SOKOLICZ Antonina

Właściwe nazwisko: Merklowa.

Pseudonimy i kryptonimy: a.s.; A.S.; Artur H. Tucholski; Artur Tucholski; E. Falkowski; Eduard Falkovskij; Edward Falkowski; Elisabeth Maria Gaertner; Guèpe.

Powieściopisarka, autorka utworów dramatycznych, publicystka, tłumaczka.

Urodzona 13 czerwca 1879 w Szczercowie (powiat łaski); córka Antoniego Chlewskiego, oficjalisty dworskiego, i Elżbiety Marii z Gaertnerów. Początkowo odbierała edukację domową, następnie uczyła się w siedmioklasowej prywatnej pensji Julii Jezierskiej w Łodzi (Prywatna pensja Julii Jezierskiej), którą ukończyła w 1896. Pracowała później jako nauczycielka w domach prywatnych. Od 1899 kontynuowała naukę w łódzkiej szkole dramatycznej Karola Kopczewskiego (Łódzka szkoła dramatyczna Karola Kopczewskiego). W 1901-08 występowała jako aktorka (pod pseudonimem Sokolicz) na scenach prowincjonalnych w Busku, Kaliszu, Lublinie, Sosnowcu, Dąbrowie Górniczej, Piotrkowie, Płocku, Lwowie, Poznaniu, Kijowie i Mińsku; śpiewała także w operetce. W 1902 wstąpiła do Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS) (Polska Partia Socjalistyczna (PPS)), a od 1904 współpracowała z Organizacją Bojową PPS (Organizacja Bojowa PPS). Uczestniczyła w rewolucji 1905 jako kurierka i kolporterka pism partyjnych; w tymże roku została aresztowana i osadzona w więzieniu w Suwałkach. Po zwolnieniu, zmuszona do opuszczenia Królestwa Polskiego, wyjechała do Galicji i przebywała kolejno w Krakowie, Lwowie i Zakopanem; nawiązała znajomości z emigrantami politycznymi z Królestwa. W 1906/07 była aktorką Teatru Ludowego w Krakowie (Teatr Ludowy w Krakowie), a w 1908 w Poznaniu; w późniejszych latach porzuciła karierę aktorską. W 1908 wyjechała do Paryża; przez niemal rok jako wolna słuchaczka studiowała historię i nauki społeczne na Sorbonie (Sorbona). W 1909 zamieszkała w Poznaniu. W tymże roku zadebiutowała szkicem pt. Juliusz Słowacki oraz przekładem francuskiej farsy Maurice’a Charlesa Hennequina i Paula Bilhauda pt. Najlepsza z kobiet, wystawionym w tymże roku we Lwowie. Pisała utwory dramatyczne, przeznaczone głównie dla zespołów amatorskich, wystawiane od 1911 we Lwowie, Krakowie i Sosnowcu. W 1912 wróciła do Galicji. Wstąpiła do Frakcji Rewolucyjnej PPS (Frakcja Rewolucyjna PPS) i współtworzyła ugrupowanie PPS-Opozycja (PPS-Opozycja). Po wybuchu I wojny światowej, w sierpniu 1914 została wysłana jako kurierka Komendy Legionów (Komenda Legionów) do Warszawy. W listopadzie 1914 wyjechała do Rosji. Zajęła się pracą społeczną wśród Polaków na Kaukazie, Syberii i w Mandżurii; znalazła się w Harbinie i Szanghaju. Wygłaszała odczyty i organizowała wieczory literackie. W 1917 uczestniczyła w wydarzeniach rewolucji październikowej. W 1917-18 publikowała artykuły w „Głosie Robotnika i Żołnierza” (Głos Robotnika i Żołnierza), gazecie Frakcji Rewolucyjnej PPS, wydawanej w Petersburgu. W 1918 powróciła do kraju i zamieszkała w Warszawie. Wyszła za mąż za Ludwika Merkla, inżyniera architekta. Poświęciła się pracy literackiej. W 1918 znalazła się wśród założycieli Spółdzielni Wydawniczej „Książka” (Spółdzielnia Wydawnicza „Książka”). Współpracowała z tygodnikiem „Kultura Polski” (1918) (Kultura Polski), tygodnikiem „Na posterunku” (1918) (Na posterunku) i dziennikiem „Naprzód” (1918-19) (Naprzód). Wygłaszała odczyty w Klubie Proletariackim (Klub Proletariacki). W 1919 prowadziła zespół recytatorski przy Bezpartyjnym Klubie Młodzieży Robotniczej „Ognisko” w Warszawie (Bezpartyjny Klub Młodzieży Robotniczej „Ognisko”), przekształcony następnie w Koło Dramatyczne „Scena i Lutnia Robotnicza”. Od wczesnych lat 20. należała do Związku Zawodowego Literatów Polskich (ZZLP) (Związek Zawodowy Literatów Polskich). W tym czasie rozwinęła też działalność przekładową z języka angielskiego. Była inicjatorką i działaczką Uniwersytetu Ludowego (Uniwersytet Ludowy) (do czasu jego zamknięcia w 1924). Od 1922 pełniła funkcję sekretarza, a także uczestniczyła w akcjach artystycznych i odczytowych uniwersyteckiego Koła Naukowo-Artystycznego (Koło Naukowo-Artystyczne), które kontynuowało działalność rozwiązanej przez władze „Sceny i Lutni Robotniczej”. W tymże roku doprowadziła do utworzenia Komisji Filmowej na