KUSZELEWSKA Stanisława

1894-1966

Inne formy nazwiska: Matuszewska, Kuszelewska-Matuszewska, Kuszelewska-Rajska, Kuszelewska-Rayska.

Pseudonimy i kryptonimy: Elżbieta; K.S.; S.M. [Stanisław Mazanowski]; – wspólnie z Wandą Pełczyńską: Elżbieta Polna.

Tłumaczka, pisarka.

Urodzona w 1894 w Biskupicach Szlacheckich na Wołyniu (obecnie Ukraina) w rodzinie ziemiańskiej; córka Edwarda Kuszelewskiego i Emilii z Bohomolców. W 1911 uzyskała maturę. Studiowała w rocznym Kolegium Humanistycznym (Kolegium Humanistyczne 1911-12), a następnie w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego (Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego 1912-14) w Warszawie. Od 1912 należała do tajnej organizacji harcerstwa polskiego. Nie ukończyła studiów z powodu wybuchu I wojny światowej. Przebywała wówczas wraz z matką w Moskwie, gdzie kontynuowała pracę w harcerstwie. W 1917 przeniosła się do Mińska; tu była m.in. współorganizatorką Koła Polek (Koło Polek), niosącego pomoc jeńcom i uchodźcom polskim, oraz pełniła funkcję komendantki hufca harcerek. W 1917 poślubiła czołowego działacza Polskiej Organizacji Wojskowej (POW), Ignacego Matuszewskiego, późniejszego pułkownika i ministra skarbu. Należała do powstałej w 1918 zakonspirowanej propiłsudczykowskiej organizacji Związek Broni, podporządkowanej następnie POW. W maju 1918 w Bobrujsku brała udział w podjętej przez POW akcji usunięcia z dowodzenia 1. Korpusem Polski Józefa Dowbór-Muśnickiego; po nieudanej akcji przedostała się do Kijowa, siedziby Komendy Naczelnej POW, a następnie do Warszawy, gdzie zamieszkała na stałe. W 1919 urodziła jedyną córkę, Ewę. Podjęła pracę w zarządzie Warszawskiego Koła Polek (Warszawskie Koło Polek); była przewodniczącą Sekcji Prasowej, w 1919-20 redagowała miesięcznik Nasza Praca. W 1921 zadebiutowała przekładem opowiadań Jacka Londona Prawo białego człowieka. Opowiadania z Klondike, w latach następnych tłumaczyła głównie jego utwory. Publikowała w „Bluszczu” (Bluszcz 1922-38, z przerwami), „Kurierze Porannym” (Kurier Poranny 1922, 1930, 1933; tu m.in. cykl felietonów na tematy bieżące pt. Na dzień dobry), „Przeglądzie Wieczornym” (Przegląd Wieczorny 1922), „Strzelcu” (Strzelec 1923), „Ilustracji” (Ilustracja 1924), „Rzeczpospolitej” (Rzeczpospolita 1928), „Sterniku” (Sternik 1929), „Kobiecie Współczesnej” (Kobieta Współczesna 1927-33), „Wiadomościach Literackich” (Wiadomości Literackie 1929, 1932-38), „Gazecie Polskiej” (Gazeta Polska 1930, 1932-39). W 1925, jako korespondentka „Bluszczu”, odwiedziła Międzynarodową Wystawę Książki we Florencji. Po unieważnieniu pierwszego małżeństwa poślubiła w 1928 generała Ludomira Rayskiego, inżyniera i pilota, szefa Departamentu Aeronautyki Ministerstwa Spraw Wojskowych. Propagowała inicjatywy zakładania ogródków jordanowskich; w 1928 była współzałożycielką Centralnego Towarzystwa Ogrodów Jordanowskich (Centralne Towarzystwo Ogrodów Jordanowskich), w 1934-37 pełniła funkcję jego wiceprezeski, a w 1937-39 członkini zarządu. Należała do pierwszego kobiecego Warszawskiego Klubu Wioślarek (Warszawski Klub Wioślarek). W 1931-39 współpracowała z Polskim Radiem jako członkini Komisji Odczytowej (Komisja Odczytowa Polskiego Radia) oraz Rady Programowej (Rada Programowa Polskiego Radia). W 1932 została odznaczona Krzyżem Niepodległości, a w 1936 Złotym Krzyżem Zasługi za zasługi w pracy zawodowej. W 1937 otrzymała Złoty Wawrzyn PAL za szerzenie zamiłowania do literatury polskiej. Na prośbę prezydenta Warszawy Stefana Starzyńskiego napisała książkę o stolicy przeznaczoną dla młodzieży; jej nakład spłonął od bomby niemieckiej w 1939. We wrześniu 1939, w czasie obrony Warszawy, była posługaczką i noszową w Szpitalu Dzieciątka Jezus (Szpital Dzieciątka Jezus). Podczas okupacji pozostawała w stolicy. Udostępniła swój dom na Wierzbnie siostrom niepokalankom, które w 1940 założyły w nim sierociniec; uczestniczyła także w akcji pomocy Żydom. Do 1943 pracowała społecznie w Radzie Głównej Opiekuńczej (Rada Główna Opiekuńcza). Kontynuowała wówczas pracę przekładową. Przeszła przeszkolenie zaopatrzeniowo-gospodarcze w szeregach Armii Krajowej i została rejonową gospodarczą zachodniego Mokotowa; jej zadaniem była organizacja tajnych składów żywności. W czasie powstania warszawskiego kierowała sprawami gospodarczymi kompanii O-2 batalionu „Olza” pułku Armii Krajowej „Baszta” (Kompania O-2 batalion „Olza” pułku Armii Krajowej „Baszta”). 1 października 1944 została awansowana do stopnia podporucznika Wojska Polskiego (Wojsko Polskie). Po kapitulacji Mokotowa wyszła z miasta z ludnością cywilną przez obóz przejściowy w Pruszkowie. Uciekła z transportu w okolicy Kielc. Przez kilka miesięcy pracowała jako szwaczka. W styczniu 1945 znalazła się w Krakowie, wiosną wróciła do Warszawy, gdzie odnalazła ciało córki poległej w powstaniu. W lipcu 1945 opuściła nielegalnie Polskę. Jesienią 1945 znalazła się w Kairze, gdzie służyła w Kompanii Zapasowej Pomocniczej Wojskowej Służby Kobiet (Kompania Zapasowa Pomocniczej Wojskowej Służby Kobiet). W 1947 osiadła Anglii, gdzie jej mąż służył podczas wojny w Royal Air Force. Mieszkała w Londynie i kontynuowała pracę literacką, nie wznawiając tłumaczeń. Drukowała artykuły i recenzje w prasie emigracyjnej, m.in. na łamach „Wiadomości” (Wiadomości Londyn, 1953, 1955, 1965), „Dodatku Tygodniowego Ostatnich Wiadomości” (Dodatek Tygodniowy Ostatnich Wiadomości Mannheim, 1954-55), „Dziennika Polskiego i Dziennika Żołnierza” (Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza Londyn, 1954-55) i jego dodatku „Tydzień Polski” (Tydzień Polski 1965). Współpracowała również z Radiem Wolna Europa, biorąc udział w audycjach. Była członkinią Związku Pisarzy Polskich na Obczyźnie. (Związek Pisarzy Polskich na Obczyźnie). Zmarła 24 stycznia 1966 w Londynie; pochowana tamże na Cmentarzu South Ealing. 

