APPENSZLAK Jakub

APPENSZLAK Jakub

1894-1950

Pseudonimy i kryptonimy: (a); (A); Pierrot.

Pseudonim przypisywany: Leski.

Publicysta, tłumacz, krytyk literacki i teatralny. 

Urodzony 21 lipca 1894 w Warszawie w zasymilowanej rodzinie żydowskiej; syn Nuchima Apenszlaka, i Michaliny. Ukończył prywatne gimnazjum Jana Kreczmara w Warszawie z językiem polskim wykładowym. Studiów prawdopodobnie nie podjął, ale zdobył samodzielnie wykształcenie humanistyczne. Doskonale znał język niemiecki i prawdopodobnie francuski. Jidysz początkowo posługiwał się z trudem, a hebrajskiego zaczął się uczyć już jako dorosły człowiek. Jeszcze przed wybuchem I wojny światowej rozpoczął karierę literacką i dziennikarską, publikując w 1911 teksty (w tym wiersze) najprawdopodobniej na łamach „Izraelity” (Izraelita). W latach 1913-14 współpracował z miesięcznikiem  Złoty Róg, jako sekretarz redakcji i autor wierszy. Pisywał też do innych pism, głównie związanych ze społecznością żydowską: „Widnokręgu” (Widnokrąg), „Opinii Żydowskiej” (Opinia Żydowska), „Nowej Gazety Łódzkiej” (Nowa Gazeta Łódzka), „Kuriera Warszawskiego” (Kurier Warszawski), Moriah, miesięcznika „Echa Literacko-Artystyczne” (Echo Literacko-Artystyczne), „Myśli Żydowskiej” (Myśl Żydowska), „Prawdy” (Prawda), Co Tydzień, a także „Almanachu Żydowskiego” (Almanach Żydowski) (1917/18). Poznał wówczas Zofię Nałkowską. W początkach I wojny światowej przeszedł z pozycji zwolennika asymilacji do obozu syjonistów (w okresie międzywojennym był związany z ugodową frakcją „Et Liwnot” [Czas budować], należącą do  Organizacji Syjonistycznej w Polsce). Uprawiał krytykę literacką i teatralną. W 1915 przełożył na polski Der Judenstaat Theodora Herzla. W tymże roku na łamach „Echa Literacko-Artystycznego” (1915, z. 4-6) ogłosił przekład Podróży Charlesa Baudelaire’a, który można uznać za jego debiut translatorski. W 1917-18 był redaktorem „Głosu Żydowskiego. Niezależnego Tygodnika Społeczno-Literackiego” (Głos Żydowski. Niezależny Tygodnik Społeczno-Literacki), gdzie regularnie ukazywały się jego artykuły i wiersze. Po zamknięciu tej gazety współredagował Dziennik Poranny (w 1919 ukazujący się okresowo jako Dziennik Nowy). Był kierownikiem literackim „Tygodnika Nowego” (Tygodnik Nowy) (1919), gdzie publikował jako Pierrot. Współpracował też m.in. z „Naszym Kurierem” (Nasz Kurier) (1920-23) i „Chwilą” (Chwila). Około 1919 poznał przyszłą żonę, Paulinę Jamajkównę, współpracującą z „Tygodnikiem Nowym”. Poślubił ją w 1919 lub 1920, po rozwodzie z pierwszą żoną nieznaną z imienia i nazwiska. W 1920 urodził się ich syn, Henryk. W 1921 był współzałożycielem  Żydowskiego Towarzystwa Krzewienia Sztuk Pięknych (Żydowskie Towarzystwo Krzewienia Sztuk Pięknych), którego został jego prezesem. W 1923 był współinicjatorem powstania dziennika mniejszości żydowskiej Nasz Przegląd; współredagował go przez cały okres międzywojenny. Publikował też w innych gazetach (np. w „Przeglądzie Codziennym” (Przegląd Codzienny), TOZ-Jedies, czy wydawanej przez żonę „Ewie” (Ewa)), a jako krytyk teatralny udzielał się m.in. na łamach „Nowego Życia. Miesięcznika poświęconego nauce, literaturze i sztuce żydowskiej” (Nowe Życie. Miesięcznik poświęcony nauce, literaturze i sztuce żydowskiej). W 1923 zainicjował prace nad stworzeniem Żydowskiego Towarzystwa Teatralnego (Żydowskie Towarzystwo Teatralne). Jego pomysłem była także akcja budowy gmachu dla Żydowskiego Teatru Artystycznego WIKT w Warszawie. Wchodził w skład komisji literackiej teatru miniatur „Azazel” (istniejącego w latach 1926-31). Był współpracownikiem serii „Biblioteka Pisarzy Żydowskich”. Wiosną 1925 odbył krótką podróż do Palestyny. Próbował sił jako scenarzysta, pisząc w 1934 scenariusz do filmu Szachar, jom we-lajla sz el Erec  Jisra’el  (Świt, dzień i noc Palestyny) w reżyserii Henryka Bojma i z muzyką Władysława Szpilmana. W 1934 wraz z żoną próbował bezskutecznie wprowadzić na rynek tygodnik Lektura, skierowany do pisarzy polsko-żydowskich. Wiosną 1939 wyjechał  do Stanów Zjednoczonych. Stamtąd udał się do Genewy, gdzie na krótko przed wybuchem II wojny światowej uczestniczył w XXI Kongresie Syjonistycznym. Nie mogąc wrócić do Polski, pojechał do Nowego Jorku, gdzie zaangażował się w życie kulturalne emigrantów żydowskich z Polski. W 1940 założył „Naszą Trybunę” (Nasza Trybuna) i redagował ją aż do śmierci (sporadycznie teksty do niej pisywała też Paulina Appenszlak, z którą prawdopodobnie rozwiódł się w tym okresie). Uruchomił klub „Tłomackie 13” dla pochodzących z Polski intelektualistów żydowskich. Próbował też stworzyć stały teatr żydowski, w którym mogliby pracować emigranci wojenni z Polski. Był ponadto organizatorem Towarzystwa Przyjaciół „Naszej Trybuny” (Towarzystwo Przyjaciół „Naszej Trybuny”), a także m.in. współtworzył Stowarzyszenie Żydów – Uchodźców z Polski. Pod koniec życia pracował dla delegacji Izraela do Narodów Zjednoczonych, dokumentował też zbrodnie niemieckie na Żydach  oraz walkę Żydów z nazistami. Uczestniczył w wydawaniu żydowskich poezji z czasów Holokaustu. W ostatnich miesiącach życia przeżył śmierć syna, który jako porucznik  zginął w 1949 w pierwszej wojnie izraelsko-arabskiej. Zmarł 29 marca 1950 na atak serca w Nowym Jorku; pochowany tamże na cmentarzu Beth El. 

