywa chronologia; - M. Gorki: Wielkanoc; S. Juszkiewicz: Nowy prorok.

Na okładce data wydania: 1913.

5. Miniatury humorystyczne. [Nowele]. Przełożył [J. Mondschein] Crataegus. Kraków: G. Gebethner i Sp. 1912, 124 s.

Tytuły oryginałów: A. Czechow: Dušečka; - A. Kurpin: Marabu; Demir-Kaâ; Gospodnâ ryba; Belyj pudel'; Ubijca; - A. Strindberg: Fågel Feniks; - L. Andrejew: Velikan; Ben-Tovit; - W. Berensztam: Zapiski advokata; - M. Gorkij: Pesnâ o Burevestnike; - S. Asz: Gorodok; - S. Alejchelm: Mafuzail; Naši deti.

Zawiera: A. Czechow: Emigrant; - A. Kurpin: Marabuty; Demir Kaja; Chrustusowa ryba; Pudelek; Morderca; - A. Strindberg: Feniks; - L. Andrejew: Wielkolud; Ben Towit; - W. Berensztam: We wspomnień adwokata; - M. Gorkij: Pieśń o Zwiastunie Burzy; - S. Asz: Na brzegu Wisły; - S. Alejchelm: Matuzal; Dzieci.

6. H. Bang: Z tamtego świata. Nowele. [Opowiadania]. Przełożył [z języka duńskiego] J. Mondschein.  Łódź: Nowy Kurier Łódzki 1912, 104 s. 

Tytuły oryginałów: Men du skal mindes mig; Barchan er død; Franz Pander; Irene Holm.

Zawiera: Z tamtego świata; „Barchan umarł...”; Kelner; Panna Holm.

7. A. Strindberg: Miłość a ceny na zboże. Nowele satyryczne. Tłumaczył [J. Mondschein] J.M. Kraków: K. Kwaśniewski; Warszawa: G. Centnerszwer i Ska 1912, 161 s. 

Tytuły oryginałów: Kärlek och spann mål; Fågel Feniks; Den heliga oxen eller lögnens triumf; Hallucinationer; Höst; Ersättning; Roser från Nordaskjög.,

Zawiera: Miłość a ceny na zboże; Z popiołów; Byk święty; Halucynacja; Jesień; Fotograf i filozof; „Róże z Nordaskjög”.

8. H. Bang: Tancerka i inne nowele. Tłumaczył z języka duńskiego [J. Mondschein] Crataegus. Lwów: W. Zukerkandel [1913], 102 s. Biblioteka Powszechna, 974-975.

Tytuły oryginałów: Irene Holm; Barchan er død; Franz Pander; Fragment; Men du skal mindes mig.

Zawiera: Tancerka; „Barchan umarł...” [poz. 6]; Franciszek Pander; Fragment; Z tamtego świata [poz. 6].

9. A. Awerczenko: Moje uśmiechy. [Opowiadania]. Przełożył [J. Mondschein] J.M. Warszawa: Książki Ciekawe [1922], 122 s. Książki Ciekawe, 20.

Tytuły oryginałów: Slučaj iz žizni; Čelovek, kotoromu povezlo; Četvero; Prizraki lûbvi; Filozofiâ; Ninočka; Drama na more; Ravnovesie; Učastok; Allo!; Bezryb'e.

Zawiera: Nieboszczyk i szofer; Ten, który wygrał los na loterii; Czworo; List miłosny: Filozofka; Nina; Nad morzem; Antidotum; W policji; Hallo!; Swaty. 

10. L. Andrejew: Pamiętnik szatana. Powieść. Przełożył J. Mondschein. Warszawa: Stowarzyszenie Pracowników Księgarskich 1922, 204 s.

Tytuł oryginału: Dnevnik Satany.

11. J. Galsworthy: Walka. Dramat socjalny w 3 aktach. Przełożył J. Mondschein. Warszawa: Epoka 1922, 125 s.

Tytuł oryginału: Strife. 

12. J. London: Żelazna Stopa. Powieść. Przełożył J. Mondschein. Warszawa: Stowarzyszenie Pracowników Księgarskich 1923, 342 s. Wydania następne: Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza 1951, wydanie 2 [!] tamże 1990.