Archiwum tłumaczki znajduje się w Studium Polski Podziemnej w Londynie. Listy tłumaczki do Ignacego Matuszewskiego znajdują się w Instytucie Józefa Piłsudskiego w Nowym Jorku w Stanach Zjednoczonych. Korespondencja tłumaczki znajduje się również w Archiwum Emigracji w Bibliotece Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu.

TWÓRCZOŚĆ PRZEKŁADOWA

1. J. London: Prawo białego człowieka. Opowiadania z Klondike. Tłumaczyła z angielskiego S. Kuszelewska. Warszawa: Ignis 1921, 152 s. Wydania następne: Warszawa: E. Wende i S-ka 1925. Biblioteka Groszowa; Warszawa; Kraków: E. Kuthan 1947.

Tytuł oryginału opowiadania tytułowego: The wisdom of the trail.

Tytuły oryginałów opowiadań: The wife of the king; The wisdom of the trail; The great interrogation; To the man on the trail; The white silence; A days lodging; A daughter of the Aurora; The sun-dog trail.

Zawiera: Małżonka króla; Prawo białego człowieka; Pytanie; „Zdrowie podróżnego”; Śnieżna martwica; Na postoju; Córka zorzy; Szlak złudnych słońc.

2. J. London: Odyssea Północy. [Opowiadania]. Przekład S. Kuszelewskiej. Warszawa: Ignis 1922, 252 s. Wydania następne: wydanie 2 poprawione Warszawa: E. Wende i S-ka 1925. Biblioteka Groszowa; Warszawa: Kurier Polski [1939]. Biblioteka Kuriera Polskiego, t. 118; pt. Odyseja północy. Autoryzowany przekład S. Kuszelewskiej-Rayskiej. Warszawa: E. Kuthan 1947.

Wydanie z 1939 bez nazwiska tłumaczki.

Tytuły oryginałów opowiadań: Keesh, the son of Keesh [zob. poz. 3]; A Hyperborean brew; Brown wolf; The passing of Marcus O’Brien; Bâtard; The son of the wolf; The law of life; An Odyssey of the North.

Zawiera: Historia Keesha; Napój Hyperbojerów; Bury wilk; Przygoda Marcus O’Briena; Bâtard; Syn wilka; Prawo życia; Odyssea Północy.

3. J. London: Serce kobiety. [Opowiadania]. Przekład S. Kuszelewskiej. Toruń, Warszawa, Siedlce: Ignis 1922, 251 s. Wydania następne: Warszawa: E. Wende 1925. Biblioteka Groszowa, 36; Warszawa: E. Kuthan 1945, tamże: 1946, 1948.

Wydanie z 1925 bez nazwiska tłumaczki.

Tytuł oryginału opowiadania tytułowego: The grit of women.

Tytuły oryginałów opowiadań: The grit of women; Keesh, the son of Keesh; Siwash; The marriage of Lit-lit; In the forests of the North; The story of Jees Uck; The wit of Porportuk; Negore, the Coward.

Zawiera: Serce kobiety; Keesh, syn Keesha [zob. poz. 2]; Żona z plemienia Siwash; Zamążpójście Lit-Lit; Śród lasów Północy; Historia Jees Uck; Przemyślny Porportuk; Negore-tchórz.

