AUERBACH Rachela

AUERBACH Rachela Eiga 

1899?-1976

Poetka, tłumaczka, historyczka, publicystka.

Urodzona 8 grudnia 1899 w Łanowcach na Podolu (obecnie Ukraina) w rodzinie żydowskiej; córka Chaniny Auerbacha i Menie z domu Kim(m)elman. Z domu rodzinnego wyniosła zarówno znajomość jidysz, jak i języka polskiego. W późniejszym okresie nauczyła się też niemieckiego. Przed wybuchem I wojny światowej, w 1911 lub 1913, ukończyła szkołę powszechną w Łanowcach. Program gimnazjalny zmuszona była początkowo realizować samodzielnie, co doprowadziło do opóźnień w jej edukacji. Po przeniesieniu się wraz z rodzicami do Lwowa w 1920 zaczęła uczęszczać do Prywatnego Gimnazjum Realnego im. Adama Mickiewicza (Prywatne Gimnazjum Realne im. Adama Mickiewicza), gdzie zdała maturę w 1921. Następnie podjęła studia na Uniwersytecie Jana Kazimierza (UJK) (Uniwersytet Jana Kazimierza). Uczęszczała na zajęcia z historii, filozofii oraz psychologii. Należała do zarządu Towarzystwa Żydowskich Studentów UJK (Towarzystwo Żydowskich Studentów UJK). W czasie studiów zaczęła dorabiać jako dziennikarka, pisząc o literaturze i kulturze żydowskiej i publikując m.in. w „Chwili” (Chwila) (1925, także własne wiersze). Mimo że z niechęcią odnosiła się do żydowskich dziennikarzy publikujących po polsku w celach zarobkowych pisywała dość często po polsku do „Nowego Głosu” (Nowy Głos), „Naszego Przeglądu” (Nasz Przegląd), „Nowego Dziennika” (Nowy Dziennik), „Opinii” (Opinia), a także do „Chwili”. Głównie współpracowała jednak z czasopismami ruchu syjonistycznego w jidysz (m.in. Folk un Land, Forojs, Hajnt, Literarisze Bleter, Moment, Morgen – późniejsze Najer Morgen, Naje Folkscajtung i Tog). Już w drugiej połowie lat dwudziestych dała się też poznać jako tłumaczka, debiutując przekładem na łamach prasy. W 1926 uzyskała absolutorium, ale z powodu konfliktu z promotorem i problemów finansowych, nie obroniła pracy magisterskiej z psychognostyki. W 1928 uzyskała we Lwowie uprawnienia do nauczania historii i propedeutyki filozofii w szkołach średnich. Na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych uczestniczyła w życiu kulturalnym żydowskiej Galicji, współredagując znany z kilku numerów periodyk Cusztajer (Dodatek) i zasilając szeregi Towarzystwa Przyjaciół Żydowskiego Instytutu Naukowego (JIWO) (Towarzystwo Przyjaciół Żydowskiego Instytutu Naukowego (JIWO) we Lwowie)we Lwowie. Interesowała się teorią przekładu. W latach 1929-32 współpracowała m.in. z Dawidem Kenigsbergiem, Berem Sznaperem (przez pewien czas jej mężem), Rachelą Korn i znaną jeszcze ze studiów Deborą Vogel, której utwory przykładała na jidysz. W 1931 wraz z D. Vogel poznała w Zakopanem Brunona Schulza i miała duży wpływ na doprowadzenie do wydania Sklepów cynamonowych. Jej zamiar przełożenia na jidysz wybranych utworów Schulza przekreślił wybuch II wojny światowej. Po opuszczeniu Lwowa w 1933 wyjechała do Warszawy, gdzie środowisko żydowskie było lepiej zorganizowane i działało prężniej. Próbowała raz jeszcze uzyskać magisterium z psychologii na Uniwersytecie Warszawskim (Uniwersytet Warszawski) (w semestrze 1933/34 studiowała psychologię, pedagogikę i historię), jednak z powodów finansowych ponownie przerwała naukę.  Związała się z Icykiem Mangerem, żydowskim poetą piszącym w jidysz, który opuścił Polskę w 1938. Po wybuchu wojny w 1939 została w Warszawie i pod koniec września rozpoczęła współpracę z Emanuelem Ringelblumem. Angażowała się najpierw w aktywność charytatywną, m.in. organizację kuchni dla literatów przy ul. Leszno, a od połowy 1941 dodatkowo w działalność organizacji Oneg Szabat i prace przy konspiracyjnym archiwum getta warszawskiego. Uczestniczyła w podziemnym życiu kulturalnym getta, m.in. współtworząc JIKOR (Żydowską Organizację Kulturalną) (JIKOR (Żydowska Organizacja Kulturalna)). Efektem współpracy z Oneg Szabat było dołączenie do archiwum części jej dorobku translatorskiego, m.in. przekładów z jidysz na polski fragmentów wspomnień Abrahama Morewskiego (Menakiera) Tam i z powrotem. Od 8 sierpnia 1941 do 26 lipca 1942 pisała na zlecenie Ringelbluma dziennik (w większości po polsku). W marcu 1943 przeszła na stronę aryjską, gdzie współpracowała z polskim i żydowskim podziemiem oraz kontynuowała dokumentowanie życia żydowskiego czasu okupacji. Działała pod przybranym imieniem i nazwiskiem Aniela Dobrucka, udzielając się w Radzie Pomocy Żydom „Żegota” (Rada Pomocy Żydom „Żegota”). Później ukrywała się m.in. z grupą innych osób na terenie ZOO, dzięki pomocy dyrektora tej placówki i jego żony, Jana i Antoniny Żabińskich. Po powstaniu warszawskim wyszła z miasta z ludnością cywilną i do końca okupacji przebywała w Końskich. Po wojnie osiadła w Łodzi (później zamieszkiwała też w Warszawie) i podjęła współpracę z periodykami Dos Naje Lebn oraz Mosty, często pisując o losach Żydów podczas okupacji. Publikowała też w „Naszym Słowie” (Nasze Słowo), „Opinii” (Opinia), „Przełomie” (Przełom) i „Robotniku” (Robotnik), m.in. teksty o literaturze w jidysz (np. Literatura nieznana. (I. O poezji żydowskiej), „Przełom” 1946 nr 4/5; Słowo poety, „Nasze Słowo” 1946 nr 12). Po 1945 rozpoczęła poszukiwania ukrytych zbiorów archiwum Ringenbluma, uważając za swój obowiązek informowanie świata o Zagładzie. Działała w Związku Żydowskich Pisarzy, Dziennikarzy i Artystów (Związek Żydowskich Pisarzy, Dziennikarzy i Artystów) (1945-48) oraz w Centralnej Żydowskiej Komisji Historycznej (Centralna Żydowska Komisja Historyczna). Opracowywała relacje ocalałych, pisała o obozach koncentracyjnych i powstaniu w getcie warszawskim, występowała też jako konsultantka filmów, m.in. Ulicy granicznej Aleksandra Forda z 1948. Próbowała swoich sił jako scenarzystka filmowa. W 1950 opuściła Polskę i przez Londyn wyjechała do Izraela, pracując początkowo w radiu, a od wiosny 1954 w Instytucie Yad Vashem (Instytut Yad Vashem). Zbierała tam relacje świadków Zagłady i włączała się w debaty publiczne na temat ich roli we współczesnym świecie. Nadal pisywała do polskojęzycznych periodyków, m.in. do „Nowin Izraelskich” (Nowiny Izraelskie), „Nowin-Kuriera” (Nowiny-Kurier) oraz gazety Od Nowa. Była zaangażowana w przygotowania do procesu Adolfa Eichmanna, w którym wystąpiła w roli świadka w 1961. Współpracę z Instytutem Yad Vashem zakończyła w 1968, przechodząc na emeryturę. Zmarła 31 maja 1976 w Tel Awiwie; pochowana tamże na cmentarzu Kirjat Sza’ul. 