Uniwersytecie Ludowym (Komisja Filmowa (Uniwersytet Ludowy))oraz otwarcia w Warszawie kinematografu robotniczego „Lux” („Lux” (kinematograf robotniczy)). W tym czasie wstąpiła do Komunistycznej Partii Robotniczej Polski (KPP) (Komunistyczna Partia Robotnicza Polski (KPRP)). W 1922 kandydowała do senatu z listy komunistycznego Związku Proletariatu Miast i Wsi (Związek Proletariatu Miast i Wsi). Współpracowała z pismem „Kultura Robotnicza” (1922-23) (Kultura Robotnicza), legalnym organem Komunistycznej Partii Robotniczej Polski, a po jego zawieszeniu z „Nową Kulturą” (1923-24) (Nowa Kultura). Wiosną 1923 wyjechała do Stanów Zjednoczonych z ramienia Międzynarodowej Organizacji Pomocy Rewolucjonistom (MOPR) (Międzynarodowa Organizacja Pomocy Rewolucjonistom (MOPR)); wygłaszała odczyty polityczne i literackie w środowiskach polonijnych, m.in. w Detroit, Chicago, Rochester i Fulton. Swój pobyt relacjonowała na łamach „Nowej Kultury” (1924, nr 11, 13, 14). W styczniu 1924 wróciła do kraju. W 1926 ponownie wyjechała do USA na zaproszenie tygodnika Sekcji Polskiej Komunistycznej Partii USA „Trybuna Robotnicza”; mobilizowała opinię robotników pochodzenia polskiego dla obrony więźniów politycznych, a także nawiązała współpracę z polskim teatrem robotniczym w Nowym Jorku. W tym samym czasie zawarła znajomość z Uptonem Sinclairem, którego utwory tłumaczyła od 1922. W 1927-28 przebywała w Warszawie i kontynuowała działalność przekładową. Od 1927 nieoficjalnie wspierała działalność Stowarzyszenia Lokatorów Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej „Szklane Domy” (Stowarzyszenie Lokatorów Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej „Szklane Domy”). W 1928 wyjechała do Kanady; próbowała zakładać organizacje MOPR w środowiskach polonijnych. Przebywała krótko w Związku Radzieckim. W 1929 wróciła do kraju i podjęła intensywną pracę literacką i przekładową. Po zamknięciu Spółdzielni Wydawniczej „Książka”, na polecenie KPP, założyła wraz z Janem Hemplem lewicowe wydawnictwo Tom (Tom (wydawnictwo)); w 1931-37 pełniła funkcję jego kierowniczki. 30 września 1932, w czasie wakacyjnego pobytu na Lubelszczyźnie, została aresztowana i osadzona w więzieniu lubelskim; po interwencji męża przewieziono ją na warszawski Pawiak. W 1933 opublikowała debiut powieściowy pt. Świat twardych ludzi, pseudoprzekład podpisany pseudonimem Elisabeth Maria Gaertner, dokonany przez fikcyjnego tłumacza Edwarda Falkowskiego. W 1934 po raz kolejny wyjechała do Stanów Zjednoczonych. W obliczu groźby uwięzienia po powrocie do kraju, w drodze powrotnej zatrzymała się w Czechosłowacji. Publikowała na łamach czasopisma „Lewar” (1935) (Lewar). Wiosną 1935 spędziła kilka tygodni w Paryżu, a następnie wyjechała do Kanady. Wygłaszała prelekcje w ośrodkach polonijnych, m.in. na zaproszenie Polskiego Towarzystwa Robotniczo-Farmerskiego. Po powrocie do kraju w lipcu 1936 została aresztowana za działalność propagandowo-agitacyjną za granicą i osadzona na Pawiaku; w listopadzie 1936 o jej uwolnienie apelowali obradujący w San Francisco pisarze amerykańscy, m.in. U. Sinclair, oraz organizacje polonijne. W 1937 spędziła kilka miesięcy w Zakopanem z powodu problemów zdrowotnych. Ograniczyła swoją aktywność polityczną na rzecz pracy pisarskiej i przekładowej. Po wybuchu II wojny światowej przebywała w Warszawie. Nie podjęła działalności przekładowej, ale kontynuowała pracę literacką. Wiosną 1940 współzałożyła konspiracyjne Towarzystwo Przyjaciół Związku Radzieckiego (Towarzystwo Przyjaciół Związku Radzieckiego), włączone później do organizacji „Sierp i Młot”; współpracowała z pismem „Zwyciężymy” (Zwyciężymy), konspiracyjnym organem Towarzystwa. Pisała artykuły do biuletynu radiowego „Wieści ze świata” (Wieści ze świata). W 1941, po śmierci męża, spędziła kilka miesięcy w Miechowie, ukrywając się przed gestapo. Po powrocie do Warszawy zaangażowała się w działalność powstałej w styczniu 1942 Polskiej Partii Robotniczej (Polska Partia Robotnicza (PPR)). 28 kwietnia 1942 została aresztowana przez gestapo i osadzona na Pawiaku. 26 listopada została wywieziona do obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau. Zmarła tamże 20 grudnia 1942; miejsce pochowania nieznane.

