MOSZYŃSKA-HELTMAN Jadwiga

1886-1946

Imiona metrykalne: Jadwiga Władysława.

Poetka, tłumaczka, działaczka społeczna, pedagożka.  

Urodzona 16 lipca 1886 w Hłusku w guberni mińskiej (wówczas Rosja, obecnie Białoruś); córka Władysława Moszyńskiego, aptekarza. Personalia matki pozostają nieznane. W latach 1904-07 studiowała na Uniwersytecie Jagiellońskim (UJ) (Uniwersytet Jagielloński) w Krakowie. Zaangażowała się wówczas w działalność socjalistyczną poprzez współpracę z organizacją "Spójnia", skupiającą młodzież o poglądach lewicowych. Poznała tam Stefana Heltmana (1886-1937), przyszłego męża, studenta UJ i kierownika „Spójni”, później agronoma, działacza komunistycznego na terenie radzieckiej Białorusi. Podjęła wtedy pierwsze próby pisarskie, debiutując w 1906 jako poetka wierszem o tematyce rewolucyjnej pt. Adozva (Odezwa). Na przełomie 1906/1907 podróżowała między Wilnem, Warszawą i Petersburgiem. Od 1907 sympatyzowała z PPS-Lewicą. Od 1915 pracowała jako nauczycielka w szkole podstawowej w rodzinnym Hłusku. Następnie przeniosła się do Mińska, gdzie w 1917 podjęła pracę i została członkinią zarządu oraz skarbniczką Zjednoczenia Socjalistycznego Polskiego (1917-18) (Zjednoczenie Socjalistyczne Polskie). Prawdopodobnie po wyjeździe do Mińska wyszła za mąż i pozostała w radzieckiej Białorusi. Z powodu trudnej sytuacji finansowej podejmowała różne prace zarobkowe, m.in. w charakterze stróża nocnego czy opiekunki do dzieci. W latach 1917-18 pracowała w polskim gimnazjum w Mińsku. Współpracowała wówczas z czasopismem Prawda (później Polska Prawda). Następnie pełniła rozmaite funkcje w komunistycznych strukturach radzieckiej Białorusi (1918-20), w których jej mąż był wysoko postawionym działaczem. Latem 1920 znalazła się wśród polskich komunistów skierowanych do Białegostoku z zadaniem utworzenia zalążka struktur sowieckiej Polski. Po zakończonej fiaskiem misji, w latach 1920-23 przebywała w Moskwie, gdzie prowadziła m.in. wykłady z języka polskiego i pedagogiki dla polskich nauczycieli. Po powrocie do Mińska nauczała w Polskiej Wyższej Szkole Pedagogicznej (Polska Wyższa Szkoła Pedagogiczna) (Polskim Technikum Pedagogicznym im. B. Wesołowskiego (Polskie Technikum Pedagogiczne im. B. Wesołowskiego)), Państwowym Instytucie Pedagogicznym (Państwowy Instytut Pedagogiczny), a także na Komunistycznym Uniwersytecie Białorusi (1924-31) (Komunistyczny Uniwersytet Białorusi). Publikowała wówczas publikacje w czasopiśmie Orka, wydawanym po polsku w Mińsku. W 1926 urodziła syna Wiktora (zm. 1985), późniejszego białoruskiego botanika i przyrodnika. Od 1927 była współpracowniczką polskich sekcji w Instytucie Kultury Białoruskiej (Instytut Kultury Białoruskiej) i w Białoruskiej Akademii Nauk (Białoruska Akademia Nauk). W latach 1926-28 angażowała się w tworzenie podręczników i elementarzy dla szkół polskich na Białorusi, które ukazywały się w Białoruskim Wydawnictwie Państwowym (Białoruskie Wydawnictwo Państwowe). Spod jej pióra wychodziły wówczas także eseje i opowiadania, jak również artykuły z zakresu literatury i pedagogiki. W 1928 zadebiutowała jako tłumaczka przekładem na język polski opowiadania Matka Janka Niomańskiego. Obok prac przekładowych z białoruskiego (utwory J. Niomańskiego, Ciszki Hartnego, Janka Kupały, Andrzeja Aleksandrowicza, Źmitroka Bjaduli, Jakuba Kołasy), podejmowała też tłumaczenia na polski z języka rosyjskiego, głównie tekstów politycznie zaangażowanych. Na początku lat trzydziestych przeniosła się do Moskwy, gdzie w 1932-37 nauczała języków obcych, w tym polskiego, w Akademii Wojskowej im. M. Frunzego (Akademia Wojskowa im. M. Frunzego). Była członkinią polskiej sekcji Białoruskiego Związku Pisarzy Proletariackich (Białoruski Związek Pisarzy Proletariackich) (od 1934), a także Związku Pisarzy ZSRR (Związek Pisarzy ZSRR). W okresie nasilenia terroru NKWD tzw. „wielkiej czystki” padła wraz z mężem ofiarą represji stalinowskich. Została aresztowana i skazana na zesłanie do Kazachstanu, gdzie przebywała od 1937 do 1942, mąż został rozstrzelany, a jej syn trafił do sierocińca, dokąd mogła mu wysyłać rzadko listy i wiersze. Od 1943 pozostawała w Kazachstanie jako osadniczka we wsiach Burabaj (Баравое), Bogoslovka (Багаслоўка), a także osadzie Tajncza (Тайнча). Nie wróciła już do aktywności translatorskiej. Zmarła 7 maja 1946 w osadzie Tajncza; gdzie została pochowana (dokładna lokalizacja miejsca pochówku nieznana). Po 1956 doczekała się wraz z mężem rehabilitacji. 