Drobne fragmenty spuścizny tłumaczeniowej R. Auerbach zachowały się w Archiwum Emmanuela Ringelbluma w Warszawie. Pozostała część spuścizny zaginęła podczas II wojny światowej.     

TWÓRCZOŚĆ PRZEKŁADOWA 

1. M. Stawski: Moje miasteczko. Ludzie i zwierzęta [Opowiadanie żydowskie]. Przekład autoryzowany [z żydowskiego R. Auerbachówny]. Lwów: M.H. Rubin [1933], 238 s. Opowieści arabskie.

Tytuł oryginału: Di sztume frejnt.

2. Z. Segałowicz: Noce krymskie. Nowele. Przełożyła z jidysz R. Auerbach. Warszawa: Ch. Brzoza 1936 [i.e. 1935], 152 s. Wydanie następne: Posłowie K. Szymaniak. Budapeszt, Kraków: Wydawnictwo Austeria Klezmerhojs 2010, 207 s. 

Tytuł oryginału: Krimer necht. 

3. A. Morewski [Menakier]: Wspomnienia. Tam i z powrotem (fragmenty). Przełożyła z żydowskiego R. Auerbach. W: Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy. T. 7. Spuścizny. Oprac. K. Person. Warszawa: Żydowski Instytut Historyczny im. E. Ringelbluma: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego 2012 s. 126-169.  

OPRACOWANIA OGÓLNE (wybór)