Tytuł oryginału: The iron heel.

13. A. Awerczenko: Historie zabawne. Z 4 wydania oryginału przełożył [J. Mondschein] Crataegus. Lwów - Złoczów: W. Zukerkandel [po 1923], 120 s. Biblioteka Powszechna, 988, 989.

Tytuły oryginałów: Mudryj sud'â; Gorodovoj Sapogov; Slučaj s Patlecovym; Smert' devuški u izgorodi; V zelёnoj komnate; Spasitel' Rossii; Mark Twain; Okkul'tnye nauki; Venecianskij karnaval; Petuhov; Žena.

Zawiera: Sędzia sprawiedliwy; Pan policjant Sapogow; Młody dramaturg; Mąż, żona i ten trzeci z wytrychem; Śmierć dziewczęcia u żywopłotu; Zielony pokój; Zbawca Rosji; Mark Twain a ja...; Duchy; Suchy karnawał; Zazdrosny małżonek; Żona.

14. I. Kant: Wieczny pokój. [Traktat]. Przełożył J. Mondschein. Warszawa: K. Paszkowski 1924, 50 s. Biblioteczka Sapho, 13. Wydanie następne Toruń: A. Marszałek 1992. Biblioteka „Hydry”.

Tytuł oryginału: Zum ewigen Frieden.

Recenzja: 

M. ŻELAZNY: Pierwszy polski przekład traktatu Kanta O wiecznym pokoju. W: Projekt wiecznego pokoju. W 200-lecie wydania pracy Kanta. Warszawa 1995.

15. A. Kuprin: Sulamit. Powieść. Przełożył J. Mondschein. Warszawa; Białystok: Plon 1924, 46 s.

Tytuł oryginału: Sulamif'.

16. L. Andrejew: Wilhelm II i jeniec. Rozmowa nocna. Opowieść i inne nowele. Przełożył J. Mondschein. Złoczów: W. Zukerkandel [ca 1925], 104 s. Biblioteka Powszechna, 1085-1087.

Tytuły oryginałów: Nočnoj razgovor; Marsel'eza; Bezdna; Prekrasnaâ žizn' dlâ voskresših.

Zawiera: Wilhelm II i jeniec. Rozmowa nocna. Opowieść; Marsylianka [poz. 1]; Otchłań [poz. 1]; Piękne jest życie dla Zmartwychwstałych. 

17. A. Czechow: Nowele. Przełożył J. Mondschein. Śniatyn: L. Pohorilles 1925. 

Egzemplarze zaginęły.

18. M. Twain: Pamiętnik Adama w raju. Współwydane opowiadania: H. Bergstedt: Płacz małp; - A. Awerczenko: Krzaki nad rzeką; Kobiecie wszystko wolno; Tragedia duszy; - A. Czechow: Rozkoszna Wanda; W pociągu; - L. Andrejew: Ben Towit; - E. Pardo Bazan: Maria Magdalena; - K. Hamsun: Rewolucja w Paryżu; - M. Twain: Zegarek; - J.P. Jacobsen: Doktór Faust; - A. Strindberg: Feniks; Testament. Przełożył [J. Mondschein] J.M. Warszawa: L. Wolnicki [ca 1925], 127 s.

Tytuły oryginałów: H. Bergstedt: Grädende aber; - A. Awerczenko: Dva presstupleniâ gospodina Vopâgina; Žena; Duševnaâ drama. (Žizn' čeloveka); - A. Czechow: Znakomyj mužčina; Zagadočnaâ natura; - L. Andrejew: Ben Tovit; - E. Pardo Bazan: La sed de Cristo; - K. Hamsun: En gaterevolution; - M. Twain: Extracts from Adam’s Diary; My watch; - J.P. Jacobsen: Doktor Faust; - A. Strindberg: Phoenix; Testament. 

Zawiera: H. Bergstedt: Płacz małp; - A. Awerczenko: Krzaki nad rzeką; Kobiecie wszystko wolno; Tragedia duszy; - A. Czechow: Rozkoszna Wanda; W pociągu; - L. Andrejew: Ben Towit; - E. Pardo Bazan: Maria Magdalena; - K. Hamsun: Rewolucja w Paryżu; - M. Twain: Pamiętnik Adama w raju; Zegarek; - J.P. Jacobsen: Doktór Faust; - A. Strindberg: Feniks; Testament. 

