MORTKOWICZOWA Janina

MORTKOWICZOWA Janina

1875-1960

Kryptonimy: J.M.; M.

Autorka książek dla dzieci i młodzieży, tłumaczka.

Urodzona 20 października 1875 w Warszawie w rodzinie żydowskiej; córka Gustawa Horwitza, doktora filozofii, urzędnika, i Julii z Kleinmanów; matka Hanny Mortkowicz-Olczakowej (1905-1968), poetki, autorki książek dla dzieci i młodzieży; babka Joanny Olczak-Ronikier, dramatopisarki i prozaiczki. Naukę  rozpoczęła na stołecznej, prywatnej pensji dla dziewcząt Izabeli Smolikowskiej, którą wkrótce zmieniła na żeńską pensję Leokadii i Bronisławy Kosmowskich i tę ukończyła w 1888. Następnie uczęszczała na kurs wychowania przedszkolnego pod kierunkiem Ludwiki Jahołkowskiej oraz studiowała psychologię i filozofię na Tajnym Uniwersytecie w Warszawie (Tajny Uniwersytet w Warszawie). Podczas nauki na pensji i w okresie studiów doskonale opanowała kilka języków: francuski, niemiecki, rosyjski i w nieco mniejszym zakresie angielski. Już w okresie studiów angażowała się w działalność oświatowo-społeczną w Czytelniach Bezpłatnych Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności (Czytelnie Bezpłatne Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności), a od 1893 była członkinią Komisji Katalogowej (Komisja Katalogowa Czytelni Bezpłatnych Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności)tychże czytelni. Na ich potrzeby pisywała recenzje z książek dla dzieci. Zajmowała się także kolportowaniem książek wśród młodzieży żydowskiej oraz ze środowisk robotniczych. Debiutowała jako poetka w 1892 wierszem Śnieżki opublikowanym w „Wieczorach Rodzinnych” (Wieczory Rodzinne) (nr 53; podpisany kryptonimem: M). W 1896-1902 brała czynny udział w pracach tajnego Koła Kobiet Korony i Litwy (Koło Kobiet Korony i Litwy) oraz Koła Pedagogicznego (Koło Pedagogiczne). W 1903 poślubiła Jakuba Mortkowicza, księgarza i wydawcę;  od tegoż roku pracowała w wydawnictwie męża (Księgarnia Towarzystwa Wydawniczego w Warszawie) jako kierowniczka działu książek dla dzieci i młodzieży. Równolegle rozwijała twórczość literacką i publicystyczną; ogłaszała artykuły, recenzje i wspomnienia, m.in. w „Przeglądzie Filozoficznym” (Przegląd Filozoficzny) (1898, 1904, 1910), „Ogniwie” (Ogniwo) (1903, 1905), „Nowych Torach” (Nowe Tory) (1906-1907, 1910). Jako tłumaczka debiutowała w 1904 przekładem powieści norweskiej pisarki Agot Gjems-Selmer Nad dalekim, cichym fiordem. W następnych latach tłumaczyła utwory dla młodzieży autorstwa pisarzy skandynawskich, angielskich, węgierskich i francuskich. W 1909-10 wchodziła w skład komitetu redakcyjnego pisma dla dzieci i młodzieży Promyk, a w 1913-14 wraz ze Stefanią Sempołowską redagowała pismo dla młodzieży Z bliska i z daleka. W 1915-16 była współzałożycielką i organizatorką Biura Porad dla Bezdomnych (Biuro Porad dla Bezdomnych) oraz współpracowała z Uniwersytetem Ludowym (Uniwersytet Ludowy). W 1916-26 wspólnie ze S. Sempołowską redagowała pismo W słońcu, w którym zamieszczała także własne przekłady drobnych utworów dla dzieci pisarzy niemieckich, francuskich i skandynawskich. W 1927-28 była redaktorką serii wydawniczej Dobre Książki dla Młodzieży. W 1929 prowadziła wykłady na Kursach Księgarskich przy Wydziale Pedagogicznym Wolnej Wszechnicy Polskiej w Warszawie (Wydział Pedagogiczny Wolnej Wszechnicy Polskiej w Warszawie). Po utworzeniu przez J. Mortkowicza Towarzystwa Wydawniczego (Towarzystwo Wydawnicze) weszła do zarządu, a w 1931, po samobójczej śmierci męża, została prezeską tego Towarzystwa, obejmując kierownictwo Wydawnictwa Jakuba Mortkowicza (Wydawnictwo Jakuba Mortkowicza), które prowadziła aż do wybuchu II wojny światowej. W 1933-38 redagowała i wydawała pismo Nowiny Wydawnicze z Literatury, Nauki i Plastyki. Za wybitną działalność wydawniczą w dziedzinie literatury polskiej została odznaczona Srebrnym Wawrzynem Polskiej Akademii Literatury (1935). Przed wojną dużo podróżowała, w tym: do Francji, Belgii, Niemiec i Włoch. Podczas okupacji niemieckiej oddała wydawnictwo i księgarnię pod opiekę Annie Żeromskiej i Henrykowi Nikodemskiemu, a sama wraz z córką  ukrywała się w Warszawie. Po powstaniu warszawskim i przejściu przez obóz w Pruszkowie krótko przebywała we wsi pod Bochnią. Na początku 1945 przeniosła się do Krakowa i zamieszkała w Domu Literatów. Nie podjęła pracy przekładowej. Wznowiła działalność Wydawnictwa Jakuba Mortkowicza, które funkcjonowało do 1950. W 1946-50 kierowała krakowskim oddziałem Spółdzielni Wydawniczej „Książka” (Spółdzielnia Wydawnicza „Książka”). W 1950 została członkinią Związku Literatów Polskich (ZLP) (Związek Literatów Polskich). Odznaczona Medalem 10-lecia Polski Ludowej za działalność wydawniczą (1955) oraz Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1956). Zmarła 27 grudnia 1960 w Krakowie; pochowana tamże na Cmentarzu Rakowickim. 

