WAT Aleksander

1900-1967

Właściwe imię i nazwisko: Eli (później Aleksander Eliasz) Chwat.

Pseudonimy i kryptonimy: a.w.; A.W.; aw.; Stefan Bergholtz; wspólnie z Anatolem Sternem: Cezet.

Poeta, prozaik, eseista, tłumacz.

Urodzony 1 maja 1900 w Warszawie w rodzinie chasydzkich Żydów; syn Mendla Michała Chwata, znawcy Talmudu, trudniącego się handlem, i Rozalii z Kronsilberów; brat Seweryny Broniszówny, aktorki. Początkowo uczył się w domu. W latach 1911-14 uczęszczał do rosyjskiego gimnazjum rządowego, w 1916 do Gimnazjum Jakuba Finkla (Gimnazjum Jakuba Finkla), a od 1917 do Gimnazjum Rocha Kowalskiego w Warszawie (Gimnazjum Rocha Kowalskiego), w którym w 1918 zdał maturę. Do 1926 studiował z przerwami na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Warszawskiego (UW; Wydział Filozoficzny Uniwersytetu Warszawskiego), gdzie zaprzyjaźnił się z prof. Tadeuszem Kotarbińskim. W 1918 zapoczątkował wraz z Anatolem Sternem działalność warszawskiej grupy futurystów. Od 1919 brał udział w wystąpieniach grupy oraz ogłaszał utwory w almanachach i jednodniówkach futurystycznych. Związany był również z Awangardą Krakowską. Artykuły i wiersze drukował w „Nowej Sztuce” (1921-22; Nowa Sztuka), „Zwrotnicy” (1922; Zwrotnica), „Nowej Kulturze” (1923-24; Nowa Kultura) i „Almanachu Młodej Sztuki” (1924-25; Almanach Młodej Sztuki). Równocześnie w 1919-21 pisał dla zarobku opowieści fantastyczne, które publikował anonimowo w wydawnictwach brukowych. Latem i jesienią 1920 odbywał służbę wojskową w Ostrowie Wielkopolskim. Od 1924 roku należał do Związku Zawodowego Literatów Polskich (ZZLP; Związek Zawodowy Literatów Polskich). W 1926 po raz pierwszy odwiedził Paryż. W 1927 ożenił się z Olą (Pauliną) Lewówną, późniejszą pisarką, tłumaczką. Współpracował z Towarzystwem Wydawniczym „Rój” (Towarzystwo Wydawnicze „Rój”) jako redaktor serii Biblioteczka Historyczno-Geograficzna i lektor. Jako tłumacz debiutował w 1926 przekładem zbioru opowiadań pt. Śmierć urzędnika Antoniego Czechowa, ogłoszonym w warszawskim Wydawnictwie „Biblioteki Groszowej”. Tłumaczył literaturę rosyjską, amerykańską, francuską i niemiecką, przede wszystkim powieści i opowiadania mistrzów literatury XIX i XX wieku. Szeroką i dogłębną znajomość literatury rosyjskiej i sowieckiej gwarantowały mu m.in. osobiste kontakty z odwiedzającymi Polskę twórcami z Rosji Sowieckiej. Był współzałożycielem i redaktorem utworzonego w 1929 „Miesięcznika Literackiego” (Miesięcznik Literacki), nieoficjalnego organu Komunistycznej Partii Polski (KPP), zamkniętego w 1931 po aresztowaniu zespołu redakcyjnego; przebywał wówczas około trzech miesięcy w więzieniu. W 1929 podróżował do Berlina, gdzie nawiązał kontakty z komunizującymi pismami „Die Linkskurve” (Die Linkskurve) i „Der Sturm” (Der Sturm), oraz do Paryża. Od tegoż roku do 1931 kierował Spółdzielnią Wydawniczą „Tom” (Spółdzielnia Wydawnicza „Tom”). W 1930 wstąpił do Polskiego PEN Clubu (Polski PEN Club). Działał także w Lidze Obrony Praw Człowieka i Obywatela (Liga Obrony Praw Człowieka i Obywatela). Od 1932 pracował jako redaktor i kierownik literacki wydawnictwa Gebethner i Wolff (Wydawnictwo Gebethner i Wolff). W maju 1939 znalazł się na liście osób przeznaczonych do osadzenia w obozie odosobnienia w Berezie Kartuskiej. Po wybuchu II wojny światowej uciekł do Lwowa. Został członkiem Komitetu Organizacyjnego Pisarzy Lwowskich (Komitet Organizacyjny Pisarzy Lwowskich). Dołączył do zespołu redakcyjnego „Czerwonego Sztandaru” (Czerwony Sztandar (Lwów)), publikując reportaże i teksty publicystyczne o literaturze radzieckiej; pisał również artykuły w języku rosyjskim dla „Literaturnoj Gazety” (Literaturnoj Gazeta), m.in. o sytuacji polskich i sowieckich pisarzy. Aresztowany wraz z W. Broniewskim, A. Sternem i innymi literatami polskimi przez NKWD w 1940, przebywał we lwowskich więzieniach: najpierw na Zamarstynowie i na Brygidkach, a następnie w więzieniach w Kijowie i na Łubiance w Moskwie. Po wybuchu wojny radziecko-niemieckiej znalazł się w więzieniu w Saratowie. Zwolniony na mocy amnestii w 1941, dotarł do Ałma-Aty, gdzie Delegatura Ambasady RP udzieliła mu pomocy. Odnalazł wówczas żonę i syna Andrzeja, zesłanych wiosną 1940 do Kazachstanu. Po opuszczeniu w 1942 ZSRR przez Armię Polską pozostał jednym z dwu przedstawicieli polskiego rządu na uchodźctwie na terytorium Kazachstanu.  Na początku 1943 wyjechał z Ałma-Aty wraz z rodziną do Ili. W marcu tegoż roku aresztowany za odmowę przyjęcia paszportu radzieckiego, przebywał przez około trzy miesiące  w więzieniu w Ałma-Acie. Po zwolnieniu powrócił wraz z rodziną do Ili, które opuścił dopiero w kwietniu 1946, by – dzięki staraniom Adama Ważyka – wrócić do Polski i zamieszkać w Warszawie. Pełnił do 1948 funkcję redaktora naczelnego Państwowego Instytutu Wydawniczego (Państwowy Instytut Wydawniczy). Był członkiem Zarządu Głównego (do 1948; Zarząd Główny Związku Zawodowego Literatów Polskich) i wiceprezesem Oddziału Warszawskiego ZZLP (jego członkostwo w Związku Zarząd odnowił jeszcze w 1944; Związek Zawodowy Literatów Polskich (Warszawa)), członkiem Prezydium Rady Związków Artystycznych (Prezydium Rady Związków Artystycznych) oraz Zarządu Polskiego PEN Clubu (1947-63; Zarząd Polskiego PEN Clubu). W 1947-49 współredagował krakowski tygodnik „Odrodzenie” (Odrodzenie). Publikował utwory także w „Kuźnicy” (Kuźnica) i „Twórczości” (1949, 1955-57; Twórczość). Zawiesił twórczość literacką, odrzucając realizm socjalistyczny proklamowany na szczecińskim Zjeździe Pisarzy Polskich w 1949. Utrzymywał się wówczas z przekładów z literatury rosyjskiej i amerykańskiej. Tłumaczył sztuki rosyjskich dramatopisarzy z XIX i początku XX wieku, rosyjskie powieści okresu realizmu krytycznego, radzieckie powieści i opowiadania dla młodzieży, jak i opowiadania amerykańskich oraz rosyjskich mistrzów krótkiej formy. W 1953 zapadł na zespół opuszkowy Wallenberga, powodujący ostre dolegliwości bólowe i uniemożliwiający pracę. W latach 1954-57 leczył się najpierw w Sztokholmie, później we Francji, dzięki wsparciu rządu polskiego. Przebywał w szpitalach w Paryżu i w uzdrowiskach na południu Francji. Po powrocie do Polski, kontynuował pracę literacką i przekładową. Uhonorowany stypendium Fundacji Edsela i Henry'ego Fordów (The Ford Foundation), ponownie wyjechał do Paryża w lipcu 1957. Wziął wówczas udział w międzynarodowym spotkaniu poetów w Knokke-le Zoute w Belgii (Biennale Internationale de Poesie). W 1957 został laureatem Nagrody Literackiej tygodnika „Nowa Kultura” za książkę roku (tomik „Wiersze”). W styczniu 1960 z Paryża przeniósł się do Nervi pod Genuą, gdzie pracował przez kilkanaście miesięcy w wydawnictwie Silva Editore (Silva Editore) jako redaktor literatury polskiej i rosyjskiej. We wrześniu 1961 wrócił do Francji i mieszkał okresowo w siedzibie redakcji „Kultury” w Maisons Laffitte pod Paryżem. Dłuższe okresy spędzał w Cabris na Francuskiej Rivierze, w przeznaczonej dla artystów, podarowanej przez rodzinę luksemburgskich mecenasów sztuki, willi „La Messuguière”. Przez dwa lata korzystał ze stypendium New Land Foundation Josepha Buttingera i Muriel Gardiner. W 1962 uczestniczył w konferencji poświęconej literaturze radzieckiej, zorganizowanej prze Russian and East European Studies Centre w St. Anthony’s College w Oksfordzie. W 1963 z uwagi na trudności z rozszerzeniem ważności jego paszportu na Stany Zjednoczone, przyjął status emigranta. Wiersze, prozę, artykuły i pojedyncze przekłady publikował w paryskiej „Kulturze” (1963-64; Kultura (Paryż)) i londyńskich „Wiadomościach” (1964; Wiadomości (Londyn)). Występował okazjonalnie w Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa (Rozgłośnia Polska Radia Wolna Europa). W grudniu 1963 (do lipca 1965) objął posadę asystenta w Center for Slavic and East European Studies na University of California w Berkeley w Stanach Zjednoczonych (Center for Slavic and East European Studies (University of California)). Wówczas udzielił Czesławowi Miłoszowi serii biograficznych wywiadów  (ogłoszonych w tomie pt. Mój wiek w 1977). Po powrocie do Francji w 1965 zamieszkał w Antony pod Paryżem. Pracował wówczas nad książką o Józefie Stalinie (nieukończona). W 1966 i 1967 w celach terapeutycznych wyjeżdżał na Majorkę. Jego choroba postępowała, co doprowadziło go do śmierci samobójczej 29 lipca 1967 w Antony; pochowany na cmentarzu Les Champeaux w Montmorency we Francji. Miał syna Andrzeja (1931-2021, historyka sztuki).