Spuścizna tłumaczki uległa rozproszeniu bądź zaginęła; fragmenty korespondencji z Marianem Zdziechowskim znajdują się w archiwum Biblioteki Uniwersytetu Wileńskiego.           

TWÓRCZOŚĆ PRZEKŁADOWA 

1. J. Niomański: Matka. [Opowiadanie]. Przełożyła J. Moszyńska-Heltmanowa. Mińsk: Białoruskie Wydawnictwo Państwowe 1928, 50 s.  

Tytuł oryginału: Maci. 

2. Z. Żyłunowicz [C. Hartny]: Wybór nowel. Z białoruskiego przełożyła J. Moszyńska-Heltmanowa. Mińsk: Białoruskie Wydawnictwo Państwowe 1929, 131 s. 

Tytuły oryginałów: Towarzysze, Gospodarz, Własne bliny, Na nowym miejscu. 

Zawartość: Spadarožniki, Haspadar, Svaje bliny, Na novym miescy.

3. J. Niomański: Romeo i Julia na Białorusi. [Opowiadanie]. Mińsk: Białoruskie Wydawnictwo Państwowe 1929, 78 s. 

Tytuł oryginału: Ramea i džuĺjeta na Bielarusi.

4. S. Klimov: Pionerom[!] o historji komsomołu. Przełożyła z rosyjskiego J. Moszyńska-Heltmanowa. Moskwa etc.: Centralne Wydawnictwo Ludów ZSRR 1930, 110 s. 

Tytuł oryginału: Pioneram ob istorii komsomola.   

5. A. Grynberg: Opowiadanie o śmierci Lenina. Dla dzieci w młodszym wieku. Przełożyła z rosyjskiego J.M. Heltmanowa. Mińsk: Wydawnictwo Państwowe Białorusi, Sektor Polski 1932, 15 s.

Tytuł oryginału: Rasskaz o smerti Lenina. 

6. Ł. Sawielijew: Pokój No 13. Przełożyła J. Moszyńska-Heltmanowa. Mińsk: Wydawnictwo Państwowe Białorusi, Sektor Polski 1932, 46 s. 

Tytuł oryginału: Komnata No 13.