SŁOWNIKI I BIBLIOGRAFIE

1. Z. BORZYMIŃSKA, R. ŻEBROWSKI. W: Polski Słownik Judaistyczny. T. 1. Warszawa 2003. 

2. K. FAMULSKA-CIESIELSKA, S.J. ŻUREK. [Hasło w:] Literatura polska w Izraelu. Leksykon. Kraków 2012.  

OMÓWIENIA 

1. J. LESZCZYŃSKI: Rachela Auerbach: in memoriam. „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 1977 nr 1.  

2. A. ŚLÓSARSKA: Kto wyśpiewa El mole rachmim… O Racheli Auerbach. W: Żydzi Wschodniej Polski. Seria II. Białystok 2014.  

3. K. SZYMANIAK: Rachela Auerbach (1895-1976) – szkic biograficzny. W: Pisma z getta warszawskiego. Warszawa 2015.   

אוירבך רחל אייגה 

1976-?1899

משוררת, מתרגמת, היסטוריונית, פובליציסטית

נולדה ב-8 בדצמבר 1899 בלנוביץ שבפודוליה (כיום אוקראינה) במשפחה יהודית; בתם של חנינא אוירבך ומניה לבית קימלמן. בבית היא למדה יידיש ופולנית, מאוחר יותר למדה גם גרמנית. לפני פרוץ מלחמת העולם הראשונה, בשנת 1911 או 1913, היא סיימה את בית הספר היסודי בלנוביץ. בהתחלה היא נאלצה ללמוד תכנים מתוכנית הלימודים לגימנסיה באופן עצמאי, מה שהוביל לעיכובים בהשכלתה. לאחר שמשפחתה עברה ללבוב בשנת 1920, היא החלה ללמוד בגימנסיה הפרטית הריאלית על שם אדם מיצקביץ', שבה עברה את בחינות הבגרות בשנת 1921. לאחר מכן היא החלה ללמוד באוניברסיטת יאן קז'ימייז' (UJK). היא השתתפה בשיעורים בהיסטוריה, פילוסופיה ופסיכולוגיה. היא הייתה חברת ההנהלה של אגודת הסטודנטים היהודים של האוניברסיטה. במהלך לימודיה היא החלה לעבוד כעיתונאית, כתבה על ספרות ותרבות יהודית ופרסמה בין היתר ב-"Chwila" (1925, גם שירים משלה). אף על פי שהיא התייחסה בסלידה לעיתונאים יהודים המפרסמים בפולנית למטרות רווח, היא עצמה כתבה לעתים קרובות בפולנית עבור "Nowy Głos", "Nasz Przegląd", "Nowy Dziennik", "Opinia" ו-"Chwila". עם זאת היא שיתפה פעולה בעיקר עם כתבי עת של התנועה הציונית ביידיש (ביניהם "פולק און לאנד", "פארויס", "היינט", "ליטערארישע בלעטער", "מאמענט", "מארגען" - לימים "נייער מארגען", "נייע פאלקסצייטונג" ו-"טאג"). כבר במחצית השנייה של שנות ה-20 היא החלה לתרגם ופרסמה את תרגומיה הראשונים בעיתונות. בשנת 1926 היא סיימה את לימודיה באוניברסיטה, אך עקב סכסוך עם המנחה ובעיות כלכליות היא לא כתבה את התזה לתואר שני בפסיכוגנוסטיקה. בשנת 1928 היא קיבלה אישור ללמד היסטוריה ופרופדוטיקה של פילוסופיה בבתי ספר תיכוניים בלבוב. בסוף שנות ה-20 ובתחילת שנות ה-30 היא השתתפה בחיי התרבות של גליציה היהודית, ערכה את כתב העת "צושטייער" (מוסף) בן כמה גיליונות והצטרפה לאגודת הידידים של המכון המדעי היהודי (JIWO) בלבוב. היא התעניינה בתורת התרגום. בשנים 1929-1932 היא שיתפה פעולה בין היתר עם דוד קניגסברג, בער שנאפר (לתקופה קצרה בעלה), רחל קורן ודבורה פוגל, שאותה הכירה בלימודים ותרגמה את יצירותיה ליידיש. בשנת 1931 יחד עם ד. פוגל היא הכירה את ברונו שולץ בזאקופנה ותרמה רבות לפרסום הספר חנויות קינמון (Sklepy cynamonowe). כוונתה לתרגם יצירות