Archiwum tłumacza znajduje się w kolekcji „Aleksander Wat Papers”, przechowywanej w Beinecke Rare Book and Manuscript Library w Yale University w New Haven w Stanach Zjednoczonych. 

TWÓRCZOŚĆ PRZEKŁADOWA

1. A. Czechow: Śmierć urzędnika. [Opowiadania]. Pod redakcją A. Lange. Przełożył [A. Wat] A.W. Ilustracja na okładce: S. Norblin. Warszawa: Biblioteka Groszowa [1926], 157 s. Biblioteka Groszowa, 130. 

Tytuły oryginałów: Smert' činovnika; Bezzaŝitnoe suŝestvo; Peresolil; Temnota; Doč' Al'biona; Kleveta; Sčastlivčik; Antreprener pod divanom; Damy; Van'ka; Mal'čiki; Smiritel'naâ rubaška; Drama; Vosklicatel'nyj znak; Neudača; Dlinnyj âzyk; Zloumyšlennik; Mest'; Zakaz; Orden; Bezzakonie; Proizvedenie iskusstva; Šilo v meške; Počta; Ne v duhe; Zagadočnaâ natura; Hameleon; Šutočka; Sirena; Aptekarša.

Zawiera: Śmierć urzędnika; Bezbronna istota; Przesolił; Po ciemku; Córa Albionu; Potwarz; Szczęśliwy; Dyrektor pod kanapą. (Zakulisowa historia); Damy; Wańka; Malcy; W razurze; Dramat; Wykrzyknik; Nie udało się; Długi język; Złoczyńca; Zemsta; Order; Podrzutek;  Dzieło sztuki; Szydło w worku; W biurze pocztowym; W złym humorze; Zagadkowa natura; Kameleon; Żarcik; Syrena; Aptekarzowa.

Wydania elektroniczne: 
E-booki: pt. Śmierć urzędnika i inne opowiadania: Warszawa: Ktoczyta.pl – Ventigo Media 2014, pliki tekstowe w formacie EPUB, MOBI, PDF; pt. Śmierć urzędnika: Warszawa: Avia Artis 2017, pliki tekstowe w formacie EPUB, MOBI, PDF; Konin: Psychoskok 2016. Czytamy Klasykę Literatury, pliki tekstowe w formacie EPUB, MOBI, PDF; wydanie z 1926 pt. Śmierć urzędnika, https://pl.wikisource.org/wiki/%C5%9Amier%C4%87_urz%C4%99dnika_(zbi%C3%B3r), pliki tekstowe w formacie EPUB, MOBI, PDF.

Audiobooki: pt. Żarcik i inne (bardzo różne opowiadania). Czyta: A. Chimiak. Warszawa: MG; Piaseczno: Heraclon International - Storybox.pl 2021, 1 płyta audio CD; pt. Śmierć urzędnika. [Opowiadania]. Czyta: W. Korzeniewski. Fundacja Wolne Lektury, https://audioteka.com/pl/

Śmierć urzędnika i inne opowiadania. Czyta: K. Baranowski. [Warszawa]: Potop.

Wystawienie teatralne: opowiadania W złym humorze w: 33 omdlenia. Reżyseria: T. Pawłowicz. Warszawa: Teatr Dramatyczny 1988, - telewizyjne: Reżyseria: Z. Zapasiewicz. Telewizja Polska 1997.

Wystawienia następne zob. na stronie internetowej: https://www.encyklopediateatru.pl/

2. L. Brunn: Białe noce. (Prima balerina jego cesarskiej mości). [Powieść]. Tłumaczył [A. Wat] A.W. Warszawa: Rój 1927 [i.e. 1930], 188 s. Biblioteka Powieściowa „Roju”, 615. Biblioteka Filmowa „Roju”, 5. Wydanie następne tamże [1928].

Tytuł oryginału: Betinget benaadede.

3. M.H. Dupuy-Mazuel: Gracz w szachy. [Powieść]. Przekład autoryzowany [A. Wat] A.W. T. 1-2. Warszawa: Rój 1927, 127 + 141 s. Biblioteka Filmowa „Roju”, 6-7.

Tytuł oryginału: Joueur d'échecs.

4. I. Erenburg: [Trzynaście] 13 fajek. [Opowiadania]. Z upoważnienia autora przełożył A. Wat. Okładkę projektowała: T. Żarnowerówna. Warszawa: Rój 1927, 215 s. Wydanie zbiorowe, 4.

Tytuł oryginału: Trinadcat’ trubok. 

Zawiera: Fajka 1-13.

5. [W.S. Porter] O. Henry: Bluff. [Opowiadania]. Przełożył A. Wat. Warszawa, Kraków: J. Mortkowicz 1927, 64 s. Biblioteka Humoru T-wa Wydawniczego, książka 7.

Tytuły oryginałów: The whirligig of life; The handbook of hymen; A blackjack bargainer; The roads we take; The theory and the hound.

Zawiera: Karuzela życia [zob. poz. 25]; Hymn majowy; Interes; Droga, którą obieramy [zob. poz. 25]; Teoria i pies.

6. [W.S. Porter] O. Henry: Opowieści. Przełożył [A. Wat] A.W. Warszawa: Rój 1927, 125 s. Biblioteka Powieściowa „Roju”, 516. Wydanie następne pt. Romans na promie. Warszawa: Rój 1929.

Na stronie tytułowej wydania 1 tytuł: Romans na promie został przez wydawcę zaklejony kartą z tytułem: Opowieści.

Tytuły oryginałów: The ferry of unfulfilment; Little speck in garnered fruit; [Heritage]; Vanity and some sables; A Madison square arabian night; The moment of victory; A midsummer knight’s dream; [A newspaper story]; The tale of tainted tenner; The badge of policeman O'Roon; The lost blend; The social triangle; A technical error.

Zawiera: Miłość na promie; Brzoskwinia [zob. poz. 25]; Tradycja [zob. poz. 25]; Sobole rosyjskie; Szecherezada z Madison-Square; Poborca Daniny; Sen letni; Odmienne zapatrywania; Społeczny trójkąt; Spowiedź dziesięciodolarowego banknotu; Samozwańczy policjant; Zgubiona recepta; Płonąca pochodnia; Techniczny błąd. 

7. G. Bernanos: Pod słońcem szatana. [Powieść]. Przełożył A. Wat. Warszawa: Rój 1928, 333 s. Wydanie następne z przedmową B. Piaseckiego Warszawa: Pax 1949.

Tytuł oryginału: Sous le soleil de Satan.

8. F. Dostojewski: Bracia Karamazow. [Powieść]. Przełożył A. Wat.. Warszawa: Rój 1928, 359 s. Dzieła, Seria 4. T. 1-6. Wydanie następne z podtytułem Powieść w 4 cz. z epilogiem:. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1959. Z pism, tamże: wydanie 2 [!] 1970, wydanie 3 1978, 1984. Dzieła wybrane, t. 4, wydanie 2 [!]1987. Dzieła wybrane, t. 4; pod redakcją Z. Podgórca. London: Puls 1992. Puls, 98. Z dzieł, t. 9 i 10; Przejrzał i poprawił Z. Podgórzec. Warszawa: Puls 1993; z posłowiem A. Drawicza Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie 1993; w opracowaniu J. Smagi Wrocław: Ossolineum 1995. Biblioteka Narodowa II, 237; Warszawa: Prószyński i S-ka 2002; Kraków: Znak 2009; [wydanie 2 przejrzane i uzupełnione] w opracowaniu J. Smagi Wrocław: Ossolineum 2013. Biblioteka Narodowa II, 237; Lublin: Centrum Kultury 2015; Wrocław: Ossolineum 2016 [dodruk], tamże 2021.

Tytuł oryginału: Brat'â Karamazovy.

Adaptacja telewizyjna: Reżyseria: J. Krasowski. Muzyka: K. Penderecki. Telewizja Polska 1969; zapis elektroniczny spektaklu: Warszawa: Telewizja Polska 1999, 1 kaseta wideo. Złota Setka Teatru Telewizji, - teatralna: Adaptacja i reżyseria: W. Terelia. Jelenia Góra, Teatr im. C.K. Norwida  1999, - radiowa: Reżyseria: W. Modestowicz. Polskie Radio 1996.  

Wystawienia następne zob. na stronie internetowej: https://www.encyklopediateatru.pl/

9. O. Henry: Kryjówka Czarnego Billa. [Opowiadania]. Przełożył A. Wat. Warszawa: Rój 1928, 192 s. Towarzystwo Wydawnicze „Rój”, 675-676. 

Tytuły oryginałów: The hidding of Black Bill; Phoebe; A double-dyed deceiver; A Fog in Santone; The Venturers; Roads of destiny; Fickle fortune, or how Gladys hustled; Sociology in serge and straw; The voice of the city; While the auto waits; A retrieved reformation; The voice of the city; One thousand dollars.

Zawiera: Kryjówka Czarnego Billa; Feba; Podwójny szalbierz; Mgła w San-Antonio; Poszukiwacze przygód; Drogi przeznaczenia: Droga na lewo - Droga naprawo - Droga główna; Chybiony los; Socjologia w aksamitach i jedwabiach; Potęga wymowy; Póki auto czeka...; Przemiana Jimmy Walentina; Głos miasta; Tysiąc dolarów. 

10. O. Henry: Szlachetny farmazon. [Opowiadania]. Przełożył A. Wat. Warszawa: Rój 1928, 187 s. Biblioteka Powieściowa „Roju”, 685-686.

Tytuł oryginału: The gentle grafter.

Tytuły oryginałów: Law and order; Jeff Peters as a personal Magnet; Girl; The exact science of matrimony; Modern rural sports; Conscience in art; The man higher up; The chair of philanthromathematics; The ethics of pig; Squaring the circle; A comedy in rubber; The marry month of May; Man about town; The harbinger; The gift of the Magi; The complete life of John Hopkins roses, ruses and romance; Vanity and some sables; The defeat of the city; The Green door; The Furnished room; The cop and the anthem.