Archiwum tłumaczki znajduje się w Archiwum Akt Nowych.

TWÓRCZOŚĆ PRZEKŁADOWA

1. M.Ch. Hennequin, P. Bilhaud: Najlepsza z kobiet. Farsa w 3 aktach. [Tłumaczyła A. Sokolicz]. Wystawienie: Lwów, Teatr Miejski 1909.

Tytuł oryginału: La Meilleure des Femmes.

Rękopis przekładu w Bibliotece Śląskiej w Katowicach. Egzemplarze teatralne w Bibliotece Śląskiej w Katowicach i w Bibliotece Raczyńskich w Poznaniu.

2. L. Lisienko: Pewnego wieczoru... Dramat rewolucyjny w 2 aktach z życia zesłańców politycznych na Syberii. [Tłumaczyła A. Sokolicz]. Wystawienie: Reżyseria: A. Sokolicz [?]. Warszawa, Scena i Lutnia Robotnicza ca 1919-1921.

Tytuł oryginału nie udało się ustalić.

Tekst przekładu w Archiwum Akt Nowych.

Informacja o przekładzie za: J. Kozłowski: Życie teatralne proletariatu polskiego 1878-1914. Kraków 1982.

Informacja o wystawieniu za: B. Michalczyk: Scena i Lutnia Robotnicza. „Didaskalia. Gazeta Teatralna” 2021 nr 165.

3. A. Saksagońska: Tajga szumi. Obrazek sceniczny z życia zesłańców syberyjskich. Fragment dramatu w 1 akcie. [Tłumaczyła A. Sokolicz]. Wystawienie: Reżyseria: A. Sokolicz [?]. Warszawa, Scena i Lutnia Robotnicza 1920.