Wydanie osobne opowiadania Historia Jees Uck zob. poz. 6.

4. J. London: Martin Eden. Powieść. Przekład z angielskiego S. Kuszelewska. T. 1-2. Warszawa: Ignis 1923, 327 + 289 s. Wydania następne: T. 1-4. Warszawa: E. Wende i S-ka [1926]; T. 1-2. Warszawa: Rój 1932, tamże 1937; Warszawa: Książka 1948; Warszawa: Książka i Wiedza 1949. Tygodniowa Biblioteka Obiegowa; Opracował Z. Glinka. Posłowie: K. Piotrowski. Warszawa: Iskry 1954; Opracowanie: D. Sadkowska. Wrocław: Siedmioróg 1996. Zaczarowane Strony. Biblioteka światowej literatury dla dzieci, tamże 1997. Lektura – „Siedmioróg”; Zaczarowane Strony. Biblioteka światowej literatury dla dzieci.

Wydanie z 1932 i wszystkie następne do 1954 bez nazwiska tłumaczki.

Tytuł oryginału: Martin Eden.

5. J. London: Na szlaku = The road. Szkice autobiograficzne. Przekład autoryzowany S. Kuszelewskiej. Warszawa: Ignis 1923, 235 s. Wydania następne: Warszawa: E. Wende [1924]. Biblioteka Groszowa, nr 2, tamże wydanie 2 [!] 1925; Warszawa: Biblioteka Groszowa [1929]. Biblioteka Groszowa, 1a; Warszawa: Kurier Polski 1938. Biblioteka Kuriera Polskiego, R. 6 t. 85; Warszawa: E. Kuthan 1947.

6. J. London: Historia Jessie Ook. [Opowiadanie]. Tłumaczenie S. Kuszelewskiej-Matuszewskiej. Warszawa: Bluszcz [ca 1923], 39 s. Zob. poz. 3.

7. J. London: Bóg ojców jego. [Opowiadania]. Przekład z angielskiego S. Kuszelewskiej. Warszawa: Ignis 1924, 196 s. Wydania następne: Warszawa: Biblioteka Groszowa 1925. Biblioteka Groszowa, nr 42; Warszawa: E. Kuthan 1949.

Wydanie z 1925 i 1949 bez nazwiska tłumaczki.

Tytuł oryginału opowiadania tytułowego: The god of his fathers.

Tytuły oryginałów opowiadań: The men of forty-mile; Lost face; The white man’s way; At the rainbow’s end; The unexpected; Trust; The league of the old men; The god of his fathers.

Zawiera: Mieszkańcy czterdziestej mili; Zhańbione czoło; Obyczaj białych ludzi; U krańca tęczy; Nieoczekiwane; Zaufanie; Związek starców; Bóg ojców jego.

8. J. London: Zew krwi = The call of the wild. [Powieść]. [Tłumaczyła S. Kuszelewska]. Warszawa: Biblioteka Groszowa [1924], 135 s. Biblioteka Groszowa, nr 4. Wydania następne: tamże [1924]; wydanie 3 Warszawa: E. Wende 1924, wydanie 4 tamże 1925. Biblioteka Groszowa, 4; Biblioteka Groszowa Wendego; Warszawa: [b.w.] 1933. Biblioteka Literacka, nr 61; Autoryzowany przekład z angielskiego S. Kuszelewskiej-Rajskiej. Warszawa: E. Kuthan 1945, tamże 1947 [antydat. 1946]; Rzym: Polski Dom Wydawniczy 1947; wydanie 3 [!] poprawione Warszawa: E. Kuthan 1949; Warszawa: YPSYLON 1994; Opracowanie D. Sadkowska. Wrocław: Siedmioróg 1995. Lektura – „Siedmioróg”; Zaczarowane Strony. Biblioteka światowej literatury dla dzieci, tamże 1999. Lektura Szkolna – Siedmioróg; Ilustracje: J. Sapkowska-Pieprzyk. Poznań: Zysk i S-ka 2020.

Wydanie elektroniczne: 

Audiobook: Czyta J. Szydłowski. Kraków: F.F. Gamma 2007, 1 płyta CD.

Dwa pierwsze wydania oraz wydanie z 1933 bez nazwiska tłumaczki.

9. J. London: Miłość życia. Wybór nowel. Przekład autoryzowany S. Kuszelewskiej. T. 1-2. Warszawa: Biblioteka Dzieł Wyborowych 1925, 127 + 131 s. Biblioteka Dzieł Wyborowych, seria 2, t. 38-39. Wydanie następne T. 1: Warszawa: Rój [ca 1930]; Warszawa, Łódź: Książka 1947. Wydanie następne t. 2 zob. poz. 12.

Tytuł oryginału opowiadania tytułowego: Love of life.

Tytuły oryginałów opowiadań: Li Wan, the Fair; That Spot; Too much gold; Nam-Bok, the Liar; Love of life; The death of Ligoun; Flush of gold; The master of mystery; The one thousand dozen; The scorn of women.

Zawiera: T. 1: Jasnoskóra Li Wan; Kochany Kleks; Skarby Sezamu; Nam-Bok – kłamca; Miłość życia. – T. 2: Śmierć Ligouna; Jutrzenka; Władca tajemnic; Tysiąc tuzinów; Pogarda kobiet.