Zawiera: Dzieje pewnego trustu; Potęga osobistego magnetyzmu; Kobieta; Małżeństwo jako nauka ścisła; Rozrywki dzisiejszej wioski; Sumienność a sztuka; Który wyższy, czyli natrafił frant na franta, wyciął mu kuranta; Katedra filantromatematyki  Prosięca etyka; Kwadratura koła; Komedia gapiów; Ślub; Ciekawa historia; Zwiastun; Dary Magów; Zdumiewający dzień Johna Hopkinsa; Romans giełdziarza; Ofiara próżności; Miasto – zwyciężone; Zielone drzwi; Pokoje umeblowane; Policjant i antylopa.

11. W. Hugo: Ostatni dzień skazańca; Han z Islandii. [Przełożył A. Wat]. Wydanie łącznie z przekładem Han z Islandii pt. Ostatni dzień skazańca; Han z Islandii. [Powieści]. Warszawa: Biblioteka Arcydzieł Literatury [1928], 234 s. Dzieła, Seria 8. T. 3/4. Wydanie następne: Warszawa: Biblioteka Wielkich Pisarzy [1931].

Tu w przekładzie anonimowym A. Wata: Ostatni dzień skazańca s. 135-234. Informacja: A. Wat w ankiecie dla IBL PAN z 1967.

Tytuł oryginału: Le Dernier jour d’un condamné; Han d'Islande. 

12. O. Henry: [Osiemset trzydzieści] 830 dolarów. [Opowiadania]. Autoryzowany przekład z angielskiego: A. Wat. Warszawa: Rój 1929, 182 s. Biblioteka Powieściowa „Roju”, 563.

Tytuły oryginałów: The gift of the Magi; Hearts and crosses; The last of the troubadours; [Zemsta junaka – tytułu oryginału nie udało się ustalić]; The ransom of red chief; [Znam ten ból - tytułu oryginału nie udało się ustalić]; Witches' Loaves; [Braver]; The last leaf; A skylight room; An unfinished story.

Zawiera: Osiemset trzydzieści dolarów; Serce i krzyż; Ostatni trubadur; Zemsta junaka; Jak trudno jest być bandytą; Znam ten ból; Dwa tysiące słów; Odważniej; Ostatni liść; Uratowany honor; Niedokończona powiastka.

Przedmowa s. 5-13.

13. L. Tołstoj: Anna Karenina. Powieść. T. 1-6. Przełożył A. Wat.  . Kraków: Wydawnictwo Gutenberga 1929, [ca 1930], T. 1/2 161 + 167-320 s., T. 3/4 161 + 165-336 s., T. 5/6 168 + 173-354 s. Dzieła. Wydania następne: Warszawa: Biblioteka Wielkich Pisarzy 1930 [i.e. 1929]; [Opracowanie graficzne: D. Cesarska]. Warszawa: Elipsa 1994, 579 s.

W wydaniach następnych brak nazwiska tłumacza.

Według wyjaśnień A. Wata (m.in. ankieta dla IBL PAN z 1967 i Kartki na wietrze) nie był on tłumaczem powieści, lecz adiustatorem jednego tomu w przekładzie B. Beaupré (tom drugi adiustowała I. Tuwim).

Tytuł oryginału: Anna Karenina.

14. P. Benoit: Aksela. Powieść. [Z upoważnienia autora przełożył A. Wat]. Warszawa: Rój 1930, 299 s. Wydanie następne tamże 1936.

Tytuł oryginału: Axelle.

15. E. Glaeser: Rocznik 1902. [Powieść]. Przełożył A. Wat. Okładkę projektował: H. Czerny. Warszawa: Rój 1930 [antydatowane 1929], 318 s.

Tytuł oryginału: Jahrgang 1902.

16. P. Istrati: Rzeź na pustyni. [Opowieść]. Przełożył A. Wat. Warszawa:  Biblion 1930 [antydatowane 1929], 174 s.

Tytuł oryginału: Chardons du Baragan.

17. J. Wassermann: Krzysztof Kolumb, Don Kichot Oceanu. [Powieść]. Przełożył A. Wat. Warszawa: J. Mortkowicz 1931 [antydatowane 1930], 274 s. Wydanie następne [Poznań:] Wielkopolska Księgarnia Wydawnicza 1949.

Tytuł oryginału: Christoph Columbus. Der Don Quichote d. Ozeans. 

18. P. Omm: Podziemna dyktatura. Wojna alkoholowa w Stanach Zjednoczonych A.P. [Z niemieckiego oryginału tłumaczył A. Wat]. Przedmowa: A. Nowaczyński. Warszawa: Gebethner i Wolff [1932], XVI, 212 s.

Tytuł oryginału: Alkoholkrieg in U. S. A. Wahrheitsgetreuer Bericht nach den Tagebüchern des Privatsekretärs Al Capones, nach Gerichtsprotokollen, Akten usw. 

19. I. Erenburg: Fabryka snów. [Szkice]. Z upoważnienia autora przełożył A. Wat. Warszawa: Rój 1933, 235 s.

Szkice o amerykańskich wytwórniach filmowych.

Tytuł oryginału: Fabrika snov. 

Zawiera: „To film Paramountu”; Bill-Berłodzierżca; Gdy on przemówił; Autentyczny patriotyzm; Czem jest film; Przy ciemno-czerwonem świetle; Nudny film; Hollywood dla Europy; Żużle życia; Oto wasze życie; Dla naszych młodszych braci; Kult sztandaru; Seans na wieki.

20. I. Erenburg: Dzień wtóry. Powieść. Z upoważnienia autora przełożył A. Wat. Warszawa: Rój 1935 [antydatowane 1934], 307 s. Wydania następne: Warszawa: Iskry 1954, wydanie 2 tamże 1956. Biblioteka Jaskółki. 

Tytuł oryginału: Den' vtoroj. 

21. E. Ludwig: Wodzowie Europy. Szkice z natury. Przełożyli: S. Łukomski, [K. Błeszyński] K. Bł., A. Wat. Warszawa: Rój 1935, 338 s.

Tu w przekładzie A. Wata: Motta, szwajcarski Europejczyk; Lloyd George, brytyjski Odyseusz; Venizelos, grecki Odyseusz.

Tytuł oryginału: Führer Europas. Nach der Natur gezeichnet.

22. H. Mann: Młodość króla Henryka IV. [Powieść]. Przełożyli z upoważnienia autora: A. Wat (T. 1) i M. Wasermanówna (T. 2). Warszawa: Rój 1936, 306 + 319s. Wydania następne: Warszawa: Książka i Wiedza 1949; wydanie 2 [!] Warszawa: Czytelnik 1957, wydanie 3 tamże 1982; wydanie 4 Katowice: Książnica 1995.

W wydaniach powojennych M. Wasermanówna podpisana: Maria Wisłowska.

Tytuł oryginału: Jugend des Königs Henri IV [Quatre]. 

23. J. Roth: Fałszywa waga. [Powieść]. Z upoważnienia autora przełożył A. Wat. Warszawa: Rój 1939 [antydatowane 1938], 223 s. Wydania następne: Posłowie: J. Koprowski. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1961; London: Puls 1994; Wstęp: R. Gorczyńska. Budapeszt; Kraków: Austeria Klezmerhojs 2015. 

Tytuł oryginału: Falsche Gewicht.

24. M. Gorki: Wassa Żeleznowa. Sztuka w 3 aktach. Przełożyli: O. Wat i A. Wat. Wystawienie: teatralne: Reżyseria: L. Barwińska. Olsztyn, Teatr im. S. Jaracza 1949, – telewizyjne: Reżyseria: B. Sass. Telewizja Polska 1972, - radiowe: Adaptacja i reżyseria: M. Wortman. Polskie Radio 2016. Wydanie Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1951, 99 s. Przedruk w: M. Gorki: Utwory dramatyczne 1908-1935. Warszawa 1956. Pisma, t. 10.

Tytuł oryginału: Vassa Železnova.

Wystawienia następne zob. na stronie internetowej: https://www.encyklopediateatru.pl/

25. O. Henry: Ostatni liść. [Opowiadania]. Przełożył A. Wat. Warszawa: Książka i Wiedza 1950, 141 s.

Tytuły oryginałów: Last leaf; Little speck in garnered fruit;  An unfinished story; The gift of the Magi; [Heritage]; [Braver]; The lost blend; The Chair of philanthromathematics; The roads we take; The moment of victory; Vanity and some sables; The green door; The last of the troubadours; A double-dyed deceiver; The whirligig of life; Squaring the circle; A technical error; A skylight room; The tale of tainted tenner.

Zawiera: Ostatni liść [poz. 12]; Brzoskwinia [poz. 6]; Niedokończona powiastka [zob. poz. 12]; Dary Magów [zob. poz. 9]; Tradycja [poz. 6]; Odważniej!; Zagubiona recepta [poz. 6]; Z przygód Andy Tuckera. I. Katedra filantromatematyki [poz. 10]. II. Sumienność a sztuka [poz. 10]. III. Kobiety; Droga, którą wybieramy [poz. 5]; Poborca daniny; Sobole rosyjskie [poz. 6]; Zielone drzwi [poz. 10]; Ostatni trubadur [poz. 12]; Dubeltowy oszust; Karuzela życia [poz. 4]; Kwadratura koła [poz. 10]; Błąd techniczny [poz. 6]; Uratowany honor [poz. 12]; Spowiedź dziesięciodolarowego banknotu [poz. 6].

26. A. Gajdar: Dzieła. T. 1-2. Pod redakcją A. Wata. Ilustrował A. Jermołajew. Warszawa: Nasza Księgarnia 1951, 457 + 525 s.

Tytuł oryginału: Sočineniâ. 

T. 1: A. Kononow: Arkady Gajdar. - A. Gajdar: Biografiâ; R.V.S.; Četvёrtyj blindaž; Dal'nie strany; Pust' svetit. - 

T. 2: Voennaâ tajna; Golubaâ čaška; Sud'ba barabanŝika; Čuk i Gek; Sovetskaâ ploŝad';  Vasilij Krûkov; Patrony; Vojna; Marusâ; Sovest'; Timur i ego komanda; Gorâčij kamen'; Klâtva Timura; Beris' za okružie, komsomolskie plemâ; Vojna i deti; Most i deti; Most; Pohod; U perednego kraâ.