19. M. Twain: Król i Osioł oraz inne humoreski. [Przełożył J. Mondschein]. Warszawa: E. Wende 1925, 124 s. Biblioteka Groszowa, 15.  

Tytuły oryginałów: Mrs. McWilliams and the lightning; The story of the bad little boy; The innocents abroad. The new pilgrim's progress; The story of the good little boy; Journalism in Tennessee; Legend of Sagenfeld, in Germany; Experience of the McWilliamses with membranous croup; An encounter with an interviewer; Paris notes; Magnanimous incident literature; A fable; The invalid's story; Running for governor; Death disk.

Zawiera: Pioruny; Dzieje niegrzecznego chłopczyka; Nasz włoski cicerone; Dzieje grzecznego chłopczyka; Jak redagowałem dziennik w Tennesee; Król i osioł; Awantura z dyfterytem; Interview; Moje notatki paryskie; Literatura wspaniałomyślnych uczynków; Obraz; Trup w obłokach; Moja rekomendacja wyborcza; Wyrok śmierci.

Przekład niepodpisany.

Wydania elektroniczne: 

E-booki: Sandomierz: Armoryka 2014, plik tekstowy w formacie MOBI, EPUB; Warszawa: Avia Artis 2020, plik tekstowy w formacie EPUB. 

20. J. Jensen: Wśród małp i tygrysów. Powieść. Przełożył [J. Mondschein] J.M. Warszawa: L. Wolnicki [1926], 142 s. 

Tytuł oryginału: Blandt aber og tigre.

21. J. London: Marcin Eden. Powieść. Tłumaczył [J. Mondschein]  J.M. „Gazeta Robotnicza” 1921 nr 272-297, 1922, nr 1 –144. Wyd. osobne [T. 1]-2. Tłumaczył [J. Mondschein]. M.S. Chicago: Księgarnia Ludowa 1926, 284 + 288 s. 

Tytuł oryginału: Martin Eden.

Na stronie tytułowej wydania błędny kryptonim tłumacza.

22. O. Rung: Handlarz żywym towarem. Wybór nowel duńskich. Przełożył [J. Mondschein] J.M. Warszawa: Towarzystwo Księgarni Polskich na Kresach 1926, 126 s. Wydania następne: Warszawa: Biblioteka Romansów i Powieści 1928, tamże 1930.

Tytuły oryginałów: J. Jensen: Louison; La corrida; - M. A. Nexö: La concha. Skitse fra Andalusien; Idioten. 

Zawiera: J. Jensen: Paryżanka; La corrida; M. A. Nexö: La concha; Idiota.

23. J. Black: Już nic nie ukradnę. [Powieść]. Przełożył z angielskiego [J. Mondschein] J.M.  [Przedmowa: R. Herrick]. Warszawa: K. Trepte [1927], 400 s.

Tytuł oryginału: You can’t win.

24. M.A. Nexø: Ditta. Powieść w 5 częściach. Z upoważnienia autora przełożył J. Mondschein. Warszawa: Trzaska, Evert i Michalski [1927, 1928, 1929, 1931], 186 + 167 + 220 + 182 + 269 s. 

Wydania następne: T. 1-2. Warszawa: Książka i Wiedza 1948, 617 + 314 s., tamże wydanie 2 [!] Okładkę projektował: H. Tomaszewski. 1949, 617 s.; wydanie 3 Warszawa: Czytelnik 1955, tamże wydanie 4 T. 1-2. 1956; wydanie 5 T. 1-2.  Poznań: Poznańskie 1976. Seria Dzieł Pisarzy Skandynawskich.

Tytuł oryginału: Ditte Menneskebarn.

Tytuły poszczególnych części: [Cz. 1]. Ditta, [Cz. 2]. Nad morzem,  [Cz. 3]. Grzech, [Cz. 4]. Czyściec, [Cz. 5]. Ku gwiazdom.