10. J. London: Przygoda = The adventure. [Powieść]. Przekład autoryzowany z angielskiego S. Kuszelewskiej. Warszawa: E. Wende 1925, 303 s. Wydania następne: T. 1-2 tamże 1926; T. 1-[2] Warszawa: Rój 1929, tamże 1935, wydanie 2 [!] 1938; Warszawa: E. Kuthan 1945; Rzym: Polski Dom Wydawniczy 1947; Warszawa: E. Kuthan 1948, tamże 1949; Ilustracje T. Gajl. Białystok: Krajowa Agencja Wydawnicza 1988; Oparto na autoryzowanym przekładzie z angielskiego S. Kuszelewskiej. Poznań: Krajowa Agencja Wydawnicza 1994.

W wydaniu z 1948 tłumaczka podpisana S. Kuszelewska-Rajska.

11. J. London: Biały Kieł = White Fang. Powieść. Przekład autoryzowany S. Kuszelewskiej. T. 1-2. Warszawa: Rój 1926, 127 + 128-261 s. Wydania następne: tamże 1928, 1937; Warszawa; Łódź: Książka 1947; wydanie 2 [!] Kraków: Książka 1948; wydanie 3 Warszawa: Książka i Wiedza 1949, tamże wydanie 4 1950. Biblioteka „Gazety Krakowskiej”, nr 5; Biblioteka „Chłopskiej Drogi”, nr 14, wydanie 5 1951; Okładka i ilustracje: J. Grabiański. Warszawa: Iskry 1953; Wrocław: Siedmioróg 1995, Opracowała D. Sadkowska. Ilustracje: A. Łobuś. Tamże 1997. Zaczarowane Strony, 2005. Kanon Lektur, 6; Ilustracje: J. Sapkowska-Pieprzyk. Poznań: Zysk i S-ka 2018.

Wydanie z 1953 bez nazwiska tłumaczki.

Wydanie elektroniczne: 

Audiobook: Czyta J. Szydłowski. Kraków: F.F. Gamma 2006. 1 płyta CD.

12. J. London: Pogarda kobiet. [Opowiadania]. Przekład autoryzowany S. Kuszelewskiej. Warszawa: Rój [1926], 131 s. Wydanie następne: Warszawa: Rój [1928].

Stanowi oddzielne wydanie t. 2 poz. 9.

Tytuł oryginału opowiadania tytułowego: The scorn of women.

Zawartość jak w poz. 9 t. 2.

13. J. London: Przed Adamem. Opowieść. Przekład autoryzowany [S. Kuszelewskiej] S.M.. Warszawa: Tania Książka 1926, 160 s. Wydania następne: tamże [1939]; wydanie 1 [!] Ilustracje: W. Lewiński. Posłowie: A. Wierciński. Warszawa: Wiedza Powszechna 1957.

Tytuł oryginału: Before Adam.

Tłumaczka podpisana S.M.

14. J. London: Wierność mężczyzny. Wybór nowel. Przekład autoryzowany S. Kuszelewskiej. Warszawa: Towarzystwo Księgarni Polskich na Kresach 1926, 138 s.

Tytuł oryginału opowiadania tytułowego: The faith of men.

Tytuły oryginałów opowiadań: The faith of men; Which make men remember; Where the trail forks; The priestly prerogative; To build a fire; In a far country.

Zawiera: Wierność mężczyzny; U rozstaju dróg; Co każe pamiętać; Przywilej sutanny; Rozpalić ogień; W dalekim kraju.

15. D. Byrne: Messer Marco Polo. [Powieść]. Autoryzowany przekład z angielskiego S. Kuszelewskiej. Warszawa: J. Mortkowicz 1927, 142 s. Wydanie 1 powojenne: Ilustracje: M. Jędrzejczak. Warszawa: Pelikan 1990.

Tytuł oryginału: Messer Marco Polo.

Recenzja:

[C. WALEWSKA] C.W.: Z książek [Messer Marco Polo – recenzja]. „Kobieta Współczesna” 1927 nr 3. 

16. J.F. Cooper: Ostatni Mohikanin. Powieść w dwóch częściach. Przekład z angielskiego [S. Kuszelewskiej] K.S.. Winieta okładki i 6 ilustracji: S. Sawiczewski. Poznań: Księgarnia św. Wojciecha [1927], 442 s. Pięcioksiąg przygód Sokolego Oka, ks. 2.

Tytuł oryginału: The last of the Mohicans.

Tom 2 cyklu The Leatherstocking Tales zob. poz. 26.

17. J. London: Szkarłatna dżuma. [Nowela]. Przekład autoryzowany S. Kuszelewskiej. Warszawa: Rój 1927, 121 s. Biblioteka Powieściowa „Roju”, nr 510. Wydanie następne: Warszawa: Oficyna Wydawnicza Sawa 1994.

Przedruk zob. poz. 38.

Tytuł oryginału: The scarlet plague.

18. J. London: Żółwie Tasmana. [Opowiadania]. Przekład autoryzowany S. Kuszelewskiej. Warszawa: Rój 1927, 139 s. Biblioteka Powieściowa „Roju”, nr 514.

Tytuł oryginału opowiadania tytułowego: By the turtles of Tasman.

Tytuły oryginałów opowiadań: By the turtles of Tasman; The eternity of forms; The hobo and the fairy; The prodigal father; The shadow and the flash.