Wszystkie utwory (poza 2 przekładami autorstwa N. Druckiej i M. Górskiej) w tłumaczeniu A. Wata: T. 1: A. Kononov: Arkadij Gajdar. - A. Gajdar: Życiorys własny; R.W.S.; Schron numer cztery; Dalekie kraje; Niech świeci. - T. 2: Tajemnica wojskowa; Błękitna filiżanka; Los dobosza; Czuk i Hek; Drobne opowiadania: Na placu radzieckim; Wasyl Kriukow; Naboje; Na wojnę; Marusie; Sumienie, Timur i jego drużyna; Gorący kamień; Przysięga Timura; Notatki z frontu: Do broni, do broni, plemię komsomołu; Wojna i dzieci; Most i dzieci; Most; Przeprawa; Na przedniej pozycji.

27. A. Gajdar: Dalekie kraje; Tajemnica wojskowa. [Powieści dla młodzieży]. Przełożył A. Wat. Wydanie w: Dzieła. T. 1-2. Warszawa: Nasza Księgarnia 1951 [poz. 26]. Wydanie 2 Ilustrował J. Kirilenko. Warszawa: Nasza Księgarnia 1954, 217 s. Biblioteka „Płomyka”. 

Wydanie osobne utworu Tajemnica wojskowa: Ilustrowała L. Janecka. Wydanie 3 Warszawa: Nasza Księgarnia 1956, 150 s. 

Tytuł oryginału: Dal'nie strany; Voennaâ tajna.

28. A. Gajdar: Los dobosza. [Powieść dla młodzieży]. Przełożył A. Wat. Wydanie w: Dzieła. T. 2. Warszawa: Nasza Księgarnia 1951 [poz. 26]. Wydania następne: wydanie 2 Ilustrował J. Tarasin. Warszawa: Nasza Księgarnia 1954, 119 s., wydanie 3 tamże 1957. 

Tytuł oryginału: Sud'ba barabanŝika.

29. A. Gajdar: Niech świeci. [Opowiadanie dla młodzieży]. Przełożył A. Wat. Wydanie w: Wydanie w: Dzieła. T. 1. Warszawa: Nasza Księgarnia 1951 [poz. 25]. Wydanie 2 Ilustrował I. Witz. Warszawa: Nasza Księgarnia 1955, 78 s. 

Tytuł oryginału: Pust' svetit. 

30. A. Gajdar: Timur i jego drużyna. [Powieść dla młodzieży]. Druk w: Dzieła, t. 2. Warszawa: Nasza Księgarnia 1951 [poz. 26]. Wydanie 2 Przełożył A. Wat. Ilustrował M. Kościelniak. Warszawa: Nasza Księgarnia 1952, 103 s. Wydania następne: tamże: wydania 3-14 1953-1973 [i.e. 1972]. 

Tytuł oryginału: Timur i ego komanda. Od wydania 7 ilustrował J. Makowski.

31. A. Ostrowski: Panna bez posagu. Dramat w 4 aktach. Przełożył A. Wat. Wystawienie: Reżyseria: K. Borowski. Warszawa, Teatr Powszechny 1951. Wydanie Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1954, 170 s.

Tytuł oryginału: Bespridannica.

Wystawienie telewizyjne: Reżyseria: I. Wollen. Telewizja Polska 1973.

Wystawienia następne zob. na stronie internetowej: https://www.encyklopediateatru.pl/

32. A. Gajdar: Czuk i Hek i inne opowiadania. Przełożył A. Wat. Ilustrował A. Jermołajew. Wydanie 2 Warszawa: Nasza Księgarnia 1952, 274 s. Biblioteka Płomyczka.  Przedruk zob. poz.  30.

Tytuły oryginałów: Čuk i Gek; Dym v lesu;  Dal'nie strany; R.V.S. 

Zawartość: Czuk i Hek [poz. 26]; Dym w lesie; Dalekie kraje [poz. 26]; R.W.S. [poz. 26]. 

Wydanie osobne opowiadania Czuk i Hek: Wydanie 3 Ilustrował J. Kirylenko. Warszawa: Nasza Księgarnia 1954, 46 s. Wydania następne tamże: wydania 4-9 1956-1971.

33. A. Tołstoj: Car Fiodor Joanowicz. Tragedia w 5 aktach. Przełożył A. Wat. Wydanie w: Antologia dramatu rosyjskiego. [T.] 1. Warszawa: Czytelnik 1952 s. 704-756. Wystawienie pt. Car Fiodor: Reżyseria: W. Krygier. Kraków, Teatr Ludowy 1974.

Tytuł oryginału: Car' Fёdor Ioannovič.

34. W. Rozow: Stronica życia. Sztuka w 3 aktach, 6 odsłonach. Przełożył A. Wat. Wystawienie: Reżyseria: S. Bugajski. Warszawa, Teatr Nowej Warszawy 1954. Wydanie z uwagami inscenizacyjnymi opracowanymi przez S. Bugajskiego Warszawa: Czytelnik 1956, 97 s. Biblioteka Świetlicowa „Czytelnika”. 

Tytuł oryginału: Stranica žizni.

35. I. Turgieniew: Nowizna. Powieść w dwóch częściach. Przełożył A. Wat. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1954, 335 s. Przedruk w: I. Turgieniew: Dzieła wybrane. T. 2. Warszawa 1981.

Tytuł oryginału: Nov'. 

36. A. Gajdar: Błękitna filiżanka i inne opowiadania. Przełożył A. Wat. Ilustrowała L. Janecka. Wydanie 2. Warszawa: Nasza Księgarnia 1955, 72 s. 

Tytuły oryginałów: Golubaâ čaška; Gorâčij kamen';  Četvёrtyj blindaž.

Zawiera z poz. 26: Błękitna filiżanka; Gorący kamień; Schron numer cztery.

37. P. Tursun: Nauczyciel. [Powieść]. Przełożył z rosyjskiego A. Wat. Ilustrowała J. Wodzicka. Warszawa: Nasza Księgarnia 1955, 462 s.

Tytuł oryginału: Učitel'.

38. A. Czechow: Opowiadania. 1883-1884. Warszawa: Czytelnik 1956, 459 s. Dzieła w 11 tomach, t. 2.

Zawiera przekład 110 utworów; opowiadanie pt. Kameleon w przekładzie J. Wyszomirskiego.

Tytuł oryginału: Rasskazy.

Tytuły oryginałów: Orden; Repetitor; Pevčie; Žalobnaâ kniga; Perpetuum mobile; Čtenie; Albom; Broženie umov; Ekzamen na čin; Hirurgiâ; Iz ognâ da v polymâ; Nadležaŝie mery; Vint; Na kladbiŝe; Maska; Brak po rasčёtu; Gospoda obyvateli; Ustricy; Strašnaâ noč; Ne v duhe'; Râženye; Dva romana; Roman advokata; Dvoe v odnom; Mysli čitatelâ gazet i žurnalov; Otvergnutaâ lûbov'; Ispoved'; Edinstvennoe sredstvo; Slučaj maniâ grandiosa; Na magnetičeskom seanse; Ušla; Na gvozde; Čto lučše; Ženŝina bez predrassudkov; Blagodarnyj; Sovet; Revnitel'; Kollekcyâ; Poetičeskie grёzy; Baran i baryšnâ; Razmaznâ; Repka; V naš praktičeskij vek, kogda; Rasskaz, kotoromu trudno podobrat' nazvanie; Bratec; Filantrop; Slučaj iz sudebnoj praktiki; K svedeniû trutnej; Rycar' bez straha i uprёka; Ver'ba; Oberverhi; Vor; List; Slova, slova, slova; Zakuska; Tёŝa-advokat; Kot; Benefis solov'â; Letaûŝie ostrova; Deputat, ili povest' o tom kak u Desdemonova 25 rublej propalo; Geroj-barynâ; O tom, kak ja v zakonnyj brak vstupil; Raz v god; Ves' v dedušku; Suŝaâ pravda; Kozёl ili negodâj; Dobrodetelnyj kabatčik; Protekciâ; Otstavnoj rab; Dura, ili kapitan v otstavke; Majonez; Osen'û; Proznatel'nyj Nemec; Doč' komercii sovetnika; Opekun; Znamenie vremebi; Načalnik stancii; V gostinnoj; On ponâl; V roždestvenskuû noč'; Liberal; 75000; Komik; Van'ka; Na ohote; Oj, ženŝiny, ženŝiny...; Dva pis'ma; Mariâ Ivanovna; Neskol'ko myslej o duše; Gordyj čelovek; Nesoobraznye mysli; Samobolŝenie; Dačnica; S ženoj possorilsâ; Pis'mo k reporteru; Vodevil'; Nevidimye miru slёzy; Zat'menie luny; Gusinyj rozgovor; Âzyk do Kieva dovedёt; V priûte dlâ neizlečimo bol'nyh i prestarelyh; O drame; I prekrasnoe dolžno imet' predely; Reč' i remešok; U posteli bol'nogo; Novejšij pis'movnik; Svad'ba s generalom; Liberal'nyj duška; Predpisanie.