25. I. Bunin: Maria Sosnowska. (Sprawa Korneta Jełagina).Współwydane:  J. Jensen: Wesoła miłość w Sewilli; P. Romanow: Miłość; A. Kuprin: Mechaniczny wymiar sprawiedliwości. [Opowiadania]. Przełożył [J. Mondschein] J.M. Warszawa: J.B. Kondecki 1927, 158 s.

Tytuły oryginałów: I. Bunin: Delo korneta Elagina; - J. Jensen: Dolores; - P. Romanow: Lûbov'; - A. Kuprin: Mehaničeskoe pravosudie.

Zawiera: I. Bunin: Maria Sosnowska. Sprawa Korneta Jełagina; - J. Jensen: Wesoła miłość w Sewilli; - P. Romanow: Miłość; - A. Kuprin: Mechaniczny wymiar sprawiedliwości [poz. 3]. 

26. E. Pardo Bazan: Opętana przez diabła. Współwydane: P. Nansen: Zakochani; Sceptyk; - A. Awerczenko: Jak pokonałem championa świata; Profesja diablo wesoła...; W stolicy; Pawełek i jego mama; Nasza prowincja; Zaginiony rękopis; Żółta prasa; - A. Kuprin: Król i mędrzec; Allez! [Opowiadania]. Tłumaczył [J. Mondschein] J.M. [Warszawa]: Towarzystwo Księgarzy Polskich na Kresach, [1927] 128 s. Biblioteka Nowości Literackich, 10.

Tytuł oryginału: Posesión.

Tytuły oryginałów: P. Nansen: Aftenstemning; Balpassiar; - A. Awerczenko: Gerakl; Gore professionala; Smert'; Zametki provinciala; Mat'; Vino; Propavšaâ kaloša Dobbl'sa; Želta žurnalistika; - A. Kuprin: Sčastie; Allez!; Maestro. 

Zawiera: P. Nansen: Zakochani; Sceptyk; - A. Awerczenko: Jak pokonałem championa świata; Profesja diablo wesoła...; W stolicy; Pawełek i jego mama; Nasza prowincja; Zaginiony rękopis; Żółta prasa; - A. Kuprin: Król i mędrzec; Allez! [poz. 3 pt. Hopla]; Maestro.  

27. B. Kellerman: Morze. Powieść. [Przełożył J. Mondschein]. Warszawa:  Sfinks 1928, 328 s.

Tytuł oryginału: Das Meer.

Egzemplarze zaginęły.

28. M. Gorki: Moja pierwsza miłość. Powieść. Przełożył J. Mondschein. Warszawa: Biblioteka Romansów i Powieści [1928], 141 s. Wydania następne tamże: 1919, 1930, 1931.

Tytuł oryginału: O pervoj lûbvi.

29. D. Kosztolányi: Krwawy poeta. Powieść. Przełożył J. Mondschein. Poznań: Wielkopolska Księgarnia Nakładowa Karola Rzepeckiego 1928, 302 s. Wydanie pt. Krwawy cezar. Powieść z węgierskiego. Tłumaczył [J. Mondschein] J.M. Poznań: [b.w.] 1928, 422 s. Bezpłatny dodatek do „Dziennika Poznańskiego”.

Tytuł oryginału: Nero, a véres költő. 

30. D. Kosztolányi: Grzech słodkiej Anny. Powieść. Z upoważnienia autora przełożył J. Mondschein. Kraków: Wydawnictwo Literacko-Naukowe 1931, 426 s.

Tytuł oryginału: Édes Anna.

31. M.A. Nexø: Pelle zwycięzca. Powieść. Z upoważnienia autora przełożył J. Mondschein. Warszawa: Płomień 1937, 355 s. Przedruk zob. poz. 33. Cz. 1 cyklu; cz. 2 zob. poz. 32.

Tytuł oryginału: Pelle erobreren. Barndom.

Recenzja:

H. RADZIUKINASÓWNA: Ludzie północy. „Prosto z Mostu” 1937 nr 53.

32. M.A. Nexø: Lata nauki Pellego. Powieść. Z upoważnienia autora przełożył J. Mondschein. Warszawa: Płomień 1938, 355 s. Przedruk zob. poz. 33.Cz. 2 cyklu; cz. 1 zob. poz. 31.

Tytuł oryginału: Pelle Erobreren. Læreår.