7. A. Aleksandrowicz: Wybór poezji. Przełożyła J. Moszyńska-Heltmanowa. Mińsk: Wydawnictwo Państwowe Białorusi, Sektor Polski 1932, 37 s.  

8. A. Bogat: Kobiety żołnierze Armii Czerwonej. Przełożyła J. Moszyńska-Heltmanowa. Mińsk: Wydawnictwo Państwowe Białorusi, Sektor Polski 1932, 28 s. 

Tytuł oryginału: Rabotnica i krest’ănka v Krasnoj armii.  

9. [M.E. Fridljand] M.E. Kol’cov: Pod znakiem czerwonej gwiazdy. Przekład z rosyjskiego J. Moszyńskiej-Heltmanowej. Mińsk: Wydawnictwo Państwowe Białorusi 1935, 110 s. 

Tytuł oryginału: Pod znakom krasnoj zvezdy. 

10. J. Kupała: Nad rzeką Oresą. Przełożyła J. Moszyńska-Heltmanowa. Ilustracje: B. Malkin. Mińsk: Wydawnictwo Państwowe Białorusi. Sektor Mniejszości Narodowych 1935, 58 s.  

Tytuł oryginału: Nad rakoj Aresaj. 

11. J. Kołas: Mokradła. [Przełożyła z białoruskiego J. Moszyńska-Heltmanowa]. Mińsk: Wydawnictwo Państwowe Białorusi. Sektor Mniejszości Narodowych 1936, 276 s. 

Tytuł oryginału: Drygva. 

OPRACOWANIA OGÓLNE (wybór)

SŁOWNIKI I BIBLIOGRAFIE

Księga Polaków uczestników rewolucji październikowej 1917-1920. Biografie. Opracowali L. Kalestyńska, A. Kochański, W. Toporowicz. Przy współudziale L. Dubackiego i H. Kozłowskiej. Warszawa: 1967. Zakład Historii Partii przy KC PZPR.

OMÓWIENIA 

1. Виктор Степанович Гельтман: Воспоминания современников. Минск 2016. 

2. А. МАНКЕВIЧ: Яна перакладала Коласа. (Да юбілею Я.У. Машынскай-Гельтман). W: Каласавіны. Mатэрыялы XXX [гэта зн. XXXI] навуковай канферэнцыі, прысвечанай 134-й гадавіне з дня нараджэння народнага паэта Беларусі Якуба Коласа і 110-годдзю творчай дзейнасці Якуба Коласа, 3 лістапада 2016 г. Cкладальнікі: З. М. Камароўская, Ю. В. Кішкурна. Мінск 2017.

1886-1946

Метрычныя імёны: Ядвіга Уладыслава.

