HOLLENDER Tadeusz

1910-1943

Pseudonimy i kryptonimy: Dionizy Aczkolwiek; Dyonizy Aczkolwiek; t.h.; T.H.; t.holl.; t.r.; t-r; th; th.; Th.; tholl; Tholl; Tomasz Wiatraczny; Turkuć Podjadek.
Pseudonim przypisywany: „Spinka z trupią główką”.
Poeta, satyryk, tłumacz. 

Urodzony 30 maja 1910 w Leżajsku; syn Antoniego Hollendra, geodety, i Idy z Pisarskich, nauczycielki. W związku z zatrudnieniem ojca pełniącego liczne funkcje w administracji państwowej, rodzina często zmieniała miejsce zamieszkania, co miało wpływ na jego edukację. Uczęszczał do szkoły powszechnej najpierw w Starym Sączu, a potem w Tyśmienicy. Naukę gimnazjalną kontynuował w Stanisławowie i w Tłumaczu, gdzie udzielał się jako harcerz i już wówczas podejmował pierwsze próby poetyckie. Po zdaniu matury w 1928 rozpoczął studia na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie (Uniwersytet Jana Kazimierza); do 1930 studiował prawo, a następnie filologię polską. Naukę przerwał ostatecznie w 1933.W latach 1932-33 był związany z periodykiem „Wczoraj – Dziś – Jutro” (Wczoraj – Dziś – Jutro), który współtworzył, a od lutego do sierpnia 1933 pełnił funkcję jego redaktora). Jako tłumacz zadebiutował w 1934 na łamach „Wiadomościach Literackich” (Wiadomości Literackie, nr 40) przekładami utworów poetów rumuńskich Victora Eftimiu i Barbu Nemteanu. Jego tłumaczenia z rumuńskiego ukazywały się nadto w „Kamenie” (Kamena 1934-35). W 1933 był współzałożycielem „Sygnałów” (Sygnały), a od listopada 1933 do kwietnia 1934 stał na czele redakcji tego miesięcznika (później był przez krótki czas jego współredaktorem). Wychowany na polsko-ukraińskim pograniczu kulturowym, współpracował ze środowiskami ukraińskimi we Lwowie i przyjaźnił się z ukraińskimi twórcami. W 1934 (od nr 3) zaprowadził w „Sygnałach” stałą rubrykę pt. „Sprawy ukraińskie”, w której zamieszczano wiadomości z życia kulturalnego, recenzowano wydawnictwa i drukowano przekłady z poetów ukraińskich. W numerze nr 4/5 z 1934 poświęconym,  kulturze i twórczości ukraińskiej (zob. był autorem większości zamieszczonych tam przekładów. Liczne tłumaczenia z ukraińskiego publikował  także w kolejnych numerach „Sygnałów” (1936-38) oraz w „Czarno na Białym” (Czarno na Białym, 1938), „Kamenie” (1937 i pośmiertnie, w 1946), „Nowych Czasach” (Nowe Czasy, 1935-36), „Skamandrze” (Skamander, 1938), „Wiadomościach Literackich” (Wiadomości Literackie, 1935), „Dzienniku Ludowym” (Dziennik Ludowy), „Gazecie Polskiej” (Gazeta Polska, 1935), „Głosie Powszechnym” (Głos Powszechny) i „Kurierze Porannym” (Kurier Poranny). Przekładał poezje m.in. Mykoły Bażana, Ś. Hordyńskiego, Maksyma Rylskiego, Wołodymyra Sosiury oraz Tarasa Szewczenki. Tłumaczył także twórców niemieckich, szczególnie Bertolda Brechta, którym był zafascynowany w młodości, jak również Ericha Kästnera i Alfreda Henschke zw. Klabund. Sporadycznie przekładał również  z rosyjskiego. W lutym 1937 opuścił Lwów i osiadł w Warszawie, gdzie został redaktorem działu literackiego w „Głosie Powszechnym” (do maja 1937). Prowadził w nim dwie rubryki – codzienną pt. „Dzień jak co dzień” oraz cotygodniową „Raz w tygodniu” (publikował tam również przekłady z ukraińskiego). W 1938 odbył podróż do Palestyny, odwiedzając też Grecję, Turcję i Rumunię. Jej efektem były liczne odczyty oraz reportaże, publikowane w różnych periodykach (m.in. w „Sygnałach”). Na krótko przed wybuchem II wojny światowej przygotował i złożył do druku w wydawnictwie Rój (według informacji W. Gomulickiego) antologię poezji ukraińskiej (50 z tej i tamtej strony Zbrucza), która nie została opublikowana. W latach 1939-41 przebywał ponownie we Lwowie. Po wkroczeniu Niemców do miasta, czując się zagrożony  powrócił do Warszawy. Zaangażował się w konspiracyjne życie literackie publikując wiersze w prasie podziemnej, m.in. w „Demokracie” (Demokrata) i „Moskicie” (Moskit), a także w antologiach. Współpracował z Biurem Informacji i Propagandy Komendy Głównej Armii Krajowej (Komenda Główna Armii Krajowej). Uczestniczył w akcji „N”, redagował i kolportował czasopisma konspiracyjne, a także organizował imprezy artystyczne. Aresztowany przez gestapo 19 maja 1943, w mieszkaniu przy ul. Koziej, gdzie też znaleziono rękopisy jego utworów – w tym satyrycznych, wymierzonych w okupanta i przeznaczonych do opublikowania w prasie konspiracyjnej, był przetrzymywany i przesłuchiwany na Pawiaku. Został rozstrzelany 31 maja 1943 na terenie getta warszawskiego i pochowany w nieznanym miejscu.