Lokalizacja archiwum tłumaczki nieznana, prawdopodobnie zostało utracone w wyniku pożaru w domu rodzinnym potomków tłumaczki. 

TWÓRCZOŚĆ PRZEKŁADOWA

1. A. Gjems-Selmer: Nad dalekim cichym fiordem. Powieść dla młodzieży. Przełożyła J. Mortkowiczowa. Okładkę rysował W. Szwarc. Warszawa: G. Centnerszwer i S-ka 1904, 152 s. Wydania następne: wydanie 2 uzupełnione. Ilustrował C. Larsson. Warszawa: Wydawnictwo J. Mortkowicza 1911; T. 1-2 Warszawa: Towarzystwo Wydawnicze 1927. Dobre Książki dla Młodzieży, R. 1, ks. 6;  Warszawa; Kraków: J. Mortkowicz Towarzystwo Wydawnicze 1935, tamże: 1936, 1938; Łódź: Książka 1946, wydanie 3 [!] tamże [1947]; wydanie 2 powojenne. Ilustrował L. Maciąg. Warszawa: Nasza Księgarnia 1959, tamże: [wydanie 3 i.e. 4] 1987, [wydanie 3 i.e. 4] 1988; Warszawa: Siedmioróg 1995 Lektura, tamże: 1996, 1997.

Wydanie elektroniczne:

Audiobook: Czyta W. Nowakowski. Warszawa: Zakład Nagrań i Wydawnictw Związku Niewidomych 1996, 4 kasety dźwiękowe. 

Tytuł oryginału: Smaapigernes bog.

2. H. Siebeck: Systemy metafizyczne w ich wzajemnym stosunku do doświadczenia. [Artykuł naukowy]. [Tłumaczyła J. Horowitz-Mortkowiczowa] W: Filozofia nowokrytyczna. T. 1. Warszawa 1905 s. 1-74 (149-222). Wydanie osobne: Warszawa: Drukarnia S. Orgelbrand Synowie 1908, 74 s. Filozofia Nowokrytyczna, t. 3.

Tytuł oryginału: Untersuchungen zur Philosophie der Griechen.

3. E. Demolder: Serce ubogich. Opowiadania dla młodzieży. Przełożyła z francuskiego J. Mortkowiczowa. Warszawa: G. Centnerszwer i S-ka; Lwów: H. Altenberg [1906], 125 s. Wydanie 2 tamże: [1907].

Tytuł oryginału: Le coeur des pauvres.

Tytuły oryginałów: Préface; Le petits métiers de Zéle; La souveraine misère; Colombe, la petite servante; La tambour des corneilles; Le savetier dt le maçon; La fin du père Lascoche; L’aumône qui blesse; L’héritage de la mère Labouvole; Waudru-la vieille-au- pré.

Zawartość: Przedmowa. - Z życia małej Joasi; Dumna nędza; Mała służąca; Mały dobosz; Szewc i murarz; Losy starego Mateusza; Jałmużna rani; Spadek starej kobiety; Stara Walentowa.

4. G. Geijerstam: Moi chłopcy. Szwedzkie opowiadanie dla dzieci. Przełożyła J. Mortkowiczowa. Ilustrował Z. Eichler. Warszawa: G. Centnerszwer i S-ka 1906, 112 s. Wydania następne: wydanie 2 tamże [1911]; wydanie 3 Warszawa: Towarzystwo Wydawnicze; Kraków: [b.w.] 1922 [i.e. 1921].

Tytuł oryginału: Mina poikar.

5. [J.A. Thibault] A. France: Na kwiaty. Książeczka dla dzieci. Przełożyła z francuskiego J. Mortkowiczowa. Okładka i ilustracje Boutet de Monvel’a. Warszawa: G. Centnerszwer; Lwów: H. Altenberg 1907, 31 s.

Tytuł oryginału: Nos enfants.

Tytuły oryginałów: Fanchon; Le bal costumé; L’École; Marie; La flûte de Pan; L’Écurie de Roger; Le courage; Le jour de Catherine; Les petits loups de mer.

Zawartość zbioru polskiego: Na kwiaty; Zeschłe liście; Anielka; Przygoda chłopców; Nad rzeką; Malarz; Zosia i Bućko.

6. O. Ernst: Historia młodego życia. Książka dla dorosłych i dla młodzieży. [Powieść]. Przełożyła J. Mortkowiczowa. Warszawa: G. Centnerszwer ; Lwów: H. Altenberg 1907, 154 s. Wydanie 2 Warszawa: Towarzystwo Wydawnicze 1922.

Tytuł oryginału: Asmus Sempers Jugendland.