Zawiera: Order; Korepetytor; Chórzyści; Księga zażaleń; Perpetuum mobile; Czytanie książek. Czytanie starego wróbla; Album; Poruszenie umysłów. Z kroniki miasta X...; Egzamin; Chirurgia; Z deszczu pod rynnę; Odpowiednie kroki; Partia winta; Na cmentarzu; Maska; Małżeństwo z wyrachowania. Powieść w dwóch częściach; Łyki. Sztuka w dwóch aktach; Ostrygi; Straszna noc; W złym humorze; Przebierańce; Dwa romanse; Romans adwokata. Protokół; Dwóch w jednym; Myśli czytelnika gazet i czasopism; Wzgardzona miłość. Przekład z hiszpańskiego; Spowiedź; Środek jedynie skuteczny. W związku z procesem Towarzystwa Wzajemnego Kredytu w Petersburgu; Różne przypadki manii wielkości. (Ku uwadze gazety Lekarz); Seans magnetyczny; Odeszła; Na gwoździu; Co lepiej? Niewczesne medytacje sztyk-junkra Krokodylowa; Kobieta bez przesądów. Romans; Wdzięczność. Szkic psychologiczny; Rada; Entuzjasta; Zbiory; Poetyczne marzenie; Baran i panna. Epizodzik z życia „Łaskawych panów”; Niedorajda; Rzepka. Przekład z dziecięcego; W naszym najlepszym stuleciu; Opowiadanie, do którego trudno dobrać tytuł; Braciszek; Filantrop; Wypadek z praktyki sądowej; Trutniom do wiadomości. (Jako podpis do rysunku: mówca zwraca się do siedzących za stołem); Rycerz bez trwogi i skazy; Wierzba; Kilka szczytów; Złodziej; Arkusz papieru. Felieton wielkanocny; Słowa, słowa, słowa; Przekąska. Z przyjemnych wspomnień; Teściowa adwokat; Kot; Benefis słowika. Recenzja; Latające wyspy. Napisał Jules Verne (Parodia); Delegat czyli opowieść o tym, jak Desdemonow stracił  dwadzieścia pięć rubli; Dama – bohaterka; O tym, jak wstąpiłem w związki małżeńskie. Opowiadanko; Raz do roku; Wykapany dziadek; Cała prawda; Kozioł albo łajdak; Cnotliwy szynkarz. Lament bankruta; Protekcja; Emerytowany niewolnik; Idiotka, czyli kapitan w stanie spoczynku. Scenka z nienapisanego wodewilu; Groch z kapustą; W powozie; Jesienią; Niemiec, który umiał być wdzięczny. Romans; Opiekun; Znamiona czasu; Zawiadowca stacji; W salonie; Zrozumiał; W noc Wigilijną; Liberał. Opowiadanie noworoczne; 75000; Komik; Wańka; Na polowaniu; Oj, kobiety, kobiety...; Dwa listy; Maria Iwanowna; Kilka myśli o duszy ludzkiej; Dumny człowiek. Opowiadanie; Niedorzeczne myśli; Samouwielbienie. Bajka; Letniczka; Pokłócił się z żoną. Epizodzik; List do reportera; Wodewil; Łzy, których świat nie widzi. Opowiadanie; Zaćmienie księżyca. Z życia prowincji; Gęsia rozmowa; Kto szuka guza, znajdzie dwa...; W przytułku dla starców i nieuleczalnych; Rozmowa o teatrze. Obrazek; Nawet dobro powinno mieć swoje granice; Mowa i rzemyczek; Przy łóżku chorego; Najnowszy sekretarz; Wesele z generałem. Opowiadanie; Liberalny przyjemniaczek; Zarządzenie. Z życia partykularza.

Adaptacja radiowa opowiadania Wesele z generałem: Adaptacja i reżyseria: A. Zakrzewski.  Polskie Radio 1974.

39. R. Leonhard: Śmierć Donkiszota. [Opowiadania]. Przełożył A. Wat. Przedmowa: L. Renn. Projekt obwoluty, okładki i karty tytułowej: I. Witz. Warszawa: Ministerstwo Obrony Narodowej 1956, 315 s.

Tytuł oryginału: Tod des Don Quijote.

Tytuły oryginałów: El Hel; Der Kaiser der Sahara; Der Mann ohne Nachnamen; Der Weinberg Antonins; Der Radioskandal; Carmen; Stärker als Buster Keaton; Jagd mit Handgranaten; Das Schloß in der Gironde; Eine Partie Pelote; Die Zerstörung der Kathedrale; Ein Quadratdezimeter Gras; Die Verlustliste; Die Ermordung des Generalstabs; Das Zeitungsflugzeug; Fronleichnam; Die Masse Tod; Das Loch in der Hose; Usarama; Zitrus; Die Fischerampel; Ein Glas Blut; Der letzte Mond; Einheitsfront.

Zawiera: El Hel; Cesarz Sahary; Człowiek bez nazwiska; Winnica Antonina; Skandal w rozgłośni; Carmen; Silniejszy od Buster Keatona; Polowanie z ręcznymi granatami; Zamek w Żyrondzie; Partia peloty; Zburzenie katedry; Decymetr kwadratowy murawy; Lista strat; Masakra sztabu generalnego; Lot z bibułą; Trup najemnika; Śmierć w masie; Dziura w spodniach; Usarama; Drzewo cytrynowe; Latarnia rybacka; Szklanka krwi; Ostatni księżyc; Front jednolity.

Przedmowa L. Renna s. 5-6.

40. A. Gajdar: Trzy opowiadania. Przełożyli: A. Wat, M. Górska. Ilustrowali L. Janecka, K. M. Sopoćko. Warszawa: Nasza Księgarnia 1959, 74 s.

Tytuł oryginałów: Četvertyj blindaž, Golubaâ čaška, Dym v lesu. 

Tu w przekładzie A. Wata z poz. 26: Schron numer cztery; Błękitna filiżanka.

41. J. Genet: Pokojówki. [Utwór dramatyczny]. Przełożył A. Wat. „Dialog” 1959 nr 6 s. 56-75.

Tytuł oryginału: Les Bonnes.

Wystawienie: teatralne: Reżyseria: J. Jasielski. Legnica: Teatr Dramatyczny 1988.

Wystawienia następne zob. na stronie internetowej: https://www.encyklopediateatru.pl/

42. [A. Siniawski] A. Terc: Opowieści fantastyczne. Przełożyli: J. Łobodowski, A. Wat. [Wstęp:] [A. Wat] S. Bergholtz. Paryż: Instytut Literacki 1961, 219 s. Biblioteka „Kultury”, 68.

Tytuł oryginału: Fantastičeskie povesti: Gololedica.

Wstęp: [A. Wat] S. Bergholtz: Czytając Terca.Tu w przekładzie A. Wata: Gołoledź.

   43. Żarcik i inne (bardzo różne opowiadania). Warszawa: Wydawnictwo MG [2018], 172 s.

Tytuły oryginałów: Šutočka; Zagadočnaâ natura; Peresolil; Sirena; Počta; Sčastlivčik; Hameleon; Šilo v meške; Zakaz; Smert' činovnika; Proizvedenie iskusstva; Bezzaŝitnoe suŝestvo; Ne v duhe; Drama; Dlinnyj âzyk; Smiritel'naâ rubaška; Bezzakonie; Neudača; Zloumyšlennik; Mest'; Kleveta; Temnota; Orden; Aptekarša; Vosklicatel'nyj znak; Doč' Al'biona; Damy; Antreprener pod divanom; Mal'čiki. 

Zawiera: Żarcik; Zagadkowa natura; Przesolił; Syrena; W biurze pocztowym; Szczęśliwy;  Kameleon; Szydło w worku; Zemsta; Śmierć urzędnika; Dzieło sztuki; Bezbronna istota; W złym humorze; Dramat; Długi język; W razurze; Podrzutek; Nie udało się; Złoczyńca; Potwarz; Po ciemku; Order; Aptekarzowa; Wykrzyknik; Córa Albionu; Damy; Dyrektor pod kanapą. (Zakulisowa historia); Malcy.

Wydania elektroniczne:
E-booki: pt. Żarcik: Warszawa: Fundacja Nowoczesna Polska [2009], pliki tekstowe w formacie EPUB, MOBI, PDF.
Audiobooki: pt. Żarcik i inne (bardzo różne opowiadania). Czyta: A. Chimiak. Warszawa: MG; Piaseczno: Heraclon International - Storybox.pl 2021, 1 płyta audio CD.

PRACE DOTYCZĄCE LITERATUR, KTÓRYMI ZAJMOWAŁ SIĘ TŁUMACZ I KRYTYKA PRZEKŁADU

1. Świat na haku i pod kluczem. Eseje. Opracował K. Rutkowski. Warszawa 1991, 319 s.

Zawiera: Klucz i hak [dotyczy B. Pasternaka]; Śmierć starego bolszewika; Czytając Terca; Kilka uwag o związkach między literaturą i rzeczywistością sowiecką; Dziewięć uwag do portretu Józefa Stalina; Dostojewski i Stalin; Dostojewski i Donoso Cortés; Rapsodie polityczne. Uwagi starego czytelnika gazet o geometrii polityki; Prawdziwy początek Iwana Denisowicza [dot. A. Sołżenica].

2. Pisma zebrane. [T. 1-5]. Warszawa: Czytelnik 1997-2008.

[T. 1]. Poezje. Oprac. tekstu: A. Micińska i J. Zieliński. Posłowiem opatrzył J. Zieliński. 1997, 492 s.

Tu: Z przekładów [wierszy autorów:] M. Dobrolubow, I. Turgieniew, F. Schiller, M. Scéve. 

[T. 2]. Mój wiek. Pamiętnik mówiony. Rozmowy przeprowadził i przedmową opatrzył Cz. Miłosz. Do druku przygotowała L. Ciołkoszowa. Cz. 1-2. 1998, 415 + 425. 

Tu obszerne passusy dotyczące literatury i kultury rosyjskiej, począwszy od I. Kurbskiego i N. Kukolnika do W. Niekrasowa i J. Jewtuszenki.

[T. 4]. Korespondencja. Cz. 1-2. Wybrała, opracowała, przypisami i posłowiem opatrzyła A. Kowalczykowa. 2005, 741 + 541 s.

[T. 5]. Publicystyka. Zebrał, opracował, przypisami, posłowiem oraz indeksem opatrzył P. Pietrych. 2008, 872 s.

Tom zawiera szkice, recenzje, artykuły, eseje i rozprawy z lat 1920-1967 oraz odnalezione w archiwum pisarza teksty niepublikowane.

3. Notatniki. Transkrypcja i opracowanie: A. Dziadek, J. Zieliński. Warszawa –Katowice 2015, 934 s. Instytut Badań Literackich PAN, Uniwersytet Śląski w Katowicach. 

PRACE REDAKCYJNE

1. Multatuli: Maks Havelaar. [Powieść]. Przełożyła B. Neufeldówna. W opracowaniu A. Wata. Warszawa: Książka i Wiedza 1949, 213 s.

2. A. Gajdar: Szkoła [Powieść]. Przełożyła z języka rosyjskiego N. Drucka pod redakcją A. Wata. Ilustrował S. Rozwadowski. Warszawa: Nasza Księgarnia 1952, 231 s. Biblioteka „Prasy”. Wydanie następne tamże 1953.