33. M.A. Nexø: Pelle zwycięzca. T. 1-4. Z upoważnienia autora przełożył J. Mondschein. Okładkę projektował H. Tomaszewski. Warszawa: Książka i Wiedza 1949, 378 + 351 + 440 + 290 s. Wydanie następne tamże 1949.  Zob. poz. 31 i 32.

Tytuły oryginałów: Pelle Erobreren: 1. Barndom; 2. Læreår; 3. Den store Kamp; 4. Gryet.

Tytuły tomów: T. 1. Dzieciństwo; T. 2. Lata nauki; T. 3. Wielki bój; T. 4. Świt.

34. J. Galsworthy: Walka. Przekład: J.G. Mondschein. Adaptacja sceniczna: T. Żuchniewski. Wstęp: K. Lapter. Warszawa: Książka i Wiedza 1949, 61 s. 22. Biblioteczka Świetlicowa, 45.

Tytuł oryginału: Strife. 

35. M.A. Nexø: Ludzie z Dangaardu. Dramat w 3 aktach. Adaptacja: B. Rafałowska. Tłumaczenie: J.G. Mondschein. Wstęp: J.A. Szczepański. Warszawa: Książka i Wiedza 1950, 56 s. Biblioteczka Świetlicowa, 56.

Tytuł oryginału: Folkene paa Dangaarden.

36. M.A. Nexø: Wspomnienia. [Powieść]. [Przełożył z języka duńskiego J. Mondschein]. Warszawa. T. 1-4. Warszawa: Książka i Wiedza 1952, 165 + 163 s. (t. 1-2);Warszawa: Czytelnik 1955 [i.e. 1954], 142 + 123 s. (t. 3-4). 

Tytuły oryginałów: 1. Et Lille krae; 2. Under aaben himmel; 3. For lud og koldt vand; 4. Vejs ende.

Tytuły tomów: T. 1. Pisklę; T. 2. Pod otwartym niebem; T. 3. O własnych siłach; T. 4. Kres wędrówki.

37. O. Piatnicki: Notatki bolszewika. Tłumaczył z języka rosyjskiego [J. Mondschein] J.M. Warszawa: Książka i Wiedza 1959, 304 s.  Tytuł oryginału: Zapiski bolševika. 1896-1917 gg. Memuary.

PRACE DOTYCZĄCE PRZEKŁADU ORAZ LITERATUR, KTÓRYMI ZAJMOWAŁ SIĘ TŁUMACZ I KRYTYKA PRZEKŁADU

1. Zgon największego poety Łotwy. Tow. J. Rajnis. „Pobudka” 1929 nr 44.

Podpisany: Jotem. 

2. Tajemnica wielkiego inkwizytora. Nieznany list Dostojewskiego. „Wiadomości Literackie” 1925 nr 24.

3. Z wizyty u Josefa Conrada. Wspomnienie. „Świat i Ojczyzna” 1929 nr 10 [streszczenie rozmowy J. Mondscheina z J. Conradem o literaturze i przekładach; autor przedstawił się pisarzowi jako tłumacz kilku jego utworów].

4. Brzozowski po rosyjsku. „Gazeta Polska” 1931 nr 249.

5. Mickiewicz w Danii. „Kamena” 1934 nr 10 [dot. kilku drobnych przekładów Mickiewicza w Danii]. 

6. Józef Konrad Korzeniowski. „Wiarus Polski”, Lille, Lyon 1940 nr 198.

OPRACOWANIA OGÓLNE (wybór)

SŁOWNIKI I BIBLIOGRAFIE

1. L. BROŻEK. W: Polski Słownik Biograficzny. T. 21 cz. 4. Wrocław 1976.

2. L. MIĘKINA, E. ROSNER: Stu pisarzy cieszyńskich. Słownik bio- i bibliograficzny. „Rocznik Cieszyński” 1976.

3. J. GOLEC, S. BOJDA: Słownik biograficzny Ziemi Cieszyńskiej. T. 1. Cieszyn 1993.

4. M. FAZAN: W: Śląski słownik biograficzny. Seria nowa. T. 1. Katowice 1999.

5. Elektroniczny Słownik Biograficzny Śląska Cieszyńskiego [online]. Dostępny w Internecie: https://katalog-slownik.kc-cieszyn.pl/document/85205 [dostęp 05.08.2023].