נבחרות של שולץ ליידיש סוכלה עם פרוץ מלחמת העולם השנייה. לאחר שעזבה את לבוב בשנת 1933, היא נסעה לוורשה, שבה הקהילה היהודית הייתה מאורגנת ודינמית יותר. היא ניסתה עוד פעם לקבל תואר שני בפסיכולוגיה באוניברסיטת ורשה (בסמסטר 1933/34 למדה פסיכולוגיה, פדגוגיה והיסטוריה), אך מסיבות כלכליות שוב הפסיקה את לימודיה. היא נכנסה למערכת יחסים עם איציק מאנגר, משורר יהודי הכותב ביידיש שעזב את פולין בשנת 1938. לאחר פרוץ המלחמה בשנת 1939 היא נשארה בוורשה ובסוף ספטמבר החלה לעבוד עם עמנואל רינגלבלום. היא הייתה מעורבת לראשונה בפעילויות צדקה, בין השאר ארגנה חדר אוכל לסופרים ברחוב לשנו, ומאמצע 1941 בנוסף בפעילות הארגון "עונג שבת" והארכיון המחתרתי של גטו ורשה. היא השתתפה בחיי התרבות המחתרתיים של הגטו, בין היתר הייתה בין המייסדים של JIKOR (הארגון התרבותי היהודי). בעקבות שיתוף פעולתה עם "עונג שבת" נכלל חלק מתרגומיה בארכיון רינגלבלום, כולל תרגום מיידיש לפולנית של קטעי זיכרונותיו של אברהם מורבסקי (מנקיר) בשם Tam i z powrotem. מ-8 באוגוסט 1941 עד 26 ביולי 1942 היא כתבה יומן (רובו בפולנית) בהזמנת רינגלבלום. במרץ 1943 היא עברה לצד הארי, שם שיתפה פעולה עם המחתרת הפולנית והיהודית וגם המשיכה לתעד את חיי היהודים בתקופת הכיבוש הגרמני. היא פעלה במועצה לעזרת יהודים "ז'גוטה" תחת השם אניאלה דוברוצקה. מאוחר יותר היא הסתתרה עם אנשים אחרים בגן החיות בוורשה, הודות לעזרתם של מנהל הגן ואשתו יאן ואנטונינה ז'בינסקי. לאחר מרד ורשה היא עזבה את העיר עם תושביה האחרים ועד סוף הכיבוש נמצאה בעיר קונסקיה. לאחר המלחמה היא התיישבה בלודז' (מאוחר יותר גרה גם בוורשה) והחלה לשתף פעולה עם כתבי העת "דאס נייע לעבן" ו-"Mosty", בהם הרבתה לכתוב על גורלם של היהודים בתקופת הכיבוש. היא פרסמה גם ב-"Nasze Słowo", "Opinia", "Przełom" ו-"Robotnik", בין היתר מאמרים על ספרות יידיש (למשל Literatura nieznana (I. O poezji żydowskiej), "Przełom" 1946 מס' 4/5; Słowo poety, "Nasze słowo" 1946 מס' 12). לאחר שנת 1945 היא החלה לחפש את האוסף הנסתר של ארכיון רינגנבלום, מכיוון שהיא טענה כי היא חייבת ליידע את העולם על השואה. היא הייתה פעילה באגודת הסופרים, העיתונאים והאומנים היהודיים (1948-1945) ובוועדה ההיסטורית היהודית. היא ערכה עדויות ניצולים, כתבה על מחנות ריכוז ומרד גטו ורשה, וכן שימשה כיועצת לסרטים, כולל Ulica graniczna מאת אלכסנדר פורד משנת 1948. היא ניסתה את כוחה כתסריטאית קולנוע. בשנת 1950 היא עזבה את פולין ועברה לישראל דרך לונדון. בהתחלה היא עבדה ברדיו ומאביב 1954 במכון יד ושם. שם אספה את עדויות ניצולי השואה והשתתפה בדיונים ציבוריים על תפקידם בעולם המודרני. היא המשיכה לכתוב בשביל כתבי עת ועיתונים בפולנית, ביניהם "Nowiny Izraelskie", "Nowiny-Kurier" ו-"Od Nowa". היא הייתה מעורבת בהכנות למשפטו של אדולף אייכמן, בו הופיעה כעדה בשנת 1961. את שיתוף פעולתה עם מכון יד ושם היא סיימה בשנת 1968 ויצאה לגמלאות. היא נפטרה ב-31 במאי 1976 בתל אביב ונקברה שם בבית העלמין בקרית שאול.