Spuścizna tłumacza znajduje się w Instytucie YIVO w Nowym Jorku, a fragmenty jego korespondencji m.in. w Yad Vashem oraz w rękach prywatnych. Materiały związane z działalnością translatorską uległy w większości rozproszeniu lub zaginęły.

TWÓRCZOŚĆ PRZEKŁADOWA 

1. Pamiętniki Teodora Herzla 1895-1904 w 6-ciu tomach. T. 1. Tłumaczyła z niemieckiego H. Weissowa. Przedmowa i wstęp do „Judenstaat’u” („Państwo żydowskie”). Tłumaczył z niemieckiego J. Appenszlak. Warszawa: Wydawnictwo Nowoczesne 1932, 409 s. 

2. T. Herzl: Państwo żydowskie. [Publicystyka polityczna]. Przełożył z niemieckiego i słowem opatrzył J. Appenszlak. Warszawa: Jardenja 1917, 80 s. Wydania następne: Warszawa: M.J. Freid 1929; wydanie 3 Warszawa: E. Gitlin 1934.

Tytuł oryginału: Der Judenstaat.

3. Sz. Asz: Motke ganew (Motke złodziej). [Dramat]. Przełożył z żydowskiego J. Appenszlak. Warszawa: Safrus 1925, 295 s. Biblioteka Pisarzy Żydowskich, t. 2. Wydanie następne pt. Motke Złodziej: Przełożył z jidysz J. Appenszlak. Weryfikacja i redakcja przekładu M. Adamczyk-Garbowska. Kutno:  Miejska i Powiatowa Biblioteka Publiczna im. S. Żeromskiego w Kutnie 2023.