Recenzja:

A. GRUSZECKA: Literatura dla dzieci. „Przegląd Warszawski” 1923 nr 21.

7. S. Lagerlöf: Cudowna podróż. [Cz. 1-3]. Przekład [z niemieckiego] J. Mortkowiczowej. Ilustracje B. Liljeforsa. Warszawa: G. Centnerszwer i S-ka; Lwów: Księgarnia H. Altenberga 1910, 179 s. [Cz. 1], Warszawa: J. Mortkowicz 1911, 189 + 169 s. [cz. 2-3]. Wydania następne: Cz. 1-3 wydanie 2 przejrzane i poprawione. Warszawa: J. Mortkowicz, G. Centnerszwer; Kraków: S.A. Krzyżanowski 1912-1914; wydanie 3 Cz. 1-3. Warszawa: Towarzystwo Wydawnicze 1922 [antydat. 1921]; wydanie 4 Warszawa: J. Mortkowicz 1939; Warszawa: Wydawnictwo Polskie R. Wegnera 1948; wydanie 2 [!] T. 1-2. Ilustrowała M. Orłowska. Warszawa: Nasza Księgarnia 1955, tamże: wydanie 3 1957, wydanie 3 [!] Przełożyła [z niemieckiego] J. Mortkowiczowa. [Adiustowała z oryginału szwedzkiego T. Chłapowska]. Ilustrował J. Grabiański 1977, wydanie 4 1986, wydanie 5 1990; T.1-2. Przełożyła J. Mortkowiczowa. Opracował A. Chojecki. Wrocław; Kraków: Ossolineum 1992.

Wydanie elektroniczne:

Audiobook: Czyta A. Romantowska. Johanneshov: MTM 2013, 1 płyta CD w formacie mp3. 

Tytuł oryginału: Nils Holgerssons underbara resa genom Sverige.

8. S. Lagerlöf: Wspomnienia. Zebrała i przełożyła J. Mortkowiczowa. Warszawa; Kraków: Towarzystwo Wydawnicze 1922, 105 s.

Tytuł oryginału: Minnen.

9. F. Molnár: Chłopcy z Placu Broni. Powieść z życia uczniów węgierskich. Przekład J. Mortkowiczowej. Warszawa; Kraków: Towarzystwo Wydawnicze 1922, 146 s. Wydania następne: tamże: 1925, wydanie 4 1930; wydanie 5 Warszawa: J. Mortkowicz; Kraków: [b.w.] 1936 [i.e.1935]; wydanie 6 Warszawa: J. Mortkowicz 1937, wydanie 9 przejrzane i poprawione tamże 1939; wydanie 5 [!] Kraków: T. Gieszczykiewicz – J. Mortkowicz 1945, tamże: wydanie 2[!] 1946; wydanie 7 Kraków: J. Mortkowicz 1949; wydanie 2[!] [Ilustrowała L. Janecka]. Warszawa: Nasza Księgarnia 1955, tamże: wydanie 2 [!] 1956, wydanie 5 1960, wydanie 6 1961, wydanie 7 1964, wydanie 8 1966, wydanie 9 1967, wydanie 10 1970, wydanie 11 1972, wydanie 12 1974, wydanie 13 1975, wydanie 14 1977. Lektura szkolna, wydanie 15 1978, wydanie 16 1979, [wydanie 17] 1980, [wydanie 18 i.e.19] 1984; wydanie 18 [!]. Ilustrowała L. Janecka. Warszawa: Młodzieżowa Agencja Wydawnicza 1982; wydanie 11 [!] Kraków: Wydawnictwo Literackie 1972. Biblioteka Klasyki Polskiej i Obcej, wydanie 12 [!]  tamże 1975; Bydgoszcz: Somix 1990; Bielsko-Biała: Beskidzka Oficyna Wydawnicza [1994].

Tytuł oryginału: A Pál-utcai fiúk. 

Adaptacja teatralna: Adaptacja i reżyseria: E. Pietryk. Wystawienie: Poznań, Teatr Nowy 1973.

Omówienie:

J. KOWALCZYKÓWNA: Lekcja Ferenca Molnára trwa. „Akcent” 1986 nr 1.

10. H. Lofting: Podróże doktora Dolittle. [Powieść]. [Przekład J. Mortkowiczowej. Ilustracje autora. Okładka T. Roszkowskiej]. Warszawa: J. Mortkowicz 1936, 333 s. Wydania następne: tamże 1946; Warszawa: Książka i Wiedza 1949. Z Wydawnictw J. Mortkowicza; wydanie 2 [!]. [Ilustrował Z. Lengren] tamże 1956, wydanie 3 [i.e. 4] 1968; wydanie 4 [i.e. 5] Warszawa: Nasza Księgarnia 1973, [wydanie 6] tamże 1985; [wydanie 7] Warszawa: Książka i Wiedza 1986, [wydanie 8] [Ilustracje M. Mikiewicz-Poreyko] tamże 1988; [wydanie 9] Warszawa: Nasza Księgarnia 1990; [Ilustrował J. Skrzydlewski] Wrocław: Siedmioróg 2000, tamże: 2001, 2003, 2005.

Tytuł oryginału: The voyages of Doctor Dolittle.

Stanowi cz. 2 cyklu; inne części cyklu w przekładzie J. Mortkowiczowej zob. poz. 11-14, 16-18.