Spuścizna po Hollendrze zachowała się w stanie szczątkowym. Jeden z jego rękopisów przechowywany jest w Muzeum Literatury im. A. Mickiewicza w Warszawie, a w Bibliotece Narodowej znajdują się listy pisane do niego przez Karola Kuryluka, współzałożyciela i redaktora „Sygnałów”.

TWÓRCZOŚĆ PRZEKŁADOWA

1. Przekłady wspólnie z E. Biedrzyckim w: E. Biedrzycki: Zarys dziejów literatury rumuńskiej. (Z antologją poezji). Lwów: skład główny Księgarni Książnica-Atlas 1935,170 s. 

Zawiera w antologii przekłady T. Hollendra wspólnie z E. Biedrzyckim następujących autorów: Al. Vlahutā, O. Goga, I. Pillat, M. Codreanu, C. Pavelscu, I. Pavelscu, B. Nemteanu, Perpessicius, A. Moşoiu, V. Eftimiu, O. Densuşianu, I. Minulescu, G. Bacovia, C. Millian, A. Maniu, A. Cotrus, O. Casimir.   

2. U. Samczuk: Wołyń. [Powieść]. Z upoważnienia autora przełożył T. Hollender. Przedmowa: K. Pruszyński. Warszawa: Rój 1938 331 s. Wydanie jako reprint: Biały Dunajec; Ostróg: Ośrodek „Wołanie z Wołynia” 2005. 

Tytuł oryginału: Volin’. 

Recenzja:
S. TUDOR: Narodziny kmiecia. „Sygnały” 1939 nr 74. 

3. Z poezji ukraińskiej. Przekłady. Przełożył T. Hollender. Przedmowa i noty o autorach: F. Nieuważny. Warszawa: Czytelnik 1972, 126 s.

Zawiera przekłady następujących autorów: B.I. Antonycz, M. Bażan, W. Bobynski, S. Czarnecki, J. Darahan, M. Draj-Chmara, W. Ełłan, D. Falkiwski, M. Filanski, P. Fyłypowicz, W. Grendża-Donski, J. Janowski, M. Johanssen, P. Karmanski, J. Kosacz, B. Łepki, O. Olżycz, J. Płużnyk, M. Rudnycki, M. Rylski, J. Sawczenko, M. Semenko, O. Slisarenko, W. Sosiura, J. Szkrumelak, G. Szkurupij, M. Tereszczenko, P. Tyczyna, O. Włyźko, N. Zabiła, D. Zahuł, M. Zerow.  

Recenzje i noty:
1. Antologia Tadeusza Hollendra. „Kultura” 1972 nr 51.
2. „Tygodnik Kulturalny” 1972 nr 50.
3. S. TROFIMUK. „Vsesvit” 1974 nr 6. 

KORESPONDENCJA W SPRAWACH PRZEKŁADOWYCH

K.A. Jaworski: W kręgu Kameny. Lublin: Wydawnictwo Lubelskie 1973. 

Zawiera m.in. listy T. Hollendra do K.A. Jaworskiego z lat 1934-35, 429 s.  

OPRACOWANIA OGÓLNE (wybór)

SŁOWNIKI I BIBLIOGRAFIE

1. Słownik współczesnych pisarzy polskich. T. 1. Warszawa 1963. 

2. [J. CZACHOWSKA] J.Cz. W: Współcześni polscy pisarze i badacze literatury. Słownik biobibliograficzny. T. 3. Warszawa 1994.

3. S. SKWARCZYŃSKA W: Polski Słownik Biograficzny. T. 9. Wrocław 1960.

4. J. WOJNOWSKI W: Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny. T. 1. Warszawa 2000.

OMÓWIENIA

1. S. SKWARCZYŃSKA: Tadeusz Hollender. (Szkic o życiu i twórczości). W tejże: Pomiędzy historią a teorią literatury. Warszawa 1975.

2. L. WANAT: Za murami Pawiaka. Warszawa 1985, passim

3. W. WISZNIEWSKA: Moje wspomnienia o Tadeuszu Hollendrze. „Zeszyty Tłumackie” 1997 nr 3 (7). 

4. S. PELIKAN: Wspomnienie o Tadeuszu Hollendrze. „Zeszyty Tłumackie” 2008 nr 2 (42).  

5. R. RUSNAK: Problemy translatorskie w przekładach z poezji ukraińskiej autorstwa Tadeusza Hollendra. Praca magisterska. Repozytorium Uniwersytetu Jagiellońskiego 2012.