OMÓWIENIA

1. B.K.: Pisarze polscy nie ustają w pracy. „Wiarus Polski”, Lille, Lyon 1942 nr 304 [m.in. o J. Mondscheinie].

2. W. OGRODZIŃSKI: Dzieje piśmiennictwa śląskiego. T. 2. Katowice 1946.

3. F.P.: Ś.p. Józef Gabriel Mondschein „Przegląd Zachodni”, Londyn 1962 nr 3.

4. K.A. JAWORSKI: W kręgu Kameny. Lublin 1965 [m.in. o J. Mondscheinie].

5. [W. SZEWCZYK] WISZ: Wspomnienie o zapomnianym. „Trybuna Robotnicza” 1968 nr 213.

6. Z. HIEROWSKI: Życie literackie na Śląsku w latach 1922-1939. Katowice 1969 [m.in. o J. Mondscheinie].

7. Nota biograficzna. W: Młoda Polska na Śląsku 1898-1922. Antologia. Do druku przygotował, wstępem i przypisami opatrzył: A. Gładysz. Wrocław 1969.

8. E. ROSNER: Redaktor i poeta. W tegoż: Beskidzkie ścieżki pisarzy. Szkice literackie. Katowice 1982.

MONDSCHEIN Józef Gabriel

1883-1961

Pseudonyme und Kryptonyme: A.Ch.; Andrzej Chmurny; Crataegus; Czarny John; Głóg; Idem; J.G.M.; J.M.; J. Mond.; Jotem; M. Głóg; Maciej Głóg; Nemo; Nikt; Perseusz; Semper Idem.

Lyriker, Prosaiker, Publizist, Übersetzer. 