Паэтка, перакладчыца, грамадская дзяячка, педагог 

Нарадзілася 16 ліпеня 1886 г. у мястэчку Глуск Мінскай губерні (у той час Расійская імперыя, цяпер Беларусь). Дачка Уладыслава Машыньскага, аптэкара. Інфармацыя пра маці адсутнічае. У 1904-07 гг. вучылася ў Ягелонскім універсітэце ў Кракаве. Тады ж пачала прымаць удзел у сацыялістычнай дзейнасці, супрацоўнічаючы з арганізацыяй “Змычка”, якая аб’ядноўвала вакол сябе моладзь левых поглядаў. Там яна пазнаёмілася са Стэфанам Гельтманам (1886-1937), будучым мужам, студэнтам Ягелонскага ўніверсітэта і кіраўніка “Змычкі”, пазней аграномам, камуністычным дзеячам на тэрыторыі савецкай Беларусі. Тады яна пачала пісаць і дэбютавала як паэтка вершам на рэвалюцыйную тэматыку пад назвай “Адозва”. У 1906-1907 гг. вандравала паміж Вільняй, Варшавай і Пецярбургам. З 1907 г. сімпатызавала ППС-Левіцы. З 1915 г. працавала настаўніцай у пачатковай школе ў родным Глуску. Потым пераехала ў Мінск, дзе ў 1917 г. пачала працаваць і зрабілася сябрам праўлення і казначэем Польскага сацыялістычнага аб’яднання (1917-1918). Верагодна пасля ад’езду з Мінску выйшла замуж і засталася ў савецкай Беларусі. З-за цяжкай фінансавай сітуацыі бралася за розныя працы, напрыклад, начной вартаўніцы або дзіцячай выхавальніцы. У 1917-1918 гг. працавала ў польскай гімназіі ў Мінску. Тады яна супрацоўнічала з часопісам “Праўда” (пазней “Польская праўда”). Потым выконвала розныя функцыі ў камуністычных структурах савецкай Беларусі (1918-1920), дзе яе муж займаў высокія пасады. Летам 1920 г. была сярод польскіх камуністаў, накіраваных у Беласток з заданнем стварыць асяродак арганізацый савецкай Польшчы. Пасля таго, як місія скончылася фіяска, у 1920-23 гг. знаходзілася ў Маскве, дзе між іншага вяла заняткі па польскай мове і педагогіцы для польскіх настаўнікаў. Вярнуўшыся ў Мінск, вучылася ў Польскай педагагічнай вышэйшай школе (Польскім педагагічным тэхнікуме ім. Б. Весялоўскага), у Дзяржаўным педагагічным і інстытуце, а таксама ў Камуністычным універсітэце Беларусі (1924-1931). У той час публікавалася ў часопісе “Орка”, які па-польску выдаваўся ў Мінску. У 1926 г. нарадзіла сына Віктара (пам. у 1985 г.), пазней беларускага батаніка і натураліста. З 1927 г. была супрацоўніцай польскіх секцый у Інстытуце беларускай культуры і ў Беларускай акадэміі навук. У 1926-28 гг. удзельнічала ў стварэнні падручнікаў і буквароў для польскіх школ ў Беларусі, якія друкаваліся ў Беларускім дзяржаўным выдавецтве. З-пад яе пяра ў той час выходзілі эсэ і апавяданні, а таксама артыкулы з галіны літаратуры і педагогікі. У 1928 г. дэбютавала як перакладчыца, пераклаўшы па польскую мову апавяданне “Маці” Янкі Нёманскага. Акрамя перакладчыцкіх прац з беларускай мовы (творы Я. Нёманскага, Цішкі Гартнага, Янкі Купалы, Андрэя Александровіча, Змітрака Бядулі, Якуба Коласа), таксама перакладала на польскую з расійскай мовы, пераважна тэксты палітычнага зместу. У пачатку трыццатых перабралася ў Маскву, дзе ў 1932-37 гг. выкладала замежныя мовы, у тым ліку і польскую, у Ваеннай акадэміі ім. М. Фрунзэ. Была сябрам польскай секцыі Беларускага саюза пралетарскіх пісьменнікаў (з 1934 г.), а таксама Саюза пісьменнікаў СССР. У часе ўзмацнення тэрору НКУС, гэтак званай “вялікай чысткі” разам з мужам зрабілася ахвярай сталінскіх рэпрэсій. Была арыштаваная і прыгавораная да ссылкі ў Казахстан, дзе знаходзілася ад 1937 да 1942 года, муж быў расстраляны, а сын трапіў у дзіцячы дом, куды зрэдку яна магла дасылаць яму лісты і вершы. З 1943 г. заставалася ў Казахстане як пасяленка ў вёсках Бурабай (Баравое), Багаслоўка, а таксама пасяленні Тайнча. Да перакладчыцкай дзейнасці ўжо не вярталася. Памерла 7 мая 1946 г. у пасяленні Тайнча, дзе была пахаваная (дакладнае месца пахавання невядомае). Пасля 1956 г. разам з мужам была рэабілітаваная). 

Спадчына перакладчыцы згубілася або загінула. Фрагменты карэспандэнцыі з Мар’янам Здзехоўскім знаходзяцца ў архіве бібліятэкі Віленскага ўніверсітэту.