1910-1943

Псевдоніми і криптоніми: Діонізій Ачкольвек; Дионізій Ачкольвек; т.г.; Т.Г.; т.голл.; т.р.; т-р; тг; Тг.; тголл; Тголл; Томаш Вятрачний; Туркуць Под’ядек.

Приписуваний псевдонім: „Шпилька з черепом”.

Поет, сатирик, перекладач.

Народився 30 травня 1910 року в Лежайську; син Антонія Голлендера, геодезиста, й Іди (у дівоцтві – Писарської), вчительки. У зв’язку з роботою батька, який виконував численні функції в державній адміністрації, сім’я часто змінювала місце проживання, що впливало на освіту Тадеуша. Спочатку він ходив до початкової школи в Старому Сончі, а потім у Тисмениці. Гімназійне навчання продовжив у Станіславові й Тлумачі, де був активним скаутом і вже тоді робив перші поетичні спроби. Склавши іспити 1928 року, він розпочав навчання у Львівському університеті Яна-Казимира; до 1930 року вивчав право, а тоді – польську філологію. Остаточно припинив навчання 1933 року. У 1932-33 роках був пов’язаний із виданням „Wczoraj – Dziś – Jutro”, співзасновником якого був, а від лютого до серпня 1933 року виконував функцію його редактора. Як перекладач дебютував 1934 року на шпальтах видання „Wiadomości Literackie” (№ 40) перекладами творів румунських поетів Віктора Ефтиміу й Барбу Немцану. Крім того, його переклади з румунської друкувались у часописі „Kamena” (1934-35). 1933 року став співзасновником місячника „Sygnały”, а від листопада до квітня 1934 року очолював його (згодом упродовж короткого часу був співредактором часопису). Вихований на польсько-українському культурному пограниччі, співпрацював із українськими осередками у Львові й приятелював із українськими митцями. 1934 року (від № 3) запровадив у місячнику „Sygnały” постійну рубрику „Українські питання” [„Sprawy ukraińskie”], в якій друкувалися новини культурного життя, рецензії на книжки й переклади українських поетів. У номері № 4/5 за 1934 рік, присвяченому українській культурі й творчості, він був автором більшості надрукованих там перекладів. Численні переклади з української також друкував у чергових номерах часопису „Sygnały” (1936-38), а ще у виданнях „Czarno na Białym” (1938), „Kamena” (1937 і посмертно, 1946 року), „Nowe Czasy” (1935-36), „Skamandr” (1938), „Wiadomości Literackie” (1935), „Dziennik Ludowy”, „Gazeta Polska” (1935), „Głos Powszechny” і „Kurierz Poranny”. Перекладав, зокрема, поезію Миколи Бажана, Святослава Гординського, Максима Рильського, Володимира Сосюри й Тараса Шевченка. Також перекладав німецьких авторів, особливо Бертольта Брехта, яким захоплювався в молодості, а ще Ериха Кестнера й Альфреда Геншке, відомого як Клабунд. Час від часу також перекладав із російської. У лютому 1937 року покинув Львів і оселився у Варшаві, де став редактором літературного відділу видання „Głos Powszechny” (до травня 1937 року). Вів у ньому дві рубрики: щоденну під назвою „День як день” [„Dzień jak co dzień”] і щотижневу „Раз на тиждень” [„Raz w tygodniu”] (там також друкував переклади з української). 1938 року здійснив подорож до Палестини, а також відвідав Грецію, Туреччину та Румунію. Її наслідком були численні звіти й репортажі, надруковані в різних виданнях (зокрема, у часописі „Sygnały”). Незадовго до початку Другої світової війни підготував і подав до друку у видавництві „Rój” (згідно з інформацією В. Ґомуліцького) антологію української поезії (50 з одного й другого боку Збруча [50 z tej i tamtej strony Zbrucza ]), якої не було видано. У 1939-41 роках знову був у Львові. Після того, як німці увійшли в місто, почуваючись у небезпеці, повернувся до Варшави. Приєднався до конспіративного літературного життя, друкуючи вірші в підпільних періодичних виданнях, зокр. „Demokrat” i „Moskit”, а також в антологіях. Співпрацював із Бюро інформації та пропаганди Головного штабу Армії Крайової (BIP KG AK). Брав участь в акції „N”, редагував і поширював конспіративні часописи, а також організовував мистецькі імпрези. 19 травня 1943 року Голлендера заарештувало Ґестапо в квартирі на вул. Козиній, де також було знайдено рукописи його творів, зокрема сатиричних, спрямованих проти окупантів і призначених для публікації в підпільній пресі; його утримували й допитували у в’язниці Павяк. 31 травня 1943 був розстріляний на території варшавського ґетто й похований у невідомому місці.

Спадщина Голлендера збереглась у рудиментарному стані. Один із його рукописів зберігається в Музеї літератури ім. А. Міцкевича у Варшаві, а в Національній бібліотеці зберігаються листи, які до нього писав Кароль Курилик, співзасновник і редактор часопису „Sygnały”.