Zawiera: Żółwie Tasmana; Nieśmiertelność kształtów; Włóczęga i dobra wróżka; Marnotrawny ojciec; Cień i błysk.

19. J. London: Córka śniegów. [Powieść]. Przekład autoryzowany S. Kuszelewskiej. Warszawa: Rój 1928, 330 s. Wydania następne: tamże 1929. Biblioteka Powieściowa „Roju”, nr 531-532; Warszawa: Wydawnictwo Ludowe 1948; wydanie 2 [!] Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza 1986.

Tytuł oryginału: A daughter of the snows.

20. J. London: Dolina Księżyca=The valley of the moon. [Powieść]. Przekład autoryzowany S. Kuszelewskiej. Pierwodruk: „Rzeczpospolita” 1928 nr 121-327. Wydanie osobne: T. 1-2. Warszawa: Rój 1929-30, 267 + 212 s. Dzieła XX Wieku; Wybitne Dzieła XX w.; [b.m.]: [b.w.] [ca 1946]. Biblioteka „Echa”, nr 6.

W wydaniu z 1929-30 t. 1 pt. Klęska, t. 2 pt. Szczęście.

W wydaniu z [ca 1946] brak nazwiska tłumaczki.

21. J. Krishnamurti: Królestwo szczęścia. [Traktat filozoficzny]. Przekład S. Kuszelewskiej. Warszawa: F. Hoesick 1929, 143 s.

Tytuł oryginału: The kingdom of happiness.

22. J. London: Bunt na „Elsynorze”. Powieść. Tłumaczyła S. Kuszelewska. T. 1-3. Warszawa: W. Jakowicki [ca 1929], 144 + 143 + 179 s.

Tytuł oryginału: The mutiny of the Elsinore.

23. G.M. Watters, A. Hopkins: Artyści. [Utwór dramatyczny]. Przekład: S. Kuszelewska. Wystawienie: Reżyseria: K. Borowski. Przeróbka: M. Hemar. Warszawa: Teatr Polski 1929. Wystawienia następne zob. na stronie internetowej www.encyklopediateatru.pl oraz http://sowiniec.nazwa.pl/public_html/dramat_o/php/do_form_io.php?IOID=4572&title=kuszelewska&N=3447&s=1&char=tlum#solid

Tytuł oryginału: Burlesque. 

24. D. Byrne: Opowieść bez nazwy. [Powieść]. Z upoważnienia autora przełożyła S. Kuszelewska. „Kobieta Współczesna” 1930 nr 5-23. Wydanie osobne: Warszawa: Rój 1931, 192 s.

Tytuł oryginału: O’Malley of Shanganagh, or an untitled story.

25. E.Ch. Carpenter: Kawaler – papa. Komedia w 3 aktach (7 obrazach). Przekład S. Kuszelewskiej. Wystawienie: Reżyseria: A. Węgierka. Warszawa, Teatr Polski 1930. Wystawienia następne zob. na stronie internetowej www.encyklopediateatru.pl oraz http://sowiniec.nazwa.pl/public_html/dramat_o/php/do_form_io.php?IOID=4572&title=kuszelewska&N=3447&s=1&char=tlum#solid

Tytuł oryginału: The bachelor father.

Prawdopodobnie tłumaczenia dokonano z niemieckiego przekładu pt. Vater sein dagegen sehr.

Warianty tytułu: Papa kawaler; Gdy kawaler zostaje papą, Kawaler papą.

26. J.F. Cooper: Tropiciel śladów. Powieść. Przekład z angielskiego [S. Kuszelewskiej] K.S.. Winieta okładki i 6 ilustracji: S. Sawiczewski. Poznań: Księgarnia św. Wojciecha [ca 1930], 505 s. Pięcioksiąg przygód Sokolego Oka, ks. 3.

Tytuł oryginału: The pathfinder.

Tom 3 cyklu The Leatherstocking Tales, zob. poz. 16.

27. J. Erskine: Życie prywatne pięknej Heleny. [Powieść]. Przekład autoryzowany S. Kuszelewskiej. Warszawa: Rój 1930, 266 s. Dzieła XX Wieku. Wydanie następne pt. Prywatne życie pięknej Heleny. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1960. Jarzębina. Klub Książki Kobiecej.

Tytuł oryginału: The private life of Helen of Troy.

28. R. Pertree: Noc indyjska. [Utwór dramatyczny]. Przełożyła S. Kuszelewska. Wystawienie: Toruń: Teatr Ziemi Pomorskiej 1931.

Tytuł oryginału: Heat wave.

Adaptacja powieści Denise Robins.

29. D. Byrne: Dom Kata. [Powieść]. Z upoważnienia autora przełożyła S. Kuszelewska. Warszawa: Rój 1932, 315 s. Wydanie następne: Warszawa: Czytelnik 1960.

Tytuł oryginału: Hangman’s house.

30. S. Lewis: Samuel Dodsworth. [Powieść]. Przekład autoryzowany S. Kuszelewskiej. Przedmowa: R. Dyboski. T. 1-2. Kraków: Gutenberg 1932, 288 + 280 s.

Tytuł oryginału: Dodsworth.