Tytułu oryginału nie udało się ustalić.

Tekst przekładu znajduje się w Archiwum Akt Nowych. 

Informacja o przekładzie za: J. Kozłowski: Życie teatralne proletariatu polskiego 1878-1914. Kraków 1982.

Informacja o wystawieniu za: K. Woźniakiewicz. W: Polski Słownik Biograficzny. T. XXXIX. Warszawa 1999-2000; B. Michalczyk: Scena i Lutnia Robotnicza. „Didaskalia” 2021 nr 165.

Możliwe, że jest to utwór własny A. Sokolicz, podpisany pseudonimem (por. M. Szulkin: Antonina Sokolicz. [b.m.:] Komitet Obchodu 75. Rocznicy Urodzin A. Sokolicz 1955).

4. U. Sinclair: Jimmie Higgins. [Powieść]. Przekład z angielskiego [A. Sokolicz]. Warszawa: Książka 1922, 359 s.

Tytuł oryginału: Jimmie Higgins.

Przekład anonimowy.

5. M. Twain: Historia podwójnie detektywna czyli Stillman contra Scherloc Holmes. Tłumaczył [!] [A. Sokolicz] A.S. Warszawa: Książki Ciekawe [1922], 102 s. Książki Ciekawe, 18.

Tytuł oryginału: A double barrelled detective story.

Na karcie tytułowej pseudonim tłumaczki.

6. U. Sinclair: Rdzenny Amerykanin czyli Dzieje prawdziwego patrioty. [Powieść]. [Tłumaczyła A. Sokolicz]. Warszawa: Książka [1923], 282 s. Por. poz. 22.

Tytuł oryginału: 100%. The story of a patriot.

Przekład anonimowy. Atrybucja na podstawie katalogu elektronicznego Biblioteki Narodowej w 2023.

7. E. O’Neill: Pierwszy człowiek. Sztuka w 4 aktach. Tłumaczyła A. Sokolicz-Merklowa. Wystawienie: Reżyseria: E. Żytecki. Lwów, Teatr Miejski 1925.

Tytuł oryginału: The first man.

Egzemplarz teatralny w Bibliotece Śląskiej w Katowicach.

8. J. London: John Barleycorn. Powieść. Przekład autoryzowany A. Sokolicz. T. 1-2. Warszawa: E. Wende i Spółka 1926, 158 + 126 s. Wydania następne: Poznań: Wielkopolska Księgarnia Wydawnicza 1949; Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1950; wydanie 2 [!] Warszawa: Wydawnictwo CM 2019, 206 s. CM Klasyka. Klasyka Literatury Amerykańskiej. Przedruk zob. poz. 23.

Tytuł oryginału: John Barleycorn or Alcoholic memoirs.

9. L. Vollmer: Słońce wschodzi. Sztuka w 4 aktach. Tłumaczyła A. Sokolicz-Merklowa. Wystawienie: Toruń, Teatr Miejski 1926.

Tytuł oryginału: Sun-up.

Egzemplarze teatralne w Bibliotece Śląskiej w Katowicach.

10. U. Sinclair: Kryminalista. The second-story man. [Utwór dramatyczny w 1 akcie]. Tłumaczyła A. Sokolicz. Warszawa: Książka 1928 [antydat. 1927], 21 s. Wydanie następne: Przedmowa: K. Lapter. Warszawa: Książka i Wiedza 1949. Biblioteczka Świetlicowa / Komisja Centralna Związków Zawodowych w Polsce, nr 29.

11. U. Sinclair: Boston. Współczesna powieść historyczna. Tłumaczenie A. Sokolicz. Cz. 1-4. Warszawa: „Książka” 1929, 171 + 175 s. (cz. 1-2), Warszawa: Rój 1931 [antydatowane 1930], 184 + 169 s. (cz. 3-4). Wydania następne: Warszawa: Książka i Wiedza 1949, tamże wydanie 2 [!] 1957.

Tytuł oryginału: Boston.