Tytuł oryginału: Motke ganew.  

4. Sz. Alejchem: Notatki komiwojażera. [Opowiadanie]. Z żydowskiego przełożył i wstępem opatrzył J. Appenszlak. Warszawa: Safrus 1925, 193 s. Biblioteka Pisarzy Żydowskich, t. 1. Wydania następne: Przekład przejrzał i opracował H. Safrin. Wstęp J. Iwaszkiewicz. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1958; wydanie 3 Wstęp J. Iwaszkiewicz. Redakcja i posłowie B. Szwarcman-Czarnota. Kraków, Budapeszt: Wydawnictwo Austeria Klezmerhojs 2015. Literatura jidysz; wydanie 4 Wrocław: Wydawnictwo Astrum 2021.    

Tytuł oryginału: Ks owim fun a komiwojażer: a zanan g’eszichtes’.

PRACE DOTYCZĄCE PRZEKŁADU ORAZ LITERATUR, KTÓRYMI ZAJMOWAŁ SIĘ TŁUMACZ ORAZ KRYTYKA PRZEKŁADU  

1. J. Appenszlak: The Black Book of Polish Jewry. An account of the martyrdom of Polish Jewry under the Nazi occupation. Redakcja J. Kenner. New York: Roy 1943, 343 s. Wydanie 2: Ed. A. Lustiger. Bodenheim: Syndikat 1995, 342 s.  

2. J. Appenszlak: Poezje ghetta. Z podziemia żydowskiego w Polsce. Słowem wstępnym poprzedził J. Appenszlak. Pokłon poetom Ghetta złożył J. Wittlin. Ilustracje i okładkę skomponował Z. Menkes. New York: Association of Friends of Our Tribune 1945, 32 s.  

OPRACOWANIA OGÓLNE (wybór)

SŁOWNIKI I BIBLIOGRAFIE

1. R. ŻEBROWSKI. [Hasło w:] Polski Słownik Judaistyczny. T. 1. Warszawa 2003. 

2. E. RYBICKA. [Hasło w:] Wielki leksykon pisarzy polskich. T. 1. Kraków 2005. 

OMÓWIENIA

1. M. ANTOSIK-PIELA: Jakub Appenszlak. 1911-1918. Początki. W: Literatura polsko-żydowska 1861-1918. Kraków 2018. 

1950-1894

שמות העט: (a), (A), פיירו (Pierrot)

שם העט המיוחס לו: לסקי (Leski)