קטעים קטנים ממורשת המתרגמת נשמרו בארכיון רינגלבלום בוורשה. שאר המורשת אבד במהלך מלחמת העולם השנייה.

תרגומים

1. M. Stawski: Moje miasteczko. Ludzie i zwierzęta [Opowiadanie żydowskie]. Przekład autoryzowany [z żydowskiego R. Auerbachówny]. Lwów: M.H. Rubin [1933], 238 pages. Opowieści arabskie.

במקור: די שטומע פריינט

2. Z. Segałowicz: Noce krymskie. Nowele. Przełożyła z jidysz R. Auerbach. Warszawa: Ch. Brzoza 1936 [i.e. 1935], 152 pages. Second edition: Posłowie K. Szymaniak. Budapeszt, Kraków: Wydawnictwo Austeria Klezmerhojs 2010, 207 pages.

במקור: קרימער נעכט 

3. A. Morewski [Menakier]: Wspomnienia. Tam i z powrotem (fragments). Przełożyła z żydowskiego R. Auerbach. In: Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy. Vol. 7. Spuścizny. Oprac. K. Person. Warszawa: Żydowski Instytut Historyczny im. E. Ringelbluma: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego 2012 pp. 126-169.  

מחקרים כלליים (מבחר)

1. J. LESZCZYŃSKI: Rachela Auerbach: in memoriam. „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 1977 no. 1.  

2. A. ŚLÓSARSKA: Kto wyśpiewa El mole rachmim… O Racheli Auerbach. In: Żydzi Wschodniej Polski. Seria II. Białystok 2014.  

3. K. SZYMANIAK: Rachela Auerbach (1895-1976) – szkic biograficzny. In: Pisma z getta warszawskiego. Warszawa 2015.   

מילונים וביבליוגרפיות

1. Z. BORZYMIŃSKA, R. ŻEBROWSKI. In: Polski Słownik Judaistyczny. Vol. 1. Warszawa 2003. 

2. K. FAMULSKA-CIESIELSKA, S.J. ŻUREK. [Entry in:] Literatura polska w Izraelu. Leksykon. Kraków 2012.  

טרסה ראצ'קה-יזיורסקה