Geboren am 15. März 1883 in Siedlce; Sohn von Karol Mondschein, einem Vertreter des polnischen Landadels, Teilnehmer am Januaraufstand, und von Katarzyna, geb. Modrzewska. Er absolvierte das Klassische Männergymnasium in Siedlce mit Russisch als Unterrichtssprache. Eine Zeit lang besuche er wahrscheinlich als Gasthörer Vorlesungen an der Jagiellonenuniversität in Krakau. Als Übersetzer debütierte er mit einer Übertragung von Wladimir Korolenkos Dom No 13., die in der Krakauer Wochenzeitschrift „Tygodnik“ (1905, Nr. 2, 1906, Nr. 1-21) unter dem Titel  Dom nr 13. Wspomnienie z pogromu w Kiszyniowie erschienen ist. Als Prosa-Autor debütierte er 1908 mit dem Erzählband Tryumf Judasza [Der Triumph von Judas]. Anfangs übersetzte er vor allem realistische, sozialengagierte russische Prosa: Erzählungen, Novellen, satirische Miniaturen und Märchen. Diese publizierte er in zehn Anthologien, einzelne Übersetzungen erschienen in Zeitschriften wie „Tygodnik” (Krakau, 1905-11), „Krytyka” (1906), „Wiedza” (Vilnius, 1907), „Naprzód” (1910-11; hier unter dem Pseudonym Crataegus) oder „Prawo Ludu” (1913). In dieser Zeit begann er sich für dänische Novellen sowie für die deutsche und ungarische romantische Dichtung zu interessieren und übersetzte zahlreiche Werke aus diesem Bereich. Er heiratete Zofia Gulińska; 1912 wurde ihre Tochter Alicja Mondschein-Dryszkiewicz, die spätere Schriftstellerin und Drehbuchautorin, geboren. Während des Ersten Weltkrieges hielt er sich in Mähren und im Teschener Schlesien auf. Nach der Wiedererlangung der Unabhängigkeit Polens arbeitete er ein Jahr lang als Referent in der Presseabteilung des polnischen Außenministeriums und ab 1920 leitete er in Vilnius die Presseagentur „Orient“. Nach seiner Rückkehr nach Warschau widmete er sich der literarischen und publizistischen Arbeit. In den 1920er-Jahren veröffentlichte er vor allem Übersetzungen amerikanischer und sowjetischer Prosa; seine Romane und Erzählungen erschienen in Folgen auch in den Zeitschriften „Kultura Robotnicza” (1922-23) und „Gazeta Robotnicza” (1922-23; unter dem Pseudonym J.M. oder anonym). Ab 1924 hielt er sich erneut im Teschener Schlesien auf, wo er sich politisch, sozial und für die Bildungsarbeit engagierte und der dortigen polnischen sozialistischen Bewegung nahestand. Er arbeitete mit der Zeitschrift „Wiadomości Polsko-Słowackie”  (1927-28) zusammen, leitete den Literaturteil der zweiwöchentlich in Cieszyn erscheinenden Zeitschrift „Świat i Ojczyzna” (1928-29) und setzte seine Übersetzertätigkeit fort, indem er Romane und Erzählungen, seltener Dramen, sowie philosophische Abhandlungen und lyrische Werke russischer, englischer, amerikanischer, ungarischer und dänischer Autoren, darunter Martin Andersen Nexø, mit dem ihn eine Freundschaft verband, übertrug. Sporadisch übersetzte er auch Texte italienischer, deutscher und schwedischer Schriftsteller. Fragmente seiner Übersetzungen publizierte er in Zeitschriften wie „Kamena” (1934-35), „Okolica Poetów” (1935), „Echo beskidzkie” (1937-38). Er reiste viel in Europa, hielt sich in Tschechien, Dänemark, Frankreich, Griechenland, Deutschland, Russland, Schweden und Italien auf. Der Ausbruch des Zweiten Weltkrieges überraschte ihn in Athen, es gelang ihm, sich nach Frankreich durchzuschlagen, wo er in wechselnden Herbergen Unterkunft fand. Zu dieser Zeit publizierte er seine Übersetzungen in Zeitschriften wie „Wiarus Polski” (Lille-Lyon, 1940-43), „Wieści Polskie” (Budapest, 1940, 1944) sowie „Wolna Polska” (Lyon, 1944-45) und veröffentlichte in der Emigrationspresse auch eigene Gedichte und Artikel. Nach dem Krieg hielt er sich Straßburg auf und ab 1953 in Plan-de-la-Tour, im Süden Frankreichs. Er litt an einer Herzkrankheit, die sich während des Krieges entwickelt hat. In den Nachkriegsjahren übersetzte er zahlreiche Werke des dänischen Modernismus („Modern Breakthrough”), in erster Reihe die sog. proletarischen Romane. Einzelne Übersetzungen publizierte er auch in in Polen erscheinenden Zeitschriften, wie „Świat i Radio” (1949), „Świat i Życie” (1949), „Zwierciadło” (1949), „Rejsy” (1949), „Dziennik Literacki” (1949) oder „Trybuna Wolności” (1949). Schwer krank starb er am 14. November 1961 in einem Krankenhaus in Saint-Tropez in Frankreich; beerdigt wurde er am örtlichen Friedhof in Plan-de-la-Tour in der Provence.

Einzelne Dokumente aus dem Archiv des Übersetzers befinden sich in den Sammlungen der Gesellschaft für Volkskunde [Towarzystwo Ludoznawcze] in Cieszyn, der Jagiellonen-Bibliothek in Krakau, in der Kartei des Instituts für Literaturforschung der Polnischen Akademie der Wissenschaften in Warschau, in der Polnischen Nationalbibliothek in Warschau sowie in der Ossolineum-Bibliothek in Breslau.  

МОНДШЕЙН Юзеф Габриел MONDSCHEIN Józef Gabriel

1883-1961

Псевдонимы и криптонимы: A.Ch.; Andrzej Chmurny; Crataegus; Czarny John; Głóg; Idem; J.G.M.; J.M.; J. Mond.; Jotem; M. Głóg; Maciej Głóg; Nemo; Nikt; Perseusz; Semper Idem.

Поэт, прозаик, публицист, переводчик.