פובליציסט, מתרגם, מבקר ספרות ותיאטרון

נולד ב-21 ביולי 1894 בוורשה במשפחה יהודית מתבוללת; בנם של נחום אפנשלק ומיכלינה. הוא סיים את הגימנסיה הפרטית של יאן קרצ'מר בוורשה שבה שפת ההוראה הייתה פולנית. ככל הנראה הוא לא למד באוניברסיטה, אך רכש בעצמו השכלה הומניסטית. הוא שלט בגרמנית וקרוב לוודאי גם בצרפתית. בהתחלה הוא דיבר יידיש בקושי ועברית הוא למד רק כאיש מבוגר. עוד לפני פרוץ מלחמת העולם הראשונה הוא החל את דרכו הספרותית והעיתונאית בפרסום טקסטים (כולל שירים) בשנת 1911, ככל הנראה בשבועון "Izraelita". בשנים 1914-1913 הוא שיתף פעולה עם הירחון "Złoty Róg" כמזכיר מערכת ומחבר שירים. הוא כתב גם עבור כתבי עת נוספים, בעיקר הקשורים לקהילה היהודית: "Widnokrąg", "Opinia Żydowska", "Nowa Gazeta Łódzka", "Kurier Warszawski", "Moriah", הירחון "Echa Literacko-Artystyczne", "Myśl Żydowska", "Prawda", "Co tydzień" וגם "Almanach Żydowski" (1917/18). בתקופה זו הוא הכיר את זופיה נלקובסקה. בראשית מלחמת העולם הראשונה הוא הפסיק לתמוך בהתבוללות והחל להיות ציוני (בתקופת בין המלחמות היה קשור לסיעה המתונה "עת לבנות", השייכת להסתדרות הציונית בפולין). הוא עסק בביקורת ספרות ותיאטרון. בשנת 1915 הוא תרגם לפולנית את Der Judenstaat (מדינת היהודים) של תיאודור הרצל. באותה השנה הוא פרסם ב-"Echa Literacko-Artystyczne" (1915, גיליונות 4-6) את תרגום השיר Le Voyage (המסע) של שארל בודלר לפולנית והוא נחשב לפרסום התרגום הראשון של אפנשלק. בשנים 1918-1917 הוא היה עורך השבועון "Głos Żydowski. Niezależny Tygodnik Społeczno-Literacki" שבו פורסמו מאמריו ושיריו באופן קבוע. לאחר סגירת עיתון זה הוא היה בין עורכי העיתון "Dziennik Poranny" (בשנת 1919 לתקופה מסוימת הוא יצא לאור בשם "Dziennik Nowy"). הוא היה מנהל ספרותי בשבועון "Tygodnik Nowy" (1919), שבו פרסם בשם העט פיירו. בנוסף לכך הוא שיתף פעולה בין היתר עם "Nasz Kurier" (1923-1920) ו-"Chwila". בסביבות שנת 1919 הוא הכיר את אשתו לעתיד, פאולינה (פולה) ימייקה, ששיתפה פעולה עם "Tygodnik Nowy". הוא התחתן איתה בשנת 1919 או 1920, לאחר שהתגרש מאשתו הראשונה, ששמה ושם משפחתה אינם ידועים. בשנת 1920 נולד להם בן הנריק. בשנת 1921 הוא היה בין מייסדי החברה היהודית לקידום אמנויות יפות (יידישע געזעלשאפט צו פארשפרייטן קונסט) והיה ראש החברה הראשון. בשנת 1923 הוא היה בין יוזמי הקמת היומון של המיעוט היהודי "Nasz Przegląd" והיה עורכו לאורך כל תקופת בין המלחמות. הוא כתב גם לעיתונים אחרים (למשל ל-"Przegląd Codzienny", "TOZ-ידיעות" ו-"Ewa" בהוצאת אשתו), וכמבקר תיאטרון פרסם בין היתר ב-"Nowy Życie. Miesięcznik poświęcony nauce, literaturze i sztuce żydowskiej". בשנת 1923 הוא יזם הקמת אגודת התיאטרון היהודי. יוזמתו הייתה גם בניית בניין עבור התיאטרון היהודי האומנותי בוורשה (ווארשאווער יידישער קונסט-טעאטער). הוא היה חבר בוועדה הספרותית של התיאטרון "עזאזל" (שהיה קיים בשנים 1931-1926). הוא שיתף פעולה עם הסדרה "ספריית הסופרים היהודים" („Biblioteka Pisarzy Żydowskich”). באביב 1925 הוא ערך טיול קצר לארץ ישראל. בשנת 1934 הוא ניסה את כוחו כתסריטאי וכתב תסריט לסרט שחר, יום ולילה של ארץ ישראל בבימויו של הנריק בוים ועם המוזיקה של ולדיסלב שפילמן. באותה השנה יחד עם אשתו ניסה ללא הצלחה להיכנס לשוק העיתונות עם השבועון "Lektura" לסופרים פולנים-יהודים. באביב 1939 הוא יצא לארצות הברית. משם הוא נסע לז'נבה, בה זמן קצר לפני פרוץ מלחמת העולם השנייה השתתף בקונגרס הציוני ה-21. מאחר שהוא לא יכול לחזור לפולין, נסע לניו יורק, שם היה מעורב בחיי התרבות של מהגרים יהודים מפולין. בשנת 1940 הוא ייסד את כתב העת "Nowa Trybuna" וערך אותו עד מותו (גם פאולינה אפנשלק, ממנה התגרש כנראה באותה תקופה, מדי פעם כתבה טקסטים עבורו). הוא הקים את מועדון "Tłomackie 13" לאינטלקטואלים יהודים מפולין. הוא גם ניסה ליצור תיאטרון יהודי קבוע שבו יוכלו לעבוד מהגרים יהודים מפולין. כמו כן הוא ארגן את אגודת הידידים של "Nasza Trybuna" וגם היה בין מקימי אגודת היהודים – פליטים פולניים. לקראת סוף ימיו הוא עבד עבור המשלחת הישראלית לאומות המאוחדות ותיעד פשעים גרמניים נגד יהודים ומאבק של יהודים בנאצים. הוא השתתף בפרסום שירה יהודית מתקופת השואה. בחודשים האחרונים לחייו הוא חווה את מות בנו, שנפל כסגן במלחמת העצמאות בשנת 1949. הוא נפטר ב-29 במרץ 1950 מהתקף לב בניו יורק ונקבר שם בבית הקברות בית אל.

