APPENSZLAK Jakub

APPENSZLAK Jakub

1894-1950

Pseudonimy i kryptonimy: (a); (A); Pierrot.

Pseudonim przypisywany: Leski.

Publicysta, tłumacz, krytyk literacki i teatralny. 

Urodzony 21 lipca 1894 w Warszawie w zasymilowanej rodzinie żydowskiej; syn Nuchima Apenszlaka, i Michaliny. Ukończył prywatne gimnazjum Jana Kreczmara w Warszawie z językiem polskim wykładowym. Studiów prawdopodobnie nie podjął, ale zdobył samodzielnie wykształcenie humanistyczne. Doskonale znał język niemiecki i prawdopodobnie francuski. Jidysz początkowo posługiwał się z trudem, a hebrajskiego zaczął się uczyć już jako dorosły człowiek. Jeszcze przed wybuchem I wojny światowej rozpoczął karierę literacką i dziennikarską, publikując w 1911 teksty (w tym wiersze) najprawdopodobniej na łamach „Izraelity” (Izraelita). W latach 1913-14 współpracował z miesięcznikiem  Złoty Róg, jako sekretarz redakcji i autor wierszy. Pisywał też do innych pism, głównie związanych ze społecznością żydowską: „Widnokręgu” (Widnokrąg), „Opinii Żydowskiej” (Opinia Żydowska), „Nowej Gazety Łódzkiej” (Nowa Gazeta Łódzka), „Kuriera Warszawskiego” (Kurier Warszawski), Moriah, miesięcznika „Echa Literacko-Artystyczne” (Echo Literacko-Artystyczne), „Myśli Żydowskiej” (Myśl Żydowska), „Prawdy” (Prawda), Co Tydzień, a także „Almanachu Żydowskiego” (Almanach Żydowski) (1917/18). Poznał wówczas Zofię Nałkowską. W początkach I wojny światowej przeszedł z pozycji zwolennika asymilacji do obozu syjonistów (w okresie międzywojennym był związany z ugodową frakcją „Et Liwnot” [Czas budować], należącą do  Organizacji Syjonistycznej w Polsce). Uprawiał krytykę literacką i teatralną. W 1915 przełożył na polski Der Judenstaat Theodora Herzla. W tymże roku na łamach „Echa Literacko-Artystycznego” (1915, z. 4-6) ogłosił przekład Podróży Charlesa Baudelaire’a, który można uznać za jego debiut translatorski. W 1917-18 był redaktorem „Głosu Żydowskiego. Niezależnego Tygodnika Społeczno-Literackiego” (Głos Żydowski. Niezależny Tygodnik Społeczno-Literacki), gdzie regularnie ukazywały się jego artykuły i wiersze. Po zamknięciu tej gazety współredagował Dziennik Poranny (w 1919 ukazujący się okresowo jako Dziennik Nowy). Był kierownikiem literackim „Tygodnika Nowego” (Tygodnik Nowy) (1919), gdzie publikował jako Pierrot. Współpracował też m.in. z „Naszym Kurierem” (Nasz Kurier) (1920-23) i „Chwilą” (Chwila). Około 1919 poznał przyszłą żonę, Paulinę Jamajkównę, współpracującą z „Tygodnikiem Nowym”. Poślubił ją w 1919 lub 1920, po rozwodzie z pierwszą żoną nieznaną z imienia i nazwiska. W 1920 urodził się ich syn, Henryk. W 1921 był współzałożycielem  Żydowskiego Towarzystwa Krzewienia Sztuk Pięknych (Żydowskie Towarzystwo Krzewienia Sztuk Pięknych), którego został jego prezesem. W 1923 był współinicjatorem powstania dziennika mniejszości żydowskiej Nasz Przegląd; współredagował go przez cały okres międzywojenny. Publikował też w innych gazetach (np. w „Przeglądzie Codziennym” (Przegląd Codzienny), TOZ-Jedies, czy wydawanej przez żonę „Ewie” (Ewa)), a jako krytyk teatralny udzielał się m.in. na łamach „Nowego Życia. Miesięcznika poświęconego nauce, literaturze i sztuce żydowskiej” (Nowe Życie. Miesięcznik poświęcony nauce, literaturze i sztuce żydowskiej). W 1923 zainicjował prace nad stworzeniem Żydowskiego Towarzystwa Teatralnego (Żydowskie Towarzystwo Teatralne). Jego pomysłem była także akcja budowy gmachu dla Żydowskiego Teatru Artystycznego WIKT w Warszawie. Wchodził w skład komisji literackiej teatru miniatur „Azazel” (istniejącego w latach 1926-31). Był współpracownikiem serii „Biblioteka Pisarzy Żydowskich”. Wiosną 1925 odbył krótką podróż do Palestyny. Próbował sił jako scenarzysta, pisząc w 1934 scenariusz do filmu Szachar, jom we-lajla sz el Erec  Jisra’el  (Świt, dzień i noc Palestyny) w reżyserii Henryka Bojma i z muzyką Władysława Szpilmana. W 1934 wraz z żoną próbował bezskutecznie wprowadzić na rynek tygodnik Lektura, skierowany do pisarzy polsko-żydowskich. Wiosną 1939 wyjechał  do Stanów Zjednoczonych. Stamtąd udał się do Genewy, gdzie na krótko przed wybuchem II wojny światowej uczestniczył w XXI Kongresie Syjonistycznym. Nie mogąc wrócić do Polski, pojechał do Nowego Jorku, gdzie zaangażował się w życie kulturalne emigrantów żydowskich z Polski. W 1940 założył „Naszą Trybunę” (Nasza Trybuna) i redagował ją aż do śmierci (sporadycznie teksty do niej pisywała też Paulina Appenszlak, z którą prawdopodobnie rozwiódł się w tym okresie). Uruchomił klub „Tłomackie 13” dla pochodzących z Polski intelektualistów żydowskich. Próbował też stworzyć stały teatr żydowski, w którym mogliby pracować emigranci wojenni z Polski. Był ponadto organizatorem Towarzystwa Przyjaciół „Naszej Trybuny” (Towarzystwo Przyjaciół „Naszej Trybuny”), a także m.in. współtworzył Stowarzyszenie Żydów – Uchodźców z Polski. Pod koniec życia pracował dla delegacji Izraela do Narodów Zjednoczonych, dokumentował też zbrodnie niemieckie na Żydach  oraz walkę Żydów z nazistami. Uczestniczył w wydawaniu żydowskich poezji z czasów Holokaustu. W ostatnich miesiącach życia przeżył śmierć syna, który jako porucznik  zginął w 1949 w pierwszej wojnie izraelsko-arabskiej. Zmarł 29 marca 1950 na atak serca w Nowym Jorku; pochowany tamże na cmentarzu Beth El. 