11. H. Lofting: Cyrk doktora Dolittle. [Powieść]. [Przekład J. Mortkowiczowej. Ilustracje autora]. Warszawa-Kraków: J. Mortkowicz 1937, 372 s. Wydania następne: Kraków: Książka 1947. Z Wydawnictw J. Mortkowicza; wydanie 3 Warszawa: Książka i Wiedza 1950; [Ilustrował Z. Lengren]. Warszawa: Nasza Księgarnia [1953], tamże: 1956, wydanie 3 [i.e. 4] 1968, wydanie 4/5 1974, [wydanie 6] Opracowanie graficzne i ilustracje M. Mikiewicz-Poreyko 1986. Doktor Dolittle, 3; [wydanie 7] Warszawa: Książka i Wiedza 1987, tamże [wydanie 8] 1988; [wydanie 9] Ilustrował Z. Lengren.  Warszawa: Nasza Księgarnia 1990; [Ilustrował J. Skrzydlewski]. Wrocław: Siedmioróg 2003, 2005.

Tytuł oryginału: Doctor Dolittle circus.

Stanowi cz. 3 cyklu; inne części cyklu w przekładzie J. Mortkowiczowej zob. poz. 10, 12-14, 16-18.

12. H. Lofting: Opera doktora Dolittle. [Powieść]. [Przekład J. Mortkowiczowej. Ilustracje autora]. Warszawa: J. Mortkowicz 1938, 318 s. Wydania następne: Kraków: Książka 1948. Z Wydawnictw J. Mortkowicza; wydanie 2 [!] Warszawa: Książka i Wiedza 1950, [wydanie 3] Okładka i ilustracje M. Mikiewicz-Poreyko tamże 1991.

Tytuł oryginału: Doctor Dolittle’s caravan.

Stanowi cz. 6 cyklu; inne części cyklu w przekładzie J. Mortkowiczowej zob. poz. 10-11, 13-14, 16-18.

13. H. Lofting: Poczta doktora Dolittle. [Powieść]. [Przekład J. Mortkowiczowej. Ilustracje autora]. Warszawa: Towarzystwo Wydawnicze; Kraków: Wydawnictwo J. Mortkowicza 1938, 342 s. Wydania następne: Kraków: Książka 1948. Z Wydawnictw J. Mortkowicza; Warszawa: Książka i Wiedza 1950; wydanie 2 [Ilustrował Z. Lengren]. Warszawa: Nasza Księgarnia 1957, tamże: wydanie 5 (6) 1969, [wydanie 5] 1986; [wydanie 4 i.e. 6] Ilustracje M. Mikiewicz-Poreyko]. Warszawa: Książka i Wiedza 1989; [wydanie 6 i.e. 7] Ilustrował Z. Lengren. Warszawa: Nasza Księgarnia 1990; Wrocław: Siedmioróg 2005.

Wydanie elektroniczne:

Audiobook: Czyta I. Kwiatkowska. Warszawa: Zakład Nagrań i Wydawnictw Polskiego Związku Niewidomych 1988, 8 kaset dźwiękowych.

Tytuł oryginału: Doctor Dolittle’s post office.

Stanowi cz. 4 cyklu; inne części cyklu w przekładzie J. Mortkowiczowej zob. poz. 10-12, 14, 16-18.

14. H. Lofting: Ogród zoologiczny doktora Dolittle. [Powieść]. [Przekład J. Mortkowiczowej]. Warszawa: Towarzystwo Wydawnicze 1939, 253 s. Wydania następne: Warszawa: Książka i Wiedza 1949. Z Wydawnictw J. Mortkowicza; wydanie 2 [Ilustrował Z. Lengren]. Warszawa: Nasza Księgarnia 1957, tamże: [wydanie 3] 1970, wydanie 4 1987, [wydanie 5] 1990; [wydanie 5 i.e. 6] [Okładka i ilustracje M. Mikiewicz-Poreyko]. Warszawa: Książka i Wiedza 1991.

Wydanie elektroniczne:

Audiobook: Czyta I. Kwiatkowska. Warszawa: Zakład Nagrań i Wydawnictw Polskiego Związku Niewidomych 1988, 6 kaset dźwiękowych.

Tytuł oryginału: Doctor Dolittle’s zoo.

Stanowi część 5 cyklu; inne części cyklu w przekładzie J. Mortkowiczowej zob. poz. 10-13, 16-18.

15. S. Lagerlöf: Karo i Szaraczek. [Opowieść]. Przekład J. Mortkowiczowej. Ilustrował L. Maciąg. Warszawa: Nasza Księgarnia 1950, 14 s. Wydania następne tamże: wydanie 2 1952. Od Książeczki do Biblioteczki, wydanie 3 1953. 

Tytuł oryginału: Nils Holgerssons underbara resa genom Sverige. (Karrs och Gråfälls saga). Stanowi jeden z rozdziałów powieści Cudowna podróż. Zob. poz. 7.

16. H. Lofting: Największa podróż doktora Dolittle. [Powieść]. Przełożyła J. Mortkowiczowa. [Ilustrował Z. Lengren]. Warszawa: Nasza Księgarnia 1960, 212 s. Wydanie 2 Ilustrowała M. Gromek. Kraków: Znak Emotikon 2014. Znak Emotikon.

Tytuł oryginału: Doctor Dolittle’s garden.

Stanowi część 7 cyklu; inne części cyklu w przekładzie J. Mortkowiczowej zob. poz.  10-14, 17-18.