12. U. Sinclair: Kataklizm w roku 2000-ym. [Powieść]. Z upoważnienia autora tłumaczyła A. Sokolicz. Warszawa: Rój 1930, 197 s.

Tytuł oryginału: The millennium. A comedy of the year 2000.

13. U. Sinclair: Nafta. [Powieść]. Z upoważnienia autora przełożyła A. Sokolicz. T. 1-2. Warszawa: Rój 1930 [antydatowane 1929], 407 + 307 s. Wydania następne: Łódź: Książka 1946; wydanie 2 [!] Warszawa: Książka 1949.

Tytuł oryginału: Oil!

14. U. Sinclair: Król Węgiel. Powieść osnuta na tle wydarzeń w zagłębiu węglowym w Colorado. Przekład autoryzowany A. Sokolicz. Warszawa: Rój 1931 [antydatowane 1930], 459 s. Wydania następne: Łódź: Książka 1947; wydanie 2 [!] Warszawa: Książka 1948, tamże wydanie 3 1948. 

Tytuł oryginału: King Coal.

Wydanie osobne fragmentu pt. Walka w kopalni. Z powieści Uptona Sinclaira „Król Węgiel” w przekładzie A. Sokolicz wybrała i opracowała J. Skarżyńska. Ilustrował W. Kalicki. Warszawa: Wydawnictwo „Prasa Wojskowa” 1949, 150 s. Biblioteka Żołnierza. Seria 1. Popularne Wypisy Literackie, 2.

15. U. Sinclair: Mokra parada. [Powieść]. Przekład autoryzowany A. Sokolicz. [T. 1.] Warszawa: Rój 1932, 327 s.

Tytuł oryginału: The wet parade.

Dalszy ciąg pt. Służba państwowa zob. poz. 16.

16. U. Sinclair: Służba państwowa (Federal service). [Powieść]. Przekład autoryzowany A. Sokolicz. [T. 2]. Warszawa: Rój 1932, 367 s.

Ciąg dalszy powieści pt. Mokra parada zob. poz. 15.

17. U. Sinclair: Sylwia. [Powieść]. Przekład autoryzowany A. Sokolicz. Warszawa: Rój 1932, 327 s. Dzieła XX Wieku. Wydanie następne: tamże 1934. Biblioteka Powieściowa „Roju”, nr 2; Rój. Nowa Seria.

Tytuł oryginału: Sylvia. A novel.

18. U. Sinclair: Z kryzysu jest wyjście! Perspektywy amerykańskie.  Autoryzowany przekład A. Sokolicz. Warszawa: Skład główny Księgarni „Tom” 1933, 108 s.

Tytuł oryginału: The way out. What lies ahead of America.

Eseje polityczne w formie listów do fikcyjnego adresata.

19. U. Sinclair: Zawrotna kariera Amerykanina. [Powieść]. Z upoważnienia autora przełożyła A. Sokolicz. Warszawa: Rój 1933, 369 s.

Tytuł oryginału: Mountain City.

20. U. Sinclair: Pielgrzymka miłości. [Powieść]. Z upoważnienia autora przełożyła A. Sokolicz. [T. 1]. Warszawa: Rój 1935 [antydat. 1934], 285 s.

Tytuł oryginału: Love’s pilgrimage.

Ciąg dalszy pt. W niewoli miłości zob. poz. 21.

Recenzja:

Z. KUCHARSKI. „Pion” 1935 nr 16.

21. U. Sinclair: W niewoli miłości. [Powieść]. Z upoważnienia autora przełożyła A. Sokolicz. [T. 2]. Warszawa: Rój 1935, 356 s.

Ciąg dalszy powieści pt. Pielgrzymka miłości zob. poz. 20.

22. U. Sinclair: 100%. [Powieść]. Z upoważnienia autora przełożyli A. Sokolicz i M. Kwiatkowski. Warszawa: Rój 1936, 329 s. Por. poz. 6.

Tytuł oryginału: 100%. The story of a patriot.

23. U. Sinclair: Socjalizm na raty. Powieść. Z upoważnienia autora przełożyła A. Sokolicz. Warszawa: Rój 1938, 474 s.

Tytuł oryginału: Co-op. A. novel of living together.