Recenzja:

W. CHWALEWIK: Literatura anglo-amerykańska. „Rocznik Literacki 1932” wyd. 1933.

31. A. Huxley: Nowy, wspaniały świat. [Powieść]. Z upoważnienia autora przełożyła S. Kuszelewska. Warszawa: Rój 1933 [i.e. 1932], 297 s. Wydania następne: wydanie 2 tamże 1935. Dzieła XX Wieku; Posłowie: [J. Korwin-Mikke] J.K.-M.. Warszawa: Officyna Liberałów* 1985, tamże wydanie 2 [!] poprawione 1985.

Wydanie z 1985 współwydane z: A. Huxley: Nowy wspaniały świat poprawiony. Przekład: J. Horzelski.

Tytuł oryginału: Brave new world.

Recenzje i omówienia:

1. W. CHWALEWIK: Literatura angielska i anglo-amerykańska. „Rocznik Literacki 1935” wyd. 1936.

2. Z. GRABOWSKI: Turysta-myśliciel. „Wiadomości Literackie” 1938 nr 5.

3. I. NOWAK: Strategies of translating proper names in two Polish renditions of Aldous Huxley’s Brave New World. Niepublikowana praca licencjacka. Uniwersytet Jagielloński, Wydział Filologiczny 2015.

4. K. HEJWOWSKI, G. MOROZ: Nowe wspaniałe światy Aldousa Huxleya i ich recepcja w Polsce. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego 2019.

5. D. ŚLEDZIONA: Przekład jako interpretacja literaturoznawcza. Studium przekładów wybranych angielskich dystopii XX wieku. Niepublikowana praca doktorska. Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej 2019.

32. A. Munthe: Księga o ludziach i zwierzętach. [Szkice]. Autoryzowany przekład z angielskiego S. Kuszelewskiej. Warszawa: J. Przeworski 1934, 261 s. Wydania następne: wydanie 2 tamże 1934; Warszawa: [b.w.] 1937; Warszawa: Wiedza 1948; wydanie 2 [!] Warszawa: Pax 1975.

Tytuł oryginału: Memories and vagaries.

Recenzja:

A.Ch.: Na froncie wydawniczym. „Kurier Polski” 1934 nr 220.

33. A. Huxley: Drwiący Piłat. [Literatura podróżnicza]. Przekład autoryzowany M. Godlewskiej i S. Kuszelewskiej. Warszawa: Rój 1935, 313 s.

Poszczególne rozdziały sygnowane inicjałami tłumaczek.

Tytuł oryginału: Jesting Pilate. The diary of a journey.

34. L.E. Huxley: Wiosenne porządki. Komedia w 3 aktach. Przełożyła S. Kuszelewska. Wystawienie: Reżyseria: J. Warnecki. Warszawa, Teatr Mały 1935. Wystawienia następne zob. na stronie internetowej www.encyklopediateatru.pl oraz http://sowiniec.nazwa.pl/public_html/dramat_o/php/do_form_io.php?IOID=4572&title=kuszelewska&N=3447&s=1&char=tlum#solid

Tytuł oryginału: General housecleaning.

Warianty tytułu: Generalne porządki; Jesienne porządki; Porządki jesienne; Wiosenne sprzątanie.

Egzemplarz teatralny przekładu pt. Wiosenne porządki zaaprobowany przez cenzurę do wystawienia w Teatrze Województwa Kieleckiego w sezonie 1945/46 znajduje się w Bibliotece Uniwersytetu Łódzkiego Akc. Rps 5395.

35. A. Huxley: Nad Zatoką Meksykańską. [Wrażenia z podróży]. Autoryzowany przekład z angielskiego S. Kuszelewskiej. Projekt okładki: A. Wajwód. Warszawa: J. Przeworski 1938 [1937], 365 s.

Tytuł oryginału: Beyond the Mexique Bay.

36. W. Churchill: Krok za krokiem. [Zbiór artykułów]. [Przełożyła S. Kuszelewska]. [Przygotowanie do druku M. Kann]. Warszawa: Towarzystwo Wydawnicze Załoga 1939 [i.e. 1943], 76 s.

Wydanie konspiracyjne. Wybór 34 artykułów z lat 1936-1939.

Tytuł oryginału: Step by step.

Tytuły oryginałów artykułów: Britain, Germany, and Locarno; Stop it now!; How Germany is arming; Organize our supplies; How to stop war; Dusk approaches; Enemies to the left; Gathering storm; In Mediterranean waters; Germany and Japan; The pledge of France; No intervention in Spain; How to meet the bill; Europe’s peace; The Rome-Berlin axis; The wounded dragon; Friendship with Germany; The dictators have smiled; War is not imminent; Armistice – or peace?; What we ask of the United States; Panorama of 1937; The dusk of the League; It’s not all over yet; The Austrian eye-opener; National service; The United States and Europe; The European crisis; France after Munich; The morrow of Munich; New lights in Eastern Europe; Is it peace?; The Crunch; Mussolini’s choice; After President Roosevelt’s message; The Russian counterpoise; The Anglo-Turkish alliance; Epilogue.