17. H. Lofting: Doktor Dolittle na księżycu. [Powieść]. [Przełożyła J. Mortkowiczowa. Ilustrował Z. Lengren]. Warszawa: Nasza Księgarnia 1961, 132 s. Wydanie następne: Ilustrowała M. Gromek. Kraków: Znak 2016. Doktor Dolittle, 8.

Tytuł oryginału: Doctor Dolittle in the Moon.

Stanowi 8 część cyklu; inne części cyklu w przekładzie J. Mortkowiczowej zob. poz. 10-14, 16, 18.

18. H. Lofting: Powrót doktora Dolittle. [Powieść]. Przełożyła z angielskiego J. Mortkowiczowa. [Ilustrował Z. Lengren]. Warszawa: Nasza Księgarnia 1961, 159 s.

Tytuł oryginału: Doctor Dolittle’s return.

Stanowi część 9 cyklu; inne części cyklu w przekładzie J. Mortkowiczowej zob. poz. 10-14, 16-17.

PRACE REDAKCYJNE

1. H.Ch. Andersen: Najpiękniejsze baśnie H.C. Andersena. Cz. 1-2. Nowy pełny przekład pod red. J. Mortkowiczowej. Z jedno i wielobarwnymi ilustracjami K. Nielsena. Warszawa-Kraków: Wydawnictwo J. Mortkowicza; Towarzystwo Wydawnicze w Warszawie 1929, 76 + 86 s.

Zawartość: Cz. 1: Pasterka i kominiarczyk; Czerwone trzewiczki; Cień; Dzielny cynowy żołnierz; Krzesiwo; Bzowa babuleńka; Latający kufer. – Cz. 2: Księżniczka na ziarnku grochu; Świniopas; Kołnierzyk; Duży Klaus i mały Klaus; Ole Luköje; Szyjka od butelki; Słowik; Historia o matce.

Tytuły oryginałów: Cz. 1: Hyrdinden og Skorstensfejeren;  De røde Skoe; Skyggen; Den standhaftige tinsoldat; Fyrtøiet; Hyldemoer; Den flyvende Kuffert. – Cz. 2: Prindsessen paa Ærten; Svinedrengen; Flipperne; Lille Claus og store Claus; Ole Lukøje; Flaskehalsen; Nattergalen; Historien om en moder.

2. H. Lofting: Doktor Dolittle i jego zwierzęta. [Powieść]. [Przekład z angielskiego W. Kragen. Pod redakcją J. Mortkowiczowej]. Warszawa-Kraków: J. Mortkowicz; Warszawa: Towarzystwo Wydawnicze 1934, 150 s.

Tytuł oryginału: The story of Doctor Dolittle.

Stanowi część 1 cyklu.

OPRACOWANIA OGÓLNE (wybór)

1. Ankieta dla IBL PAN 1953.

2. Teczka osobowa J. Mortkowiczowej jako członkini ZLP. Biblioteka Donacji Pisarzy Polskich w Warszawie.

SŁOWNIKI I BIBLIOGRAFIE

1. Słownik współczesnych pisarzy polskich. T. 2. Warszawa 1964.

2. J. OLKOWSKA. W: Słownik pracowników książki polskiej. Warszawa 1972.

3. J.Z. BIAŁEK. W: Polski Słownik Biograficzny. T. 22. Wrocław 1977.

3. G. LESZCZYŃSKI. W: Literatura polska XX wieku. T. 1. Warszawa 2000.

OMÓWIENIA

1. J. MORTKOWICZOWA: Wspomnienia sprzed lat siedemdziesięciu. W: Kredą na tablicy. Wspomnienia z lat szkolnych. Warszawa 1958 s. 330-50.

2. M. DĄBROWSKA: Działalność bez jubileuszu. „Życie Literackie” 1961 nr 6.

3. [S. PODHORSKA-OKOŁÓW] S.P.-O.: Wspomnienie o Janinie Mortkowiczowej. „Twórczość” 1961 nr 4.

4. Z. STAROWIEYSKA-MORSTINOWA: Janina Mortkowiczowa. „Tygodnik Powszechny” 1961 nr 7.

5. P. GRZEGORCZYK: Janina Mortkowiczowa. „Znak” 1962 nr 7/8, przedruk w tegoż: Twórcy i badacze kultury zmarli w latach 1956-1967. Warszawa 1986.

6. H. MORTKOWICZ-OLCZAKOWA: Pod znakiem kłoska. Warszawa 1962, 463 s.

7. H. KROSZCZOR: Janina z Horwitzów Mortkowiczowa. W tegoż: Kartki z historii Żydów w Warszawie XIX-XX w. Sylwetki i szkice. Warszawa 1979 s. 101-103.

8. J. OLCZAK-RONIKIER: W ogrodzie pamięci. Kraków 2001, 357 s.

MORTKOWICZOWA Janina

1875-1960

Cryptonyms: J.M.; M.

Author of children’s and youth literaturę, translator.