Spuścizna tłumacza znajduje się w Instytucie YIVO w Nowym Jorku, a fragmenty jego korespondencji m.in. w Yad Vashem oraz w rękach prywatnych. Materiały związane z działalnością translatorską uległy w większości rozproszeniu lub zaginęły.

TWÓRCZOŚĆ PRZEKŁADOWA 

1. Pamiętniki Teodora Herzla 1895-1904 w 6-ciu tomach. T. 1. Tłumaczyła z niemieckiego H. Weissowa. Przedmowa i wstęp do „Judenstaat’u” („Państwo żydowskie”). Tłumaczył z niemieckiego J. Appenszlak. Warszawa: Wydawnictwo Nowoczesne 1932, 409 s. 

2. T. Herzl: Państwo żydowskie. [Publicystyka polityczna]. Przełożył z niemieckiego i słowem opatrzył J. Appenszlak. Warszawa: Jardenja 1917, 80 s. Wydania następne: Warszawa: M.J. Freid 1929; wydanie 3 Warszawa: E. Gitlin 1934.

Tytuł oryginału: Der Judenstaat.

3. Sz. Asz: Motke ganew (Motke złodziej). [Dramat]. Przełożył z żydowskiego J. Appenszlak. Warszawa: Safrus 1925, 295 s. Biblioteka Pisarzy Żydowskich, t. 2. Wydanie następne pt. Motke Złodziej: Przełożył z jidysz J. Appenszlak. Weryfikacja i redakcja przekładu M. Adamczyk-Garbowska. Kutno:  Miejska i Powiatowa Biblioteka Publiczna im. S. Żeromskiego w Kutnie 2023.

Tytuł oryginału: Motke ganew.  

4. Sz. Alejchem: Notatki komiwojażera. [Opowiadanie]. Z żydowskiego przełożył i wstępem opatrzył J. Appenszlak. Warszawa: Safrus 1925, 193 s. Biblioteka Pisarzy Żydowskich, t. 1. Wydania następne: Przekład przejrzał i opracował H. Safrin. Wstęp J. Iwaszkiewicz. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1958; wydanie 3 Wstęp J. Iwaszkiewicz. Redakcja i posłowie B. Szwarcman-Czarnota. Kraków, Budapeszt: Wydawnictwo Austeria Klezmerhojs 2015. Literatura jidysz; wydanie 4 Wrocław: Wydawnictwo Astrum 2021.    

Tytuł oryginału: Ks owim fun a komiwojażer: a zanan g’eszichtes’.

PRACE DOTYCZĄCE PRZEKŁADU ORAZ LITERATUR, KTÓRYMI ZAJMOWAŁ SIĘ TŁUMACZ ORAZ KRYTYKA PRZEKŁADU  

1. J. Appenszlak: The Black Book of Polish Jewry. An account of the martyrdom of Polish Jewry under the Nazi occupation. Redakcja J. Kenner. New York: Roy 1943, 343 s. Wydanie 2: Ed. A. Lustiger. Bodenheim: Syndikat 1995, 342 s.  

2. J. Appenszlak: Poezje ghetta. Z podziemia żydowskiego w Polsce. Słowem wstępnym poprzedził J. Appenszlak. Pokłon poetom Ghetta złożył J. Wittlin. Ilustracje i okładkę skomponował Z. Menkes. New York: Association of Friends of Our Tribune 1945, 32 s.  

OPRACOWANIA OGÓLNE (wybór)

SŁOWNIKI I BIBLIOGRAFIE

1. R. ŻEBROWSKI. [Hasło w:] Polski Słownik Judaistyczny. T. 1. Warszawa 2003. 

2. E. RYBICKA. [Hasło w:] Wielki leksykon pisarzy polskich. T. 1. Kraków 2005. 

OMÓWIENIA

1. M. ANTOSIK-PIELA: Jakub Appenszlak. 1911-1918. Początki. W: Literatura polsko-żydowska 1861-1918. Kraków 2018.