Zawiera: Wielka Brytania, Niemcy i Locarno; Powstrzymać to natychmiast!; Jak zbroją się Niemcy; Organizujemy nasze zaopatrzenie; Jak zapobiec wojnie?; Zbliża się mrok; Wrogowie z lewej strony; Burza nadchodzi; Na wodach Morza Śródziemnego; Niemcy i Japonia; Rękojmia Francji; Nie interweniować w Hiszpanii; Nowy budżet; Pokój Europy; Oś Berlin-Rzym; Ranny smok; Przyjaźń z Niemcami; Uśmiech Dyktatorów; Wojna nie jest nieunikniona; Zawieszenie broni – czy Pokój?; Czego pragniemy od St. Zjednoczonych; Panorama roku 1937-go; Zmierzch Ligi Narodów; Jeszcze nie wszystko przepadło; Austria otwiera nam oczy; Służba narodowa; Stany Zjednoczone a Europa; Kryzys europejski; Francja po Monachium; Nazajutrz po Monachium; Nowe światła w Europie wschodniej; Czy to pokój?; Cios; Co wybierze Mussolini; Po orędziu prezydenta Roosevelta; Przeciwwaga rosyjska; Przymierze anglo-tureckie; Epilog.

37. J. London: Wilk morski. [Powieść]. T. 1-2. Przełożyła S. Kuszelewska. Roma: War Relief Services; National Catholic Welfare Conference 1946, 254 + 274 s.

Tytuł oryginału: The sea wolf.

Tłumaczka błędnie podpisana Stefania Kuszelewska.

38. J. London: Dom pychy. [Opowiadania]. Przekład S. Kuszelewskiej-Rajskiej. Warszawa: E. Kuthan 1949, 176 s.

Tytuł oryginału opowiadania tytułowego: The house of pride.

Tytuły oryginałów opowiadań: The house of pride; Koolau the Leper; Good-bye, Jak; Chun Ah Chun; The sheriff of Kona; Jack London, by himself.

Zawiera: Dom pychy; Koolau Trędowaty; Żegnaj, Jack; Chun Ah Chun; Szeryf miasta Kony; Jack London o sobie.

39. J. London: Szkarłatna dżuma. Opowiadania fantastyczno-naukowe. Tłumaczenie: M. Andrzeykowicz, S. Kuszelewska, S.M. [S. Heymanowa]. Warszawa: Czytelnik 1978, 117 s.

Tu w przekładzie S. Kuszelewskiej: Cień i błysk [poz. 18]; Wróg świata; Szkarłatna dżuma [poz. 17].

Tytuły oryginałów opowiadań: The shadow and the flash; The enemy of all the world; The scarlet plague.

PRACE DOTYCZĄCE LITERATUR, KTÓRYMI ZAJMOWAŁA SIĘ TŁUMACZKA I KRYTYKA PRZEKŁADU

1. O Jacka Londona. „Skamander” 1922 z. 20/21.

2. G.B.S. poszukuje Boga. „Wiadomości Literackie” 1933 nr 51 [dot. G.B. Shawa].

OPRACOWANIA OGÓLNE (wybór)

SŁOWNIKI I BIBLIOGRAFIE

1. H. FILIPKOWSKA. W: Polski Słownik Biograficzny. T. 16 cz. 2. Wrocław-Warszawa-Kraków 1971.

2. P. GRZEGORCZYK. „Rocznik Literacki 1966” wyd. 1967.

3. [B. DOROSZ] B.D. W: Współcześni polscy pisarze i badacze literatury. Słownik biobibliograficzny. T. 4, 10 (Uzupełnienia). Warszawa 1995, 2007.

OMÓWIENIA 

1. K. DROZD: Pani Kuszelewska. „Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza”, Londyn 1966 nr 64.

2. J. FRYLING: Komisja Odczytowa Polskiego Radia. „Wiadomości”, Londyn 1966 nr 51/52 [m.in. o S. Kuszelewskiej].

3. J. GARLIŃSKI: Stanisława Kuszelewska. „Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza”, Londyn 1966 nr 7 dodatek „Tydzień Polski”.

4. W. PEŁCZYŃSKA: Wspomnienie o Stanisławie Kuszelewskiej. „Wiadomości”, Londyn 1966 nr 10.

5. S. CENCKIEWICZ: „Rola zajęcy na miedzy”. Stanisława Kuszelewska-Rayska (24 XII 1894-24 I 1966). [Posłowie]. W: S. Kuszelewska-Rayska: Kobiety. Dziwy życia. Poznań: Zysk i S-ka 2014.

6. A. DURALSKA: „Elżbieta” i „Mewa” – matka i córka w Powstaniu Warszawskim. O Stanisławie Kuszelewskiej-Rayskiej i Ewie Matuszewskiej. Powstanie: 26.07.2022 [online] [dostęp 1 września 2022]. Dostępny w Internecie: https://www.1944.pl/artykul/elzbieta-i-mewa-matka-i-corka,5315.html.

1894-1966

Other surnames used: Matuszewska, Kuszelewska-Matuszewska, Kuszelewska-Rajska, Kuszelewska-Rayska.

Pseudonyms and cryptonyms: Elżbieta; K.S.; S.M. [Stanisław Mazanowski]; – together with Wanda Pełczyńska: Elżbieta Polna.

Translator, writer.