Born on 20 October 1875 into a Jewish family in Warsaw; daughter of the doctor of philosophy and civil servant Gustaw Horwitz, and Julia, née Kleinman; mother of the poet and author of children’s and youth literature Hanna Mortkowicz-Olczak (1905-1968); grandmother of the playwright and prose writer Joanna Olczak-Ronikier. She began her education with the girls’ private tutor Izabela Smolikowska in Warsaw, before joining the private residential school for girls run by Leokadia and Bronisława Kosmowska, graduating in 1888. She then took a course in preschool education, which was run by Ludwika Jahołkowska, while also studying psychology and philosophy at the Secret University (Tajny Uniwersytet) in Warsaw. During her time in the residential schools and during her studies, she mastered several languages, namely French, German and Russian, while also acquiring a good command of English. Already during her studies, she was involved in educational and social activities organized within the scope of the Free Reading Rooms of the Warsaw Charitable Association (Czytelnie Bezpłatne Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności), serving on the Catalogue Commissions of the reading rooms from 1893. She wrote reviews of children’s book on the organisation’s behalf. She was also involved in distributing books among Jewish youth and in working class communities. She made her debut as a poet in 1892, with the poem Śnieżki [Snowballs], which appeared in the periodical “Wieczory Rodzinne” (no. 53, using the cryptonym M.). She was actively involved in the secret work of the Women’s Circle of the Crown and Lithuania (Koło Kobiet Korony i Litwy) and the Pedagogical Circle (Koło Pedagogiczne) between 1896 and 1902.  In 1903, she married the book trader and publisher Jakub Mortkowicz and began working at her husband’s publishing house in Warsaw, Księgarnia Towarzystwa Wydawniczego, as director of the department of children’s and youth literature. At the same time, she was active as a writer and journalist, publishing articles, reviews and diary pieces in periodicals including “Przegląd Filozoficzny” (1898, 1904 and 1910), “Ogniwo” (1903 and 1905), and “Nowe Tory” (1906-07 and 1910). She made her debut as a translator in 1904 with a Polish version of a novel by the Norwegian writer Agot Giems-Selmer [Polish title: Nad dalekim cichym fiordem; By the distant, quiet fjord]. In subsequent years, she translated works for young readers by Scandinavian, Hungarian and French writers. In 1909/10, she served on the editorial committee of the children’s and youth magazine “Promyk”, while in 1913/14, she co-edited alongside Stefania Sempołowska the youth periodical “Z bliska i z daleka”. In 1915/16, she co-founded and managed the homeless advice office Biuro Porad dla Bezdomnych while also collaborating with the adult-education institution Uniwerystet Ludowy (People’s University). Between 1916 and 1926, again with Stefania Sempołowska, she edited the periodical “W słońcu”, where she also published her own translations of short pieces for children by German, French and Scandinavian authors. In 1927/28, she served as editor of the publication series Dobre Książki dla Młodzieży [Good books for young readers]. In 1929, she gave lectures as part of the Book Trade Courses at the Pedagogical Faculty of the Free Polish University (Kursy Księgarskie przy Wydziale Pedagogicznym Wolnej Wszechnicy Polskiej) in Warsaw. She joined the board of the Publishing Society (Towarzystwo Wydawnicze) founded by her husband J. Mortkowicz, while in 1931, following his suicide, she was appointed president of the Society and became director of the Jakub Mortkowicz Publishing House, which she ran until the outbreak of World War II. Between 1933 and 1938, she edited and published the periodical “Nowiny Wydawnicze z Literatury, Nauki i Plastyki”. She was awarded the Silver Laurel of the Polish Academy of Literature (PAL) in 1935 in recognition of her outstanding achievements in publishing Polish literature. Prior to World War II, she travelled extensively to countries including France, Belgium, Germany and Italy. During the German occupation, she left Anna Żeromska and Henryk Nikodemski in charge of the publishing house and bookstore. She and her daughter went into hiding in Warsaw. Following the 1944 Warsaw Uprising, she was taken to the Pruszków prison camp before moving to a village near Bochnia. In early 1945, she moved to Krakow and lived in the Writers’ House (Dom Literatów). She was no longer active as a translator. She did, however, revive the activities of the Jakub Mortkowicz Publishing House, which continued to operate until 1950. Between 1946 and 1950, she was head of the Krakow branch of the Książka Publishing Cooperative. In 1950, she joined the Union of Polish Writers (ZLP). She received the 10th Anniversary Medal of the Polish People’s Republic in 1955 and the Knight’s Cross of the Order of Polonia Restituta in 1956. She died on 27 December 1960 in Krakow, where she was buried at the Rakowicki Cemetery.

The location of her archive is unknown; in all likelihood, it was lost in a fire in the family home of her descendants. 

MORTKOWICZOWA Janina

1875-1960

Álnevei: J.M.; M.

Gyermek- és ifjúsági író, műfordító.