Родился 15 марта 1883 в городе Седльце [Siedlce]; сын Кароля Мондшейна [Karol Mondschein], землевладельца, участника польского восстания  1863—1864 годов, и Катажины из дома Моджевских [Modrzewscy]. Закончил Классическую мужскую гимназию с русским языком обучения в городе Седльце. Некоторое время, вероятно, был свободным слушателем в Ягеллонском университете в Кракове. Дебютировал в качестве переводчика переводом произведения Владимира Короленко Дом №13. Эпизод из кишиневского погрома [Dom nr 13. Wspomnienie z pogromu w Kiszyniowie], в краковском журнале „Tygodnik” (1905 № 2, 1906 № 1-21), как прозаик – в 1908 сборником рассказов Триумф Иуды. Первоначально переводил преимущественно реалистическую, общественно-политическую русскую прозу — рассказы, повести, сатирические миниатюры, сказки. Опубликовал их в 10 антологиях, отдельные переводы публиковал в таких журналах, как: краковский „Tygodnik” (1905-11), „Krytyka” (1906), виленская „Wiedza” (1907), „Naprzód” (1910-11; там под псевдонимом   Crataegus), „Prawo Ludu” (1913). В этот период  заинтересовался датскими рассказами и немецкой и венгерской романтической поэзией, благодаря чему появились многочисленные переводы. Женился на Зофии Гулиньской [Zofia Gulińska]; в 1912 у них родилась дочь Алиция Мондшейн-Дрышкевич  [Alicja Mondschein-Dryszkiewicz], будущая писательница и сценаристка. Во время Первой мировой войны жил в Моравии и Тешинской Силезии (Śląsk Cieszyński). После восстановления независимости Польши год работал делопроизводителем в отделе печати Министерства иностранных дел в Варшаве, а с 1920 был управляющим Агентства печати „Orient” в Вильне. Вернувшись в Варшаву, занялся литературной и журналистской деятельностью. В 1920-е годы публиковал преимущественно переводы американской и советской прозы. Публиковал также фрагменты романов и рассказов в издании „Kultura Robotnicza” (1922-23) и „Gazeta Robotnicza” (1922-23; под псевдонимом J.M. или анонимно). С 1924 года снова находился в Тешинской Силезии, там занимался политической, общественной и просветительской деятельностью, был близок идеям местного польского социалистического движения. Сотрудничал с изданием „Wiadomości Polsko-Słowackie” (1927-28), был редактором литературного отдела выходившего два раза в месяц тешинского журнала „Świat i Ojczyzna” (1928-29). Продолжил свою переводческую деятельность, переводя романы и рассказы русских, английских, американских, венгерских и датских писателей, а также итальянских, немецких и шведских авторов. Переводил драмы, стихи и философские трактаты. Публиковал фрагменты своих переводов в  таких журналах как „Kamenie” (1934-35), „Okolice Poetów” (1935), „Echo beskidzkie” (1937-38). Много путешествовал по Европе, бывал в Чехии, Дании, Франции, Греции, Германии, России, Швеции и Италии. Начало Второй мировой войны застало его в Афинах, откуда ему удалось в 1940 году попасть во Францию, где он был вынужден скитаться в поисках крыши над головой. Переводы публиковал в изданиях  „Wiarus Polski” (Лиль-Леон, 1940-43), „Wieści Polskie” (Будапешт, 1940, 1944) и „Wolna Polska” (Леон, 1944-45). Публиковал свои стихи и статьи в эмигрантской прессе. После войны  остался в Страсбурге,  с 1953 года жил в Ле-План-де-ла-Тур (Plan-de-la-Tour), на юге Франции. В послевоенные годы сделал многочисленные переводы датской литературы периода «Современного прорыва» (Modern Breakthrough), уделяя особое внимание так называемому пролетарскому роману. Отдельные переводы публиковались в польских журналах: „Świat i Radio” (1949), „Świat i Życie” (1949), „Zwierciadło” (1949), „Rejsy” (1949), „Dziennik Literacki” (1949), „Trybuna Wolności” (1949). В конце жизни тяжело болел. Умер 14 ноября 1961 в больнице в Сен-Тропе; похоронен на кладбище в Ле-План-де-ла-Тур.

Отдельные документы из архива переводчика находятся в фондах Этнографического общества в Тешине [Towarzystwo Ludoznawcze w Cieszynie], в Ягеллонской библиотеке в Кракове, в каталоге Института литературных исследований Польской академии наук в Варшаве [IBL PAN w Warszawie], в Национальной библиотеке имени Оссолинских во  Вроцлаве [Bibliotece Ossolineum we Wrocławiu].