מורשת המתרגם נשמרת במכון YIVO בניו יורק וקטעי התכתבויותיו נמצאים בין השאר ביד ושם ובידיים פרטיות. רוב החומרים הקשורים לתרגומיו פוזרו או אבדו.

תרגומים

1. Pamiętniki Teodora Herzla 1895-1904 w 6-ciu tomach. T. 1. Tłumaczyła z niemieckiego H. Weissowa. Przedmowa i wstęp do „Judenstaat’u” („Państwo żydowskie”). Tłumaczył z niemieckiego J. Appenszlak. Warszawa: Wydawnictwo Nowoczesne 1932, 409 pages. 

2. T. Herzl: Państwo żydowskie. [Political commentary]. Przełożył z niemieckiego i słowem opatrzył J. Appenszlak. Warszawa: Jardenja 1917, 80 pages. Second edition: Warszawa: M.J. Freid 1929; Third edition: Warszawa: E. Gitlin 1934.

במקור: Der Judenstaat

3. Sz. Asz: Motke ganew (Motke złodziej). [Play]. Przełożył z żydowskiego J. Appenszlak. Warszawa: Safrus 1925, 295 pages. Biblioteka Pisarzy Żydowskich, vol. 2. Second edition entitled Motke Złodziej: Przełożył z jidysz J. Appenszlak. Weryfikacja i redakcja przekładu M. Adamczyk-Garbowska. Kutno: Miejska i Powiatowa Biblioteka Publiczna im. S. Żeromskiego w Kutnie 2023.

במקור: מאטקע גנב

4. Sz. Alejchem: Notatki komiwojażera. [Short stories]. Z żydowskiego przełożył i wstępem opatrzył J. Appenszlak. Warszawa: Safrus 1925, 193 pages. Biblioteka Pisarzy Żydowskich, vol. 1. Second edition: Przekład przejrzał i opracował H. Safrin. Wstęp J. Iwaszkiewicz. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1958; third edition: Wstęp J. Iwaszkiewicz. Redakcja i posłowie B. Szwarcman-Czarnota. Kraków, Budapeszt: Wydawnictwo Austeria Klezmerhojs 2015. Literatura jidysz; fourth edition: Wrocław: Wydawnictwo Astrum 2021.    

במקור: כתבים פון א קאמיוואיאזשער: אייזנבאן געשיכטעס

עבודות על תרגומים ועל ספרויות שבהן עסק המתרגם, ביקורת תרגומים

1. J. Appenszlak: The Black Book of Polish Jewry. An account of the martyrdom of Polish Jewry under the Nazi occupation. Ed. J. Kenner. New York: Roy 1943, 343 pages. Second edition: Ed. A. Lustiger. Bodenheim: Syndikat 1995, 342 pages.  

2. J. Appenszlak: Poezje ghetta. Z podziemia żydowskiego w Polsce. Słowem wstępnym poprzedził J. Appenszlak. Pokłon poetom Ghetta złożył J. Wittlin. Ilustracje i okładkę skomponował Z. Menkes. New York: Association of Friends of Our Tribune 1945, 32 pages.  

מחקרים כלליים (מבחר)

1. M. ANTOSIK-PIELA: Jakub Appenszlak. 1911-1918. Początki. In: Literatura polsko-żydowska 1861-1918. Kraków 2018. 

מילונים וביבליוגרפיות

1. R. ŻEBROWSKI. [Entry in:] Polski Słownik Judaistyczny. Vol. 1. Warszawa 2003. 

2. E. RYBICKA. [Entry in:] Wielki leksykon pisarzy polskich. Vol. 1. Kraków 2005. 

טרסה ראצ'קה-יזיורסקה