24. J. London: John Barleycorn, czyli Wspomnienia alkoholika; Szkice autobiograficzne; Różne. Przełożyli: T.J. Dehnel, Z. Glinka, W. Lewik, K. Piotrowski, A. Sokolicz. Przekład „Johna Barleycorna” przejrzała i poprawiła Z. Dąbrowska. Warszawa: Iskry 1957, 348 s. Dzieła wybrane pod redakcją K. Piotrowskiego, 10. Wydanie następne: Gliwice: Wydawnictwo „Tekop” 1991. Dzieła wybrane, nr 12. Zob. poz. 8.

Tu w przekładzie A. Sokolicz: John Barleycorn, czyli Wspomnienia alkoholika [poz. 8].

PRACE DOTYCZĄCE LITERATUR, KTÓRYMI ZAJMOWAŁA SIĘ TŁUMACZKA

1. Walt Whitman. [Szkic]. Warszawa: Wydawnictwo Związku Robotniczych Stowarzyszeń Spółdzielczych 1921, 31 s.

2. Jack London. Życie i twórczość. [Szkic]. Warszawa: Skład główny Spółdzielni Księgarskiej „Książka” 1925, 32 s.

OPRACOWANIA OGÓLNE (wybór)

1. Materiały archiwalne z Archiwum Akt Nowych w Archiwum Kobiet IBL PAN– zob. na stronie internetowej https://www.archiwumkobiet.pl/autor/sokolicz-merkel-antonina. [dostęp 26 października 2023 roku]

SŁOWNIKI I BIBLIOGRAFIE

1. Słownik współczesnych pisarzy polskich. T. 1. Warszawa 1963.

2. Słownik biograficzny teatru polskiego. T. 1. Warszawa 1973.

3. K. WOŹNIAKOWSKI. W: Polski Słownik Biograficzny. T. 39. Warszawa 1999-2000.

4. Słownik uczestniczek walki o niepodległość Polski 1939-1945. Warszawa 1988.

5. B. DOROSZ. W: Współcześni polscy pisarze i badacze literatury. Słownik biobibliograficzny T. 7, 10 (K. BATORA: Uzupełnienia). Warszawa 2001, 2007.

OMÓWIENIA 

1. E. KOZIKOWSKI: Wspomnienie o Antoninie Sokolicz. „Nowiny Literackie” 1948 nr 38, przedruk w: Księga wspomnień 1919-1939. Warszawa 1960, w tegoż: Między prawdą a plotką. Kraków 1961 oraz w tegoż: Łódź i pióro. Łódź 1972.

2. M. SZULKIN: Antonina Sokolicz. [b.m.:] Komitet Obchodu 75. Rocznicy Urodzin A. Sokolicz 1955.

3. I. PERKOWSKA-SZCZYPIORSKA: Pamiętnik łączniczki. Warszawa: Czytelnik 1962. Wydania następne tamże: wydanie 2 1964, wydanie 3 1967.

4. D. CHRÓŚCIELEWSKA: W świecie twardych ludzi. Kartki z życia i twórczości Antoniny Sokolicz. Łódź: Wydawnictwo Łódzkie 1974.

5. G. IWAŃSKI: Pionierka kultury robotniczej. (W stulecie urodzin A. Sokolicz). „Nowe Drogi” 1979 nr 6.

6. B. KRZYWOBŁOCKA: Antonina Sokolicz. „Mówią Wieki” 1981 nr 4.

7. S. KRÓL: Antonina Sokolicz-Merklowa. Autorka – rewolucjonistka. W tegoż: [Sto jeden] 101 kobiet polskich. Warszawa 1988.

8. J. LIPKO-KONIECZNA: Aktorka, propagandystka, heroina. O teatralnej drodze Antoniny Sokolicz. „Almanach Antropologiczny. Communicare” 2017 t. 6. 

9. A. MACHCEWICZ: Przypadek Antoniny Sokolicz. „Gazeta Wyborcza” 2018 nr 37 dodatek „Ale Historia”.