1896-1976

Kryptonimy: jw; jw.; J.Witt.

Powieściopisarz, poeta, eseista, krytyk, tłumacz.

Urodzony 17 sierpnia 1896 w ziemiańskiej rodzinie pochodzenia żydowskiego, w dