BERMAN Izydor

BERMAN Izydor

ca 1898-1942

Pseudonimy i kryptonimy: Adam Niedźwiecki; A. Niedźwiedziński; I.B.; ib; ib.; I. Ber.; Iber, Iber. I. Bermann.

Pisarz, krytyk, tłumacz.

Urodzony około 1898 w rodzinie pochodzenia żydowskiego. Mieszkał i uczył się we Lwowie. Studiował germanistykę, zdobył doktorat z filozofii. Związał się z grupą literacką skupioną wokół Ostapa Ortwina. W 1922 przebywał w Berlinie. Publikował teksty krytycznoliterackie, polityczno-społeczne (poświęcone miejscu kultury żydowskiej w Polsce), wiersze oraz przekłady z literatury niemieckojęzycznej na język polski oraz polskiej na język niemiecki w wielu periodykach, m.in.: „Wiadomościach Literackich” (Wiadomości Literackie) (1926-37), „Nowym Dzienniku” (Nowy Dziennik) (po 1928-39), „Pologne Littéraire” (Pologne Littéraire) (1928-35), „Chwili” (Chwila) (1929-36), „Miesięczniku Żydowskim” (Miesięcznik Żydowski) (1932-34), „Opinii” (Opinia) (1933-35), „Kamenie” (Kamena) (1934), „Naszej Opinii” (Nasza Opinia) (1935-38), „Skamandrze” (Skamander) (1936), „Sygnałach” (Sygnały) (1936-39), „Nowym Głosie” (Nowy Głos) (1937-38), a także w niemieckich pismach, m.in. Neue Freie Presse, Neue Rundschau. Był redaktorem miesięcznika literackiego Co Czytać? (1934) oraz satyrycznego tygodnika Chochoł (1938). Jako jeden z pierwszych przedstawił polskiemu czytelnikowi sylwetkę i twórczość Franza Kafki m.in. artykułem Ameryka Kafki („Wiadomości Literackie” 1928 nr 36) oraz przekładem Lekarza wiejskiego (Studio 1936 nr 9). Szczyt jego działalności translatorskiej przypadł na lata 30. Na łamach prasy ukazał się wtedy m.in. jego przekład wiersza Gdy nocną uprawiam jazdę Klabunda („Kamena” 1934 nr 4). Jednocześnie popularyzował literaturę polską w prasie zagranicznej. W 1929 na łamach „Neue Rundschau” opublikowano jego przekład prologu Soli ziemi Józefa Wittlina. Tłumaczenie całości powieści ukazało się w 1937 i stało się podstawą przekładów na francuski oraz przyczyniło się do międzynarodowej sławy autora i jego utworu. Na niemiecki przełożył także m.in. eseje J. Wittlina, pojedyncze utwory Juliana Tuwima i Władysława Broniewskiego. Pracował także jako nauczyciel niemieckiego. W latach 30. uczył w gimnazjum w Kamionce Strumiłowej. W 1938 trafił do szpitala pobity przez polskich antysemitów. Zginął w 1942 roku w Obozie Janowskim we Lwowie.

Nie zachowało się archiwum I. Bermana. Pojedyncze jednostki znajdują się m.in. w Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis w Amsterdamie oraz w Muzeum Literatury im. A. Mickiewicza w Warszawie.

TWÓRCZOŚĆ PRZEKŁADOWA

1. [A. Henschke] Klabund: Borgia; Rasputin. [Powieści]. Z upoważnienia autora przełożył [z niemieckiego] dr I. Berman. [Wstępem opatrzył J. Wittlin]. Warszawa: Rój 1930 s. 239 s. Dzieła XX Wieku Wydanie 2: [Pruszków]: Pingwin 1991.

Tytuł oryginału: Borgia. Roman einer Familie; Rasputin.

Recenzja:

J.E. SKIWSKI: Syntetyczne powieści Klabunda. „Tygodnik Ilustrowany” 1930 nr 48. [zawiera też recenzję: Car Piotr].

2. [A. Henschke] Klabund: Car Piotr. Powieść. Z upoważnienia autora przełożyli dr I. Berman i W. Broniewski. Wydanie łącznie z Klabund: Moreau. Dzieje żołnierza. Poemat. Przekład autoryzowany S. Napierskiego. Warszawa: Rój 1930, 112 s.

Tytuł oryginału: Pjotr. Roman eines Zaren.

Recenzja:

J.E. SKIWSKI: Syntetyczne powieści Klabunda. „Tygodnik Ilustrowany” 1930 nr 48. [zawiera też recenzję: Borgia; Rasputin].

3. L. Frank: Banda zbójecka. Powieść. Z upoważnienia autora przełożył dr I. Berman. Lwów: Sigma [1933], 276 s.

Tytuł oryginału: Räuberbande.

4. [L. Ehrlich] L. Hichler: Śmiertelna tęsknota. Powieść. Autoryzowany przekład [I. Bermana] Ibera. Lwów: Sigma 1933, 241 s.

Tytuł oryginału: Heimweh nach Wien.

5. H. Kesten: Szczęśliwi ludzie. Powieść. Przełożył I. Berman. Lwów: Sigma 1933, 267 s.

Tytuł oryginału: Glückliche Menschen.

6. J. Roth: Hotel Savoy. Powieść. Z upoważnienia autora przełożył dr. I. Berman. Lwów: Sigma [1933], 200 s. Wydania następne: wydanie pierwsze [powojenne, poprawione]. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1959; Łódź: Cyklop 2002; z przedmową Jarosława Skowrońskiego. Łódź: Wist; Centrum Dialogu im. Marka Edelmana 2012; Wstęp: B. Tosza. Budapeszt-Kraków: Austeria Klezmerhojs 2015. Dzieła zebrane.

Tytuł oryginału: Hotel „Savoy”.

7. J. Roth: Rodzina Bernheimów. Powieść. Z upoważnienia autora przełożył dr I. Berman. Lwów-Warszawa: Globus [1933], 266 s. Wydania następne pt. Z prawa i z lewa. Powieść. Przełożył I. Berman. Wstępem opatrzył J. Mikołajewski. Budapeszt-Kraków: Austeria Klezmerhojs 2015, 227 s. Dzieła zebrane.

Wydania elektroniczne:

E-booki m.in.: pt. Rodzina Bernheimów Warszawa: Biblioteka Narodowa 2009, 1 CD-ROM.

Tytuł oryginału: Rechts und Links.

8. H. Liepmann: Śmierć made in Germany. Powieść. Autoryzowany przekład I. Bermana. Lwów: Sigma 1934, 313 s.

Tytuł oryginału: Vaterland.

9. J. Roth: Tarabas. Powieść. Autoryzowany przekład dra I. Bermana. Lwów-Warszawa: Globus [1934], 223 s. Wydanie następne [drugie] pt. Tarabas. Gość na tej ziemi. Wstęp: P. Paziński. Budapeszt-Kraków: Austeria Klezmerhojs 2016. Dzieła zebrane.

Tytuł oryginału: Tarabas. Ein Gast auf dieser Erde.

Zapowiedziany w innych publikacjach wydawnictwa w 1933 jako „Ruda Broda”.

10. F. Kafka: Lekarz wiejski. Tłumaczył I. Berman. „Studio” 1936 nr 9 s. 316-322.

Tytuł oryginału: Ein Landarzt.

11. H. Kesten: W poszukiwaniu wolności. Powieść. Autoryzowany przekład dra I. Bermana. Lwów: Jeż 1936, 210 s.

Tytuł oryginału: Josef sucht die Freiheit.

12. V. Baum: Miłość Doris Hart; Kariera Doris Hart T.1-2. Powieść. Autoryzowany przekład dra I. Bermana. Lwów: J. Reindel [1937], 251 + 244 s.

Tytuł oryginału: Kariere der Doris Hart.

Omówienie:

[b.a.]: Dwa płaszcze dr Bermana. „Kultura” 1937 nr 47, passim. 

13. J. Roth: Historia nocy 1002. Powieść. [Przełożył I. Berman]. Warszawa: Rój 1937, 351 s. Wydanie następne [drugie] pt. Historia tysiąca i drugiej nocy. Wstęp: A. Sabor. Budapeszt-Kraków: Austeria Klezmerhojs 2015. Dzieła zebrane.

Tytuł oryginału: Geschichte von der 1002. Nacht.

14. Ö. von Horváth: Młodzież bez Boga. Powieść. Przekład autoryzowany dra I. Bermana. [Lwów]: Wierch [1938], 222 s. 

Tytuł oryginału: Jugend ohne Gott.

15. M. Brod: Anula. Powieść. Autoryzowany przekład [I. Bermana] A. Niedźwiedzińskiego. Lwów-Warszawa: Oświata 1939, 351 s.

Tytuł oryginału: Annerl.

16. J. Wittlin: Das Salz der Erde. Roman. Deutsch von I. Berman. [Vorwort von J. Roth]. Amsterdam: Allert de Lange 1937, 382 s. Wydania następne przejrzane przez M. Seeger: Mit einem Nachwort von [P. Härtling] P.H. Frankfurt am Main: S. Fischer 1969. Im Fischernetz; Mit einem Nachwort von P. Härtling. Frankfurt am Main-Wien-Zürich: Büchergilde 1970; Leipzig-Weimar: G. Kiepenheuer 1980. Gustav Kiepenheuer Bücherei; Mit einem Nachwort von P. Härtling. Frankfurt am Main: Fischer Taschenbuch 1984. Fischer-Taschenbücher, nr 5786; Mit einem Nachwort von P. Härtling. Frankfurt am Main: Suhrkamp 2000. Suhrkamp-Taschenbuch, nr 3169; Mit einem Nachwort von M. Pollack. Frankfurt am Main: Fischer Taschenbuch 2014. Fischer Klassik. Przedruk w: J. Wittlin: Die Geschichte vom geduldigen Infanteristen. Aus dem Pol. von I. Berman et al. Frankfurt am Main: Suhrkamp 1986. Polnische Bibliothek, 1989.

Wydanie elektroniczne:

E-book: Mit einem Nachwort von M. Pollack. Frankfurt am Main: Fischer E-Books 2014, plik tekstowy w formacie EPUB. 

Tytuł oryginału: Sól ziemi.

Pierwsze wydanie poprawione częściowo przez J. Rotha. 

We wstępie J. Rotha wzmianka o nienadążaniu przekładu za językiem oryginału.

Recenzje i omówienia:

1. A. DÖBLIN: Ein polnischer Soldat Schweyk. Zu Joseph Wittlins Roman Das Salz der Erde. „Pariser Tageszeitung“, Paryż 1936 nr 139.

2. R.J. HUMME. „Mass und Wert“, Zurych 1937 z. 1 [krytyka przekładu „Soli ziemi”]. 

3. H. KESTEN: Einfache Geschichte. „Der Monat“, Berlin-Dahlem 1969 z. 248 [omówienie tego artykułu w polskiej prasie: K. BRZOZOWSKA: Notatki niemieckie. O najskromniejszym polskim poecie z entuzjazmem i miłością. „Wiadomości”, Londyn 1969 nr 47].

4. R. MAKARSKA: Tekstowa wielojęzyczność jako zapisywanie miejsca. Regionalizm, polikulturowość i wielojęzyczność nowej literatury z Europy Środkowej. „Wielogłos” 2016 nr 2, passim.

5. R. ZAJĄCZKOWSKI: Literatura i życie. O współpracy Józefa Wittlina z Walterem Landauerem i o tłumaczeniach „Soli ziemi”. „Pamiętnik Literacki” 2016 nr 1, passim.

6. M. RIETRA: Joseph Roth und Józef Wittlin. Zur Entstehung der deutschen Übersetzung Das Salz der Erde und deren Bedeutung für den Erfolg von Wittlins Romans Sól ziemi. „Neophilologus“ 2017 nr 1, passim.

7. R. ZAJĄCZKOWSKI. U progu wojny. Wiedeń i Abbaye de Royaumont. W tegoż: W labiryncie prozy Józefa Wittlina. Lublin 2019 [o warunkach współpracy przekładowej].

8. A.C. CARLS: Confessions of an Unrepentant Translator. Alice-Catherine Carls Discusses the Practice of Literary Translation and the State of Polish Literature in America. „Tematy i Konteksty” 2020 nr 10 [o tłumaczeniu Bermana].

RECENZJE I KRYTYKA PRZEKŁADU

1. Klabund. „Wiadomości Literackie” 1928 nr 37 [dot. Klabunda jako tłumacza].

2. Wiersz Rilkego w trzech polskich przekładach. „Sygnały” 1936 nr 2.

3. Poeta szpetoty życia. „Nasza Opinia” 1937 nr 103 [o przekładzie Śmierci na kredyt L.F. Celine’a autorstwa [Juliana Stryjkowskiego] dr Starka].

LISTY W SPRAWACH PRZEKŁADOWYCH

1. List do B. Schulza. W: B. Schulz. Księga listów. Gdańsk 2016 s. 291–292, 419–420 [o wydaniu twórczości Schulza za granicą].

OPRACOWANIA OGÓLNE (wybór)

SŁOWNIKI I BIBLIOGRAFIE

1. A. CAŁA. Hasło w: Historia i kultura Żydów polskich. Słownik. Warszawa 2000.

2. A.F. KELLETAT: Izydor Berman, 1898–1942. W: Leksykon tłumacza Germersheimera UeLEX [online]. Dostępny w Internecie: https://uelex.de/uebersetzer/berman-izydor/ [dostęp: 12 października 2023].

3. J. SOLARZ. Polski słownik judaistyczny. [online]. Dostępny w Internecie: https://delet.jhi.pl/pl/psj/article/18848/berman_izydor [dostęp: 12 października 2023].

OMÓWIENIA 

1. E. PROKOPÓWNA: Kafka w Polsce międzywojennej. „Pamiętnik Literacki” 1985 nr 76 [m.in. o przekładzie I. Bermana].

2. E. PROKOP-JANIEC: Międzywojenna literatura polsko-żydowska. Kraków: Universitas 1992. passim.

3. M. POLLACK: Martin: Jüdische Übersetzer, Autoren und Kritiker als Mittler zwischen der deutschen und der polnischen und der deutschen Literatur. „TRANS - Internet Journal for Cultural Studies” 2004 nr 15.

4. K. LIPIŃSKI: Joseph Roth jako autor „polski”. Przekłady i odbiór w Polsce. W: Samotny wizjoner. Joseph Roth we wspomnieniach przyjaciół, esejach krytycznych i artykułach prasowych. Red. E. Jogałła. Przekład z języka niemieckiego: P. Krzak. Kraków-Budapeszt 2013, passim.

5. N. TAYLOR-TERLECKA: Mała Wittliniada. Epizody, przyjaciele, okolica, Kraków 2022, passim.

BERMAN Izydor

ca 1898-1942

Pseudonyme und Kryptonyme: Adam Niedźwiecki; A. Niedźwiedziński; I.B.; ib; ib.; I. Ber.; Iber, Iber. I. Bermann.

Schriftsteller, Literaturkritiker, Übersetzter. 

Geboren um 1898 in einer Familie jüdischer Herkunft. Er lebte in Lemberg (poln.: Lwów, heute: Lwiw, Ukraine), ging dort in die Schule, studierte Germanistik und erlangte den Doktortitel in Philosophie. Er schloss sich der literarischen Gruppe um Ostap Ortwin an. 1922 hielt er sich in Berlin auf. Er publizierte Literaturkritiken und gesellschaftlich-politische Texte (zur Stellung der jüdischen Kultur in Polen), ebenso wie Gedichte und Übersetzungen der deutschen Literatur ins Polnische bzw. der polnischen Literatur ins Deutsche in mehreren polnischen Zeitschriften, u.a. in: „Wiadomości Literackie” (1926-37), „Nowy Dziennik” (nach 1928-39), „Pologne Littéraire” (1928-35), „Chwila” (1929-36), „Miesięcznik Żydowski” (1932-34), „Opinia” (1933-35), „Kamena” (1934), „Nasza Opinia” (1935-38), „Skamander” (1936), „Sygnały” (1936-39), „Nowy Głos” (1937-38), sowie in deutschen Zeitschriften, darunter in der „Neuen Freien Presse” und „Neuen Rundschau”. Berman war auch Redakteur der literarischen Monatszeitschrift „Co Czytać?” (1934) sowie der satirischen Wochenzeitschrift „Chochoł” (1938). Als einer der ersten stellte er polnischen Lesern das Werk Franz Kafkas vor, u.a. durch den Artikel Ameryka Kafki [Kafkas Amerika] („Wiadomości Literackie” 1928, Nr. 36) sowie die Übersetzung von Ein Landarzt  [Lekarz wiejski] („Studio” 1936, Nr. 9). Der Höhepunkt seiner Übersetzertätigkeit fiel in die 30er-Jahre. Damals erschien u.a. seine Übertragung des Gedichts Wanderung zur Nacht [Gdy nocną uprawiam jazdę] von Klabund („Kamena” 1934, Nr. 4). Gleichzeitig bemühte er sich um die Bekanntmachung polnischer Literatur im Ausland. 1929 publizierte er in der „Neuen Rundschau” eine Übersetzung des Prologs zu Józef Wittlins Sól ziemi [Salz der Erde ]. Der ganze Roman erschien auf Deutsch 1937 und Bermans Übersetzung wurde zur Grundlage für Übertragungen ins Französische, wodurch sie wesentlich zur internationaler Bekanntheit und zum Erfolg des Romans und seines Autors beitrug. Ins Deutsche übersetzte Berman u.a. auch Essays von J. Wittlin, sowie einzelne Gedichte von Julian Tuwim und Władysław Broniewski. Er arbeitete auch als Lehrer für die deutsche Sprache, in den 30er-Jahren unterrichtete er in einem Gymnasium in Kamionka Strumiłowa [heute: Kamjanka-Buska, Ukraine]. 1938 wurde er von polnischen Antisemiten zusammengeschlagen und musste im Spital behandelt werden. Er starb 1942 im Lager Lemberg-Janowska.  

Das Archiv Izydor Bermans ist nicht erhalten, einzelne Dokumente befinden sich in u.a. im Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis in Amsterdam sowie im Adam-Mickiewicz-Literaturmuseum in Warschau.