3. A. Makarenko: Chorągwie na wieżach. Przełożyła J. Wierzbicka. Wydanie 3. Opracowanie literackie: A. Wat. Warszawa: Nasza Księgarnia 1954, 518 s.

4. J. Andrzejewski: La volpe d’oro. [Wybór opowiadań]. [Przełożyła:] A. Vivanti-Salmon. [Opracował:] A. Wat. Milano: Silva Editore 1960, 258 s.

OPRACOWANIA OGÓLNE (wybór)

Ankiety dla IBL PAN 1956, 1967.

TŁUMACZ O SOBIE

1. A. WAT: Co zawdzięczają pisarze polscy literaturom obcym?: odpowiedzi na ankietę „Wiadomości Literackich”. „Wiadomości Literackie” 1927 nr 47. 

2. A. WAT: „...jak upiór staję między wami, pytam o źródło złego...”. „Na Antenie”, Monachium 1966 nr 43.

SŁOWNIKI I BIBLIOGRAFIE

1. Słownik współczesnych pisarzy polskich. T. 3. Warszawa 1964.

2. [J. ZIELIŃSKI] J. KOWALSKI: Leksykon polskiej literatury emigracyjnej. Lublin 1989.

3. Z.R. WILKIEWICZ: Polnische Exilliteratur 1945-1980. Köln, Wien 1991.

4. H. ŻYTKOWICZ: Bibliografia. W: Obraz literatury polskiej XIX i XX wieku. Seria 6. Literatura polska w okresie międzywojennym. T. 3. Kraków 1993.

5. [A. SZAŁAGAN] A.Sz. W: Współcześni polscy pisarze i badacze literatury. T. 6, 10 (Uzupełnienia). Warszawa 1999, 2007.

6. M. ŁUKASZUK-PIEKARA. W: Leksykon kultury polskiej poza krajem od roku 1939. T. 1. Lublin 2000.

7. R. MATUSZEWSKI. W: Literatura polska XX wieku. Przewodnik encyklopedyczny. T. 2. Warszawa 2000.

OMÓWIENIA 

1. R. ZAJĄCZKOWSKI: W archiwum Aleksandra Wata. „Pamiętnik Literacki” 2007 z. 1. 

2. A. DZIADEK: Aleksander Wat w Beinecke Library w Yale. „Teksty Drugie” 2009 nr 6. 

3. P. FAST: Aleksander Wat o pisarzach rosyjskich. Boris Pasternak i Ilja Erenburg. „Pamiętnik Literacki” 2010 z. 3.

4. A. DZIADEK: Archiwum Aleksandra Wata w Yale – kilka drobiazgów. W: Stolice i prowincje kultury. Warszawa 2012. 

5. Z. KOPEĆ: Wat, Rosja, Miłosz. „Porównania” 2012 R. 10. 

6. R.K. PRZYBYLSKI: Rosja Wata. W: Obraz Rosji w literaturze polskiej XX wieku. Poznań 2014. 

7. B. GRYSZKIEWICZ: Aleksander Wat i Dostojewski. Etnografia literackiej fascynacji. „Rocznik Przemyski” 2016 t. 52 z. 2. 

8. A. DZIADEK, P. FAST: O nieznanym rosyjskim rękopisie Aleksandra Wata. „Pamiętnik Literacki” 2019 z. 4 [dot. libretta  A. Wata z 1963 (?) pt. Pričta o vorob’e, mužike i volke do mającej powstać kantaty kameralnej N. Nabokova]. 

9. A. GAWRYŚ: Związki towarzyskie i związki literackie. Wat – Majakowski – Szkłowski. W: „Spojrzenie z ukosa”. Warszawa 2019. 

Anna Sobieska

1900-1967

Real name: Eli (kater Aleksander Eliasz) Chwat.

Pseudonyms and cryptonyms: a.w.; A.W.; aw.; Stefan Bergholtz; with Anatol Stern: Cezet.

Poet, prose writer, essayist, translator.

Born on 1 May 1900 into a family of Chassidic Jews in Russian-ruled Warsaw; son of the Talmud scholar and trader Mendel Michał Chwat and Rozalia née Kronsilber; brother of the actress Seweryna Broniszówna. He was initially home-schooled. He then joined a Russian state grammar school from 1911 to 1914, before joining the Jakub Finkel Grammar School in 1916 followed by the Roch Kowalski Grammar School in Warsaw the following, where he completed his advanced secondary education in 1918. He then studied at the Faculty of Philosophy of the University of Warsaw (UW), with breaks, until 1926. Here he became friends with Professor Tadeusz Kotarbiński. He established the Warsaw Futurist group alongside Anatol Stern in 1918, while from 1919 he was involved in the group’s performances while publishing works in almanacs and one-off Futurist periodicals. He was also associated with the Krakow Avant-Garde. His articles and poems appeared in Nowa Sztuka (1921-22), Zwrotnica (1922), Nowa Kultura (1923-24) and Alamnach Młodej Sztuki (1924-25). In parallel, between 1919 and 1921, he wrote fantasy short stories to earn a living, publishing them anonymously in popular literary publishing houses. In summer and autumn 1920, he performed military service in Ostrów Wielkopolski. He was a member of the Polish Writers’ Trade Union (ZZLP) from 1924. He visited Paris for the first time in 1926. The following year, he married Ola (Paulina) Lewówna, who later became a writer and translator. He collaborated with the Rój (Swarm) Publishing Association as an editor of the Biblioteczka Historyczno-Geograficzna (Small Historical-Geographical Library) and as a copy editor. He made his debut as a translator in 1926 with a translation of Anton Chekhov’s collection of short stories The Death of a Clerk [Polish: Śmierć urzędnika], with the Polish version appearing with the Warsaw publishing house Wydawnictwo Biblioteki Groszowej. He translated Russian, US-American, French, and German literature, focusing primarily on the novels and short stories of the classics of nineteenth and twentieth-century literature. His broad, in-depth knowledge of contemporary Russian and Soviet literature ensured that he enjoyed personal contact with writers visiting Poland from Soviet Russia. He was co-founder and editor of the literary monthly Miesięcznik Literacki, which was established in 1929. The journal served as the unofficial organ of the Communist Party of Poland (KPP), before being closed down in 1931 following the arrest of the editorial team. Wat then spent around three months in prison. He travelled to Berlin in 1929, where he established contact with the communist-leaning periodicals Die Linkskurve and Der Sturm. He also visited Paris. Between 1929 and 1931, he was head of the Tom (Volume) Publishing Cooperative. He joined the Polish PEN Club in 1930. He was also active in the League for the Defence of Human and Civil Rights (Liga Obrony Praw Człowieka i Obywatela). From 1932, he was employed as an editor and literary director at the Gebethner & Wolff publishing house. In May 1939, he was placed on the list of people who were to be incarcerated in the isolation camp at Bereza Kartuska. Following the outbreak of World War II, he escaped to Lwow (Ukrainian: Lviv), where he became a member of the Organizing Committee of Lwow Writers (Komitet Organizacyjny Pisarzy Lwowskich). He joined the editorial board of the official daily newspaper of the occupying Soviet authorities, Czerwony Sztandar, publishing reports and column pieces on Soviet literature. He also contributed articles in Russian to the Literaturnaya Gazeta on themes including the situation of Polish and Soviet writers. He was arrested by the NKVD in 1940 together with Władysław Broniewski, Anatol Stern and other Polish writers. He was held in prisons in Soviet-occupied Lviv, initially in the Zamarstyniv district and then at the Brygidki jail, before being put in prisons in Kyiv and in Moscow’s Lubyanka jail. Following the outbreak of the German-Soviet war, he was imprisoned in Saratov. He was released as part of the 1941 amnesty and reached Almaty, where he received assistance from the Delegation of the Embassy of the Republic of Poland. He was reunited with his wife and son, Andrzej, who had been deported to Kazakhstan in 1940. After the Polish Army left the USSR in 1942, he remained as one of two representatives of the Polish government in the territory of Kazakhstan. In early 1943, he and his family left for Ili. He was arrested in March that year for refusing to adopt a Soviet passport and subsequently spent around three months in Almaty prison. Following his release, he and his family returned to Ili, remaining there until April 1946 when he returned to Poland thanks to the efforts of Adam Ważyk. He lived in Warsaw and served as editor-in-chief at the State Publishing House (Państwowy Instytut Wydawniczy). He served on the Main Board of the Warsaw Branch of the Polish Writers’ Trade Union (ZZLP) until 1948. He was also its vice-president, having had his membership renewed by the Union’s Board in 1944. He was also a member of the Praesidium of the Council of Artistic Union and of the Board of the Polish PEN Club (1947-63). Between 1947 and 1949, he was co-editor of the Krakow-based weekly Odrodzenie. He also published works in Kuźnica and in Twórczość (1949 and 1955-57). He gave up literary writing following the proclamation of the doctrine of Socialist Realism at the 1949 Polish Writers' Congress in Szczecin. He earned a living by translating Russian-language and US-American literature. He translated the works of nineteenth- and early twentieth-century Russian playwrights, as well as novels from the critical realist and Soviet periods, as well as short stories for younger readers. He also translated short stories by US-American and Russian masters of the short form. In 1953, he was diagnosed with Wallenberg syndrome (or lateral medullary syndrome), a condition that caused him severe pain and prevented him from working. Between 1954 and 1957, he underwent treatment in Stockholm and later in France, having received funding from the Polish government. He was treated in hospitals in Paris as well as in health resorts in southern France. After returning to Poland, he continued to work as a writer and translator. He received a grant from the Edsel Foundation and the Ford Foundation, enabling him to travel to Paris again in July 1957. He participated in the International Poetry Biennale in Knokke, Belgium. In 1957, he received the book of the year award in the Literary Prize of the weekly Nowa Kultura for his volume Wiersze [Poems]. In January 1960, he moved from Paris to Nervi, near Genoa, where he was employed for several months at the Silva Editore publishing house as editor for Polish and Russian literature. In September 1961, he returned to France and lived for a time at the editorial office of the Kultura periodical in Maisons-Laffitte, near Paris. He spent longer periods of time in Cabris on the French Riviera in the La Messuguière villa, which was given over for use by artists by a Luxembourgian family of art patrons. He received a two-year fellowship from the Joseph Buttinger and Muriel Gardiner New Land Foundation. In 1962, he took part in a conference on Soviet literature at St. Anthony's College, Oxford, organized by the Russian and East European Studies Centre. In 1963, with Polish authorities hindering an extension of the validity of his passport permitting him to travel to the USA, he remained abroad as an émigré. He occasionally published poems, prose pieces, articles and translations in the Paris-based Kultura (1963-64) and the London-based Wiadomości (1964). He featured from time to time on the Polish Service of Radio Free Europe. From December 1963 to July 1965, he received was a Research Fellow at the Center for Slavic and East European Studies at the University of California, Berkeley. During this time, he conducted a series of biographical interviews with Czesław Miłosz, which were published in 1977 Mój wiek [English translation: My Century]. Following his return to France, he settled in Antony, near Paris, where he worked on a book about Joseph Stalin, which he never completed. He travelled to Majorca for therapeutic reasons in 1966 and 1967. His condition was worsening, leading him to die by suicide on 29 July 1967 in Antony. He is buried at the Les Champeaux cemetery in Montmorency, France. He had a son, the art historian, Andrzej (1931-2021).