1875. október 20-án egy varsói zsidó család gyermekeként látta meg a napvilágot, édesapja Gustaw Horwitz hivatalnok, a filozófia doktora, édesanyja leánykori nevén Julia Kleiman, lánya Hanna Mortkowicz-Olczakowa (1905-1968) költő, gyermek- és ifjúsági könyvek szerzője, unokája Joanna Olczak-Ronikier drama- és prózaíró. Izabela Smolikowska varsói magán leányiskolájában kezdte tanulmányait, ezt Leokadia és Bronisława Smolikowska nőnevelő intézete követte, ahol 1888-ban végzett. Ezután reszt vett a Ludwika Jahołkowska vezette óvónőképző tanfolyamon, illetve filozófiát is tanult a varsói Titkos Egyetemen [Tajny Uniwersytet w Warszawie]. Tanulmányai során több nyelvet – a franciát, a németet, az oroszt – is tökéletesen elsajátított, illetve valamilyen szinten angolul is megtanult. Már egyetemei évei alatt is aktív oktatásiügyi-társadalmi tevékenységet folytatott a Varsói Jótékonysági Egylet Ingyenes Olvasótermeiben [Czytelnie Bezpłatne Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności], 1893-től ugyanezen olvasó Katalogizáló Bizottságának [Komisja Katalogowa] a tagja. Emiatt kezdett recenziókat írni gyerekkörnyvekről. Emellett terjesztett is könyveket zsidó és munkásosztály béli gyerekek között. Költőként 1892-ben debütált Śnieżki [Hófehérkék] című versével a Wieczory Rodzinne hasábjain (53. szám, M. álnéven). 1896-1902-között aktív részvételt vállalt a Lengyelország és Litvánia Nőegylete [Koło Kobiet Korony i Litwy] titkos társaság, illetve a Pedagóguskör [Koło Pedagogiczne] munkájában. 1903-ban hozzáment könyvesbolttulajdonos és kiadó Jakub Mortkowiczhoz, ettől az évtől kezdve férje kiadójában (a varsói Kiadótársaság Könyvesboltja, Księgarnia Towarzystwa Wydawniczego w Warszawie) dolgozott, a gyermek- és ifjúsági irodalmi részleget vezette. Ezzel egyidejűleg indult virágzásnak írói és publicista pályája is, cikkei, recenziói, visszaemlékezései jelentek meg többek között olyan lapokban mint a Przegląd Filozoficzny (1898, 1904, 1910),  az Ogniwo (1903, 1905) vagy a Nowe Tory (1906-1907, 1910). 1904-ben jelent meg az első fordítása, a norvég írónő, Agot Gjems-Selmer A távoli, csendes fjordoknál című regényét ültette át lengyelre. Az ezt követő években skandináv, angol, magyar és francia szerzők ifjúsági műveit fordította. 1909-10-ben tagja volt a Promyk című  gyermek- és ifjúsági lap szerkesztőségének, 1913-14-ben pedig Stefania Sempołoskával szerkesztette a Z bliska i z daleka című ifjúsági folyóiratot. 1915-16-ban társalapítója és szervezője volt a Hajléktalanok Segítő Irodájának [Biuro Porad dla Bezdomnych], valamint a Népegyetemmel [Uniwersytet Ludowy] is együttműködött. 1916 és 1926 között S. Sempołowskával szerkesztették a W słońcu  című lapot, amelyben német, francia és skandináv szerzők rövidebb, gyermekeknek szóló művei is helyt kaptak a fordításában. 1927-28-ban a Dobre Książki dla Młodzieży  szerkesztője volt. 1929-ben a varsói Lengyel Szabad Főiskola Pedagógiai Kara Könyvkereskedelmi Kurzusain [Kursy Księgarskie przy Wydziale Pedagogicznym Wolnej Wszechnicy Polskiej w Warszawie] tartott előadásokat. Miután J. Motkowicz megalakította a Kiadói Társaságot [Towarzystwa Wydawnicze] annak tagja lett, férje 1931-es öngyilkosságát követően pedig ő lett a Társaság elnöke, amibe beletartozott a Jakub Mortkowicz Kiadó vezetése is, ezt a feladatot egészen a II.világháború kitöréséig ellátta. 1933-38-ig szerkesztette és adta ki a Nowiny Wydawnicze z Literatury, Nauki i Plastyki folyóiratot. A lengyel irodalom területén végzett kiváló kiadói tevékenységéért étvehett a Lengyel Irodalmi Akadémia Ezüst Borostyán kitüntetését [Srebrny  Wawrzyn Polskiej Akademii Literatury ](1935). A háború előtt sokat utazott, járt többek között Franciaostrzágban, Belgiumban, Németországban, Olaszországban. A német megszállás alatt Anna Żeromska i Henryk Nikodemski gondjaira bízta a kiadót és a könyvesboltot, ő és lánya pedig Varsóban rejtőzködtek. A varsói felkelést követően, és a pruszkówi átmeneti táborba került, majd rövid időt ötltött egy Bochnia melletti faluban. 1945. elején Krakkóba költözött, és az Írók Háázban lakott. Nem vállalt fordítói munkát. Újraindította a Jakub Mortkowicz Kiadót, amely 1950-ig működött. 1946-50 között a Książka Kiadói Szövetkezet [Spółdzielnia Wydawnicza „Książka] krakkói részlegét vezette. 1950-ben tagja lett a Lengyel Írószövetségnek [Związek Literatów Polskich, ZLP]. Kiadói tevékenységéért Tízéves a Lengyel Népköztársaság Érdeméremmel [Medal10-lecia Polski Ludowej] (1955), valamint a Lengyelország Újjászületése Tisztikereszttel [Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski] (1956) tüntették ki. 1960. december 27-én halt meg Krakkóban, a Rakowicki Temetőben helyezték örök nyugalomra. Archívumának helye ismeretlen, valószínűleg az utódai házát sújtó tűzvész álodazata lett. 

MORTKOWICZOWA Janina

1875-1960

Pseudonymer: J.M.; M.

Barn- och ungdomslittetraturförfattare, översättare. 