Born in 1894 into a landowning family in Biskupice Szlacheckie in then Russian-ruled Volhynia (now Ukraine); son of Edwarda Kuszelewski and Emilia, née Bohomolec. She completed her advanced secondary education in 1911. She then studied at the one-year Humanities College (Kolegium Humanistyczne) in 1911/12 and then at the agricultural university now known as the Warsaw School of Life Sciences (SGGW – Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego) between 1912 and 1914. In 1912, she joined the underground Polish scouting association. She did not complete her studies owing to the outbreak of World War I. She and her mother spent the war in Moscow, where she remained active in the scouting movement, before moving to Minsk (Belarus) in 1917. There she was co-organizer of the Circle of Polish Women (Koło Polek), which provided assistance to Polish prisoners and refugees. She was also leader of a scout troop. In 1917, she married Ignacy Matuszewski, a key figure in the underground Polish Military Organization (Polska Organizacja Wojskowa, POW), later army colonel and treasury minister. She was a member of the pro-Piłsudski conspiratorial organization Armed Union (Związek Broni), which was formed in 1918 and subsequently incorporated into the POW. In May 1918 in Babruysk (now Belarus), she was involved in the ultimately unsuccessful efforts to depose Józef Dowbór-Muśnicki as leader of the Polish 1st Corps. She subsequently escaped to Kyiv, where the headquarters of POW were located, before settling permanently in Warsaw. She gave birth to her only daughter, Ewa, in 1919. She took up a post at the Warsaw office of the Circle of Polish Women, where she was head of the Press Section, editing the monthly “Nasza Praca” in 1919/20. She made her debut as a translator in 1921 with Polish versions of Jack London’s short stories The White Man’s Way and other Klondike Stories [Polish: Prawo białego człowieka. Opowiadania z Klondike]. In subsequent years, she focused on translating his works. She published in the periodicals “Bluszcz” (intermittently 1922-38), “Kurier Poranny” (1922, 1930, and 1933; including the current affairs column Na dzień dobry [To Start the Day]), “Przegląd Wieczorny” (1922), “Strzelec” (1923), “Ilustracja” (1924), “Rzeczpospolita” (1928), “Sternik” (1929), “Kobieta Współczesna” (1927-33), “Wiadomości Literackie” (1929 and 1932-38), and “Gazeta Polska” (1930 and 1932-39). As a correspondent for “Bluszcz”, she visited the International Book Fair in Florence in 1925. Following the annulment of her first marriage, she married General Ludomir Rayski, who was an engineer, pilot, and head of the Department of Aeronautics at the Ministry of Military Affairs. She supported initiatives to found parks and playgrounds based on the model established by Henryk Jordan (known as Ogródki Jordanowskie, or Jordan Parks). In 1928, she co-founded the Central Association for Jordan Parks (Centralne Towarzystwo Ogrodów Jordanowskich), serving as its vice-president between 1934 and 1937, before serving on its executive board until 1939. She was a member of Warsaw’s first women’s rowing club, Warszawski Klub Wioślarek. Between 1931 and 1939, she collaborated with Polish Radio, serving on its Reading Commission and its Programme Council. She was awarded the Polish Independence Cross in 1932 followed by the Gold Cross of Merit in in 1936 recognition of her professional achievements. She received the Golden Laurel of the Polish Academy of Literature (PAL) in 1937 for propagating Polish literature. Commissioned by the mayor of Warsaw Stefan Starzyński, she wrote a book about what the capital could offer young people. The print run was destroyed in a fire following German bombing in 1939. During the defence of Warsaw in September 1939, she was a porter and stretcher-bearer at the Infant Jesus Teaching Hospital in Warsaw. She remained in the capital during the occupation, making her home in the Wierzbno district available to the Sisters of the Immaculate Conception of the Blessed Virgin Mary, who founded an orphanage there in 1940. She was also involved in providing assistance to Jews. She volunteered in the Central Welfare Council (Rada Główna Opiekuńcza, RGO) until 1943. She remained active as a translator. She was retrained by the Home Army (AK) in logistics and economics, becoming head of logistics for the western Mokotów region, taking on responsibility for organizing secret food stores. During the 1944 Warsaw Uprising, she was head of economic affairs for the O-2 company of the Olza battalion of the Baszta division of the Home Army. On 1 October 1944, she advanced to the rank of second-lieutenant of the Polish Army. Following the surrender of Mokotów, she escaped the city alongside civilians via the Pruszków transfer camp before making an escape while being transported near Kielce. For several months, she worked as a dressmaker. In January 1945, she made her way to Krakow before returning to Warsaw in the spring, where she identified the remains of her daughter who was killed during the uprising. In July 1945, she left Poland illegally, reaching Cairo by autumn of that year, where she served in the Aid Company of the Women’s Auxiliary Military Service. She settled in the United Kingdom in 1947, where her husband was serving in the Royal Air Force. She lived in London and was active as a writer, but no longer worked on translations. She published articles and reviews in the émigré press, including in “Wiadomości” (London, 1953, 1955, and 1965), “Dodatek Tygodniowy Ostatnich Wiadomości” (Mannheim, 1954-55), and “Dziennik Polski i Dziennik Żołnierz” (London, 1954-55) and its weekly supplement “Tydzień Polski” (1965).  She also collaborated with Radio Free Europe, appearing on its programmes. She was a member of the Union of Polish Writers Abroad (Związek Pisarzy Polskich na Obczyźnie). She died on 24 August 1966 in London, where she is buried at South Ealing Cemetery.

Her archive is held by the Polish Underground Movement Study Trust (Studium Polski Podziemnej) in London. Her letters to Ignacy Matuszewski are held in the collections of the Piłsudski Institute in New York. Her correspondence can also be found in the collections of the Emigration Archive of the Library of the Nicolaus Copernicus University in Torun.