His archive, the Aleksander Wat Papers, is part of the collections of the Beinecke Rare Book and Manuscript Library at Yale University, New Haven, USA.

1900-1967

Prénom et nom inscrits sur l’acte de naissance : Eli (plus tard Aleksander Eliasz) Chwat.

Pseudonymes et cryptonymes : a.w. ; A.W. ; aw. ; Stefan Bergholtz ; avec Anatol Stern ; Cezet.

Poète, prosateur, essayiste, traducteur.

Né le 1er mai 1900 à Varsovie, dans une famille des Juifs hassidiques, il est le fils de Mendel Michał Chwat, expert en Talmoud et négociant, ainsi que de Rozalia née Kronsilber. Il est aussi le frère de Seweryna Broniszówna, une actrice. Il commence son éducation à la maison. Dans les années 1911-14, il fréquente un gymnase d’état russe, en 1916, celui de Jakub Finkiel, et à partir de 1917, le gymnase de Roch Kowalski à Varsovie, où il passe son baccaleauréat en 1918. Jusqu’en 1926, il étudie (avec des interruptions) à la Faculté Philosophique de l’Université de Varsovie (Uniwersytet Warszawski, UW), où il se lie d’amitié avec le professeur Tadeusz Kotarbiński. En 1918, il fonde, avec Anatol Stern, un groupe varsovien qui rassemble des futuristes. À partir de 1919, il participe aux activités du groupe et publie ses ouvrages dans des almanachs et des publications occasionnelles futuristes. Il est également lié au groupe Awangarda Krakowska. Il publie des articles et des poèmes dans des revues telles que « Nowa Sztuka » (1921-22), « Zwrotnica » (1922), « Nowa Kultura » (1923-24) et « Almanach Młodej Sztuki » (1924-25). Parallèlement, dans les années 1919-21, afin de gagner sa vie, il écrit des récits fantastiques qu’il publie anonymement chez des éditeurs à sensation. En été et en automne 1920, il effectue son service militaire à Ostrów Wielkopolski. En 1924, il devient membre de l’Union Syndicale des Gens de lettres polonais (Związek Zawodowy Literatów Polskich (ZZLP). En 1926, il visite Paris pour la première fois. En 1927, il se marie avec Ola (Paulina) Lewówna, qui deviendra une écrivaine et une traductrice. Il collabore avec la Towarzystwo Wydawnicze « Rój » en tant que directeur de la Biblioteczka Historyczno-Geograficzna et en tant que lecteur. Il fait ses débuts de traducteur en 1926, avec le recueil de nouvelles d’Anton Tchekhov La mort d’un fonctionnaire, publié à Varsovie par les éditions « Biblioteka Groszowa ». Il traduit des ouvrages russes, américains, français et allemands, surtout des romans et des nouvelles des maîtres de la littérature du XIXe et du XXe siècle. Sa vaste et profonde connaissance des littératures russe et soviétique vient entre autres de ses contacts personnels avec les auteurs soviétiques visitant la Pologne. Il est un des fondateurs et le rédacteur de la revue « Miesięcznik Literacki » créée en 1929, un organe officieux du Parti communiste polonais (Komunistyczna Partia Polski, KPP), fermée en 1931 après l’arrestation du comité de rédaction ; il passe alors environ trois mois en prison. En 1929, il voyage à Berlin, où il noue des contacts avec les revues communisantes  « Die Linkskurve » et « Der Sturm », et à Paris. À partir de la même année il dirige la Spółdzielnia Wydawnicza « Tom ». En 1930, il devient membre du PEN Club polonais. Il milite aussi au sein de la Ligue pour la Défense des Droits de l’Homme et du Citoyen (Liga Obrony Praw Człowieka i Obywatela). À partir de 1932, il est rédacteur et directeur littéraire de la maison d’édition Gebethner et Wolff. En mai de 1939, il est sur la liste des personnes à déporter vers le camp d’isolement de Bereza Kartuska. Après le déclenchement de la Seconde Guerre mondiale il s’enfuit à Lviv. Il devient membre du Comité d’organisation des écrivains lviviens. Il rejoint le comité de rédaction de « Czerwony Sztandar », où il publie des reportages et des essais sur la littérature soviétique ; il écrit aussi des articles en russe pour « Literaturnoja Gazeta », portant entre autres sur la situation des écrivains polonais et soviétiques. Arrêté avec Władysław Broniewski, Anatol Stern et d’autres gens de lettres polonais par le NKVD en 1940, il est détenu à Lviv, dans la prison de Zamarstynów, puis celle de Brygidki ; son incarcération se poursuit à Kiev et à Moscou, à la Loubianka. Après le déclenchement de la guerre germano-soviétique, il est transféré à la prison de Saratov. Libéré suite à une amnestie en 1941, il arrive à Alma-Ata, où la délégation de l’Ambassade de Pologne lui fournit une aide. Il retrouve sa femme et son fils Andrzej, déportés au printemps de 1940 au Kazakhstan. Après le départ de l’Armée polonaise de l’URSS en 1942, il reste au Kazakhstan en tant qu’un des deux représentants du gouvernement polonais en exil. Au début de 1943, il quitte Alma-Ata accompagné par sa famille pour se rendre à Ili. En mars de la même année, il est arrêté pour avoir refusé de prendre un passeport soviétique et passe environ trois mois en détention à Alma-Ata. Libéré, il rentre avec sa famille à Ili. Il n’en repart qu’en avril de 1946, pour rentrer – grâce aux efforts d’Adam Ważyk – en Pologne et s’installer à Varsovie. Jusqu’à 1948, il est rédacteur en chef du Państwowy Instytut Wydawniczy. Il est membre du Comité central (jusqu’en 1948) et vice-président de la Filiale de Varsovie de la ZZLP (son statut de membre avait déjà été renouvelé en 1944), membre du Présidium du Conseil des unions des artistes (Prezydium Rady Związków Artystycznych) et de la Direction du PEN Club polonais (1947-63). Dans les années 1947-49, il est corédacteur de la revue hebdomadaire cracovienne « Odrodzenie ». Il publie ses ouvrages aussi dans « Kuźnica » et « Twórczość » (1949, 1955-57). Il renonce à écrire en signe de protestation contre le réalisme socialiste proclamé au Congrès des écrivains polonais à Szczecin en 1949. À cette époque, il gagne sa vie en traduisant des ouvrages russes et américains. Il traduit des pièces d’auteurs dramatiques russes du XIXe siècle et du début du XXe siècle, des romans russes du réalisme critique, des romans et des contes russes destinés à la jeunesse, des nouvelles écrites par des maîtres de la forme brève qu’ils soient américains ou russes. En 1953, il commence à souffrir du syndrome de Wallenberg qui provoque des douleurs aiguës et rend son travail impossible. Dans les années 1954-57, il fait une cure d’abord à Stockholm, puis en France, grâce au soutien du gouvernement polonais. Il est soigné dans des hôpitaux à Paris et dans des stations climatiques dans le Sud de la France. De retour en Pologne, il continue à écrire et à traduire. Après avoir obtenu la bourse prestigieuse de la Fondation Ford, il retourne à Paris en juillet 1957. À cette occasion, il participe à la rencontre internationale des poètes à Knokke-le Zoute en Belgique (Biennale Internationale de Poésie). En 1957, il est désigné lauréat du Prix littéraire de la revue hebdomadaire « Nowa Kultura » pour le livre de l’année (recueil « Wiersze »). En 1960, il quitte Paris pour Nervi, un quartier résidentiel de Gênes, où il travaille pendant plus d’un an à la maison d’édition Silva Editore en tant que rédacteur pour les littératures polonaise et russe. En septembre 1961, il rentre en France et séjourne pour quelque temps au siège de la rédaction de « Kultura » à Maisons-Laffitte près de Paris. Il passe de longues périodes à Cabris sur la Côte d’Azur, dans la villa « La Messuguière » mise à la disposition des artistes par une famille de mécènes luxembourgeois. Pendant deux ans, il est boursier de la New Land Foundation de Joseph Buttinger et Muriel Gardiner. En 1962, il participe à la conférence sur la littérature soviétique organisée par le Russian and East European Studies Centre du St. Anthony’s College à Oxford. En 1963, le gouvernement polonais l’empêchant de partir pour les États-Unis, Wat décide de prendre le statut d’émigré. Il publie ses poèmes, sa prose, ses articles et quelques traductions dans des revues qui paraissent en polonais à Paris (« Kultura », 1963-64) et à Londres (« Wiadomości », 1964). Il participe occasionnellement aux émissions de la section polonaise de la Radio Free Europe. En décembre 1963, il devient maître-assistant au Center for Slavic and East European Studies de l’University of California à Berkeley aux États-Unis où il reste jusqu’au mois de juillet 1965. À cette époque, il a de longs entretiens biographiques avec Czesław Miłosz (publiés dans le volume Mon siècle en 1977). De retour en France en 1965, il s’installe à Antony, dans la banlieue sud de Paris. Il travaille à un livre sur Joseph Staline qui restera inachevé. En 1966 et en 1967, il se rend à Majorque à des fins thérapeutiques. La maladie progresse cependant, ce qui le conduit à mettre fin à ses jours le 29 juillet 1967 à Antony. Il est enterré au cimetière des Champeaux à Montmorency en France. Son fils Andrzej (1931-2021) était un historien de l’art.