Hon föddes 20 oktober 1875 i en judisk familj i Warszawa; dotter till Gustaw Horwitz, doktor i filosofi, tjänsteman, och Julia född Kleinman; mor till Hanna Mortkowicz-Olczakowa (1905-1968), poet, barn- och ungdomslitteraturförfattare; mormor till Joanna Olczak-Ronikier, drama- och prosaförfattare. Mortkowiczowa började sin skolgång på Izabela Smolikowskas privatskola för flickor i Warszawa, ganska snart bytte hon till Leokadia och Bronisława Kosmowskie privatskola för kvinnor som hon avslutade 1888. Därefter deltog hon i kursen för förskollärare under ledning av Ludwika Jahołkowska samt studerade psykologi och filosofi vid Hemliga universitetet i Warszawa. Under sin skolgång vid privatskolor och senare under studierna behärskade hon flera språk utmärkt: franska, tyska och ryska samt något sämre engelska. Redan under sin studietid blev hon engagerad i bildnings- och samhällelig verksamhet i Gratis läsesalar vid Warszawas välgörenhetssällskap [Warszawskie Towarszystwo Dobroczynności], och sedan 1893 var hon medlem i deras katalognämnd. Hon recenserade barnböcker för dem. Hon distribuerade också böcker bland judiska ungdomar och bland arbetarklassens ungdomar. Hon debuterade som poet 1892 med dikten Śnieżki i „Wieczory Rodzinne” (nr 53; under pseudonymen M). Under 1896-1902 deltog hon aktivt i Polsk-litauiska samväldets hemliga kvinnocirkels [Koło Kobiet Korony i Litwy] arbete och i Pedagogiska cirkelns [Koło Pedagogiczne] arbete. 1903 gifte hon sig med Jakub Mortkowicz, bokhandlare och förläggare; sedan det året arbetade hon i makens förlag som arbetsledare på barn- och ungdomslitteraturavdelningen (Förläggarsällskapets bokhandel i Warszawa [Księgarnia Towarzystwa Wydawniczego]). Parallellt utvecklade hon sin litterära och publicistiska verksamhet; hon skrev artiklar, recensioner och memoarer, bl.a. i „Przegląd Filozoficzny” (1898, 1904, 1910), „Ogniwo” (1903, 1905), „Nowe Tory” (1906-1907, 1910). Som översättare debuterade hon 1904 med översättningen av den norska författarinnan Ågot Gjems-Selmers roman Smaapigernes bog (Nad dalekim, cichym fiordem). Under de följande åren översatte hon skandinavisk, engelsk, ungersk och fransk ungdomslitteratur. 1909-1910 var hon medlem i redaktionskommittén för barn- och ungdomstidskriften „Promyk”, och mellan 1913 och 1914 redagerade hon tillsammans med Stefania Sempołowska ungdomstidskriften „Z bliska i z daleka”. 1915-1916 var hon med att starta och organisera Rådgivningsbyrån för hemlösa [Biuro Porad dla bezdomnych] och samarbetade också med Folkuniversitetet [Uniwersytet Ludowy]. 1916-1926 redagerade hon tillsammans med S. Sempołowska tidskriften „W słońcu”, där hon också publicerade egna översättningar av mindre verk för barn av tyska, franska och skandinaviska författare. 1927-1928 var hon redaktör för serien Bra Ungdomsböcker [Dobre Książki dla Młodzieży]. 1929 föreläste hon på kurser för förläggare vid pedagogiska fakulteten på Fria polska universitetet [Wolna Wszechnica Polska] i Warszawa. Efter att J. Mortkowicz bildade Förläggarsällskapet [Towarzystwo Wydawnicze] var hon styrelseledamot där och 1931, efter makens självmord, tog hon över ordförandeskapet för sällskapet och fortsatte leda Jakub Mortkowicz-förlag ända fram till andra världskrigets utbrott. 1933-1938 redigerade hon och ansvarade för utgivning av tidskriften „Nowiny Wydawnicze z Literatury, Nauki i Plastyki”. Hon belönades 1935 med Polska litteraturakademins [Polska Akademia Literatury, PAL] Silver lager [Srebrny Wawrzyn] för sin utmärkta förläggarverksamhet. Före andra världskriget reste hon mycket, bl.a. till Frankrike, Belgien, Tyskland och Italien. Under den tyska ockupationen överlämnade hon förlaget och bokhandeln i Anna Żeromskas och Henryk Nikodemskis händer, själv gömde hon sig tillsammans med dottern i Warszawa. Efter Warszawaupproret och en vistelse i transitlägret Dulag 121 i Pruszków, vistades hon kort i en by nära Bochnia. I början av 1945 flyttade hon till Kraków och bosatte sig i Litteraternas hus [Dom Literatów]. Mortkowiczowa tog inte upp översättningsarbetet. Hon återupptog verksamheten i Mortkowicz-förlaget som fungerade till 1950. Mellan 1946 och 1950 ledde hon Kraków-avdelningen av Förlagsföreningen „Książka” [Spółdzielnia Wydawnicza]. 1950 blev hon medlem i Polska författarförbundet [Związek Literatów Polskich, ZLP]. Hon belönades 1955 med 10-års jubileumsmedalj av Folkrepubliken Polen [Medal 10-lecia Polski Ludowej] och 1956 med Polonia Restituta-riddarkorset [Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski]. Mortkowiczowa avled 27 december 1960 i Kraków; hon begravdes där på Rakowicki-kyrkogården.

Det är okänt var översättarens arkiv finns, troligtvis gick det förlorat i samband med en brand i översättarens släkthem.