Les archives du traducteur se trouvent dans le fonds « Aleksander Wat Papers » abrité par la Beinecke Rare Book and Manuscript Library de l’Université de Yale dans la ville américaine de New Haven.

ВАТ Александр WAT Aleksander

1900-1967

Настоящие имя и фамилия: Эли (позже Александр Элиаш) Хват [Eli (później Aleksander Eliasz) Chwat].

Псевдонимы и криптонимы: a.w.; A.W.; aw.; Stefan Bergholtz;

Вместе с Анатолем Стерном [Anatol Stern]: Cezet.

Поэт, прозаик, эссеист, переводчик.

Родился 1 мая 1900 в Варшаве в семье хасидских евреев; сын Менделя Михала Хвата [Mendel Michał Chwat], знатока Талмуда, трудившегося в сфере торговли, и Розалии, урожденной Кронзильбер [Rozalia z Kronsilberów]; брат Северины Бронишувны [Seweryna Broniszówna], актрисы. Первоначально получил домашнее образование. В 1911-14 учился в российской государственной гимназии, в 1916 - в гимназии Якуба Финкеля [Gimnazjum Jakuba Finkla], а с 1917 - в гимназии Роха Ковальского [Gimnazjum Rocha Kowalskiego] в Варшаве, где в 1918 сдал выпускной экзамен. До 1926 обучался с перерывами на философском факультете Варшавского университета [Wydział Filozoficzny Uniwersytetu Warszawskiego], где подружился с профессором Тадеушем Котарбинским [Tadeusz Kotarbiński]. В 1918 вместе с Анатолем Стерном [Anatol Stern] инициировал деятельность варшавской группы футуристов. С 1919 участвовал в выступлениях группы и обнародовал свои произведения в футуристических альманахах и разовых печатных изданиях. Был также связан с группой «Краковский авангард» [Awangarda Krakowska]. Печатал статьи и стихи в изданиях „Nowa Sztuka” (1921-22), „Zwrotnica” (1922), „Nowa Kultura” (1923-24) и „Almanach Młodej Sztuki” (1924-25). Одновременно, в 1919-21, зарабатывал на жизнь написанием фантастических рассказов, которые публиковал анонимно в издательствах бульварной литературы. Летом и осенью 1920 проходил военную службу в городе Острув-Велькопольский [Ostrów Wielkopolski]. С 1924 состоял в Профессиональном союзе польских литераторов [Związek Zawodowy Literatów Polskich, ZZLP]. В 1926 впервые посетил Париж. В 1927 женился на Паулине, урожденной Лев [Paulina z domu Lew], впоследствии писательнице и переводчице (под именем Оля Ватова [Ola Watowa]. Сотрудничал с издательским обществом «Руй» [Towarzystwo Wydawnicze „Rój”] в качестве редактора серии «Историко-географическая библиотечка» [Biblioteczka Historyczno-Geograficzna] и читателя. Дебютировал как переводчик в 1926 с переводом сборника рассказов под названием «Смерть чиновника» [Śmierć urzędnika] Антона Чехова, опубликованного в варшавском издательстве „Biblioteka Groszowa”. Переводил русскую, американскую, французскую и немецкую литературу, прежде всего романы и рассказы признанных мастеров литературы XIX и XX веков. Широкое и глубокое знание русской и советской литературы ему гарантировали, помимо прочего, персональные контакты с посещавшими Польшу авторами из Советской России. Был одним из основателей и редактором основанного в 1929 издания „Miesięcznik Literacki”, неофициального органа Коммунистической партии Польши [Komunistyczna Partia Polski, KPP], который был закрыт в 1931 после ареста коллектива редакции; провел тогда в заключении около трех месяцев. В 1929 съездил в Берлин, где установил контакты с коммунистическими печатными изданиями „Die Linkskurve” и „Die Sturm”, а также в Париж. С того же года по 1931 возглавлял издательский кооператив «Том» [Spółdzielnia Wydawnicza „Tom”]. В 1930 вступил в Польский ПЕН-клуб [PEN Club]. Также был активным членом Лиги защиты прав человека и гражданина [Liga Obrony Praw Człowieka i Obywatela]. С 1932 работал редактором и заведующим литчастью издательства Gebethner i Wolff. В мае 1939 был включен в список лиц, предназначенных для заключения в лагерь для интернированных в Береза-Картузской [Obóz Odosobnienia w Berezie Kartuskiej] (Bereza Kartuska; ныне Береза, белорус. Бяроза). После начала Второй мировой войны бежал во Львов [Lwów, укр. Львів] (ныне – Украина). Стал членом Львовского организационного комитета писателей [Komitet Organizacyjny Pisarzy Lwowskich]. Присоединился к редакционному коллективу газеты „Czerwony Sztandar”, публикуя репортажи и публицистические тексты о советской литературе; писал также статьи на русском языке для «Литературной газеты», в т.ч. о положении польских и советских писателей. Арестован вместе с В. Броневским [W. Broniewski], А. Штерном и другими польскими литераторами в 1940 находился в тюрьмах Львова: сначала в районе Замарстынов [Zamarstynów, укр. Замарстинів] и в тюрьме Бригидки [Brygidki, укр. Бригідки], а затем в киевских тюрьмах и на Лубянке в Москве. После начала советско-германской войны оказался в тюрьме в Саратове. Освобожденный по амнистии в 1941, добрался до Алма-Аты (ныне Алматы, Казахстан), где ему помогли в делегатуре польского посольства. Там нашел свою жену и сына Анджея [Andrzej], сосланных в Казахстан весной 1940. После того как в 1942 году польская армия покинула СССР, остался одним из двух представителей правительства Польши в изгнании [Rząd RP na uchodźstwie] на территории Казахстана. В начале 1943 вместе с семьей уехал из Алма-Аты в Или [Ili]. В марте того же года был арестован за отказ принять советский паспорт и провел около трех месяцев в тюрьме в Алма-Ате. После освобождения вернулся с семьей в Или, который покинул только в апреле 1946, чтобы благодаря усилиям Адама Важика [Adam Ważyk] вернуться в Польшу и поселиться в Варшаве. До 1948 занимал должность главного редактора издательства «Государственный издательский институт» [Państwowy Instytut Wydawniczy]. Был членом главного правления (до 1948) и заместителем председателя Варшавского отделения ZZLP (его членство в союзе было возобновлено правлением в 1944), членом президиума Совета творческих союзов [Rada Związków Artystycznych] и правления Польского ПЕН-клуба (1947-63). В 1947-49 был соредактором краковского еженедельника „Odrodzenie”. Публиковал также работы в изданиях „Kuźnica” и „Twórczość” (1949, 1955-57). Приостановил литературную деятельность, отвергнув социалистический реализм, провозглашенный на щецинском съезде польских писателей в 1949. Зарабатывал на жизнь в то время переводами русской и американской литературы. Переводил пьесы русских драматургов XIX и начала XX века, русские романы периода критического реализма, советские романы и повести для юношества, а также рассказы американских и русских мастеров короткой формы. В 1953 у него развился бульбарный синдром Валленберга, вызывавший острую боль и делавший работу невозможной. В 1954-57 лечился сначала в Стокгольме, а потом во Франции, благодаря поддержке польского правительства. Находился в больницах Парижа и на курортах на юге Франции. После возвращения в Польшу продолжил литературную и переводческую деятельность. Получив стипендию от Фонда Форда [англ. The Ford Foundation], в июле 1957 снова отправился в Париж. Тогда же принял участие в международной встрече поэтов в Кнокке-ле-Зут [Knokke-le-Zoute] в Бельгии (Biennale Internationale de Poesie). В 1957 был удостоен литературной премии еженедельника „Nowa Kultura” за книгу года („Wiersze” [«Стихи»]). В январе 1960 переехал из Парижа в Нерви [итал. Nervi] под Генуей [итал. Genova], где несколько месяцев работал в издательстве Silva Editore в качестве редактора польской и русской литературы. В сентябре 1961 вернулся во Францию и время от времени жил в офисе редакции журнала „Kultura” в Мезон-Лаффит (Maisons-Laffitte) под Парижем. Более длительные периоды проводил в Кабри на французской Ривьере, на вилле „La Messuguière”, предназначенной для художников и подаренной семьей люксембургских меценатов. В течение двух лет пользовался грантом фонда «Новая земля» [New Land Foundation] Йозефа Буттингера [Joseph Buttinger] и Мюриэл Гардинер [Muriel Gardiner]. В 1962 принял участие в конференции по советской литературе, организованной Центром изучения России и Восточной Европы [Russian and East European Studies Centre] в колледже Святого Антония [St. Anthony’s College] в Оксфорде [Oxford]. В 1963 из-за трудностей с  расширением действительности паспорта на США принял статус эмигранта. Публиковал стихи, прозу, статьи и отдельные переводы в парижском журнале „Kultura” (1963-64) и лондонском издании „Wiadomości” (1964). Время от времени выступал в эфире польской службы радиостанции «Свободная Европа» [Radio Wolna Europa, англ. Radio Free Europe]. В декабре 1963 (до июля 1965) занял должность ассистента в Центре славянских и восточноевропейских исследований [Center for Slavic and East European Studies] Калифорнийского университета в Беркли [University of California w Berkeley] в Соединенных Штатах. Тогда же дал Чеславу Милошу [Czesław Miłosz] серию биографических интервью (опубликованы под названием Mój wiek [Мой век] в 1977). Вернувшись во Францию в 1965, поселился в Антони [Antony], недалеко от Парижа. В то время работал над книгой об Иосифе Сталине (незаконченной). В 1966 и 1967 ездил на Майорку для лечения. Его болезнь прогрессировала, что привело к самоубийству 29 июля 1967 в Антони; похоронен на кладбище Les Champeaux в Монморанси [Montmorency] во Франции. У него был сын Анджей [Andrzej] (1931-2021, историк искусства).

Архив переводчика находится в коллекции „Aleksander Wat Papers”, хранящейся в Библиотеке редких книг и рукописей Бейнеке [Beinecke Rare Book and Manuscript Library] Йельского университета [Yale University] в Нью-Хейвене [New Haven] в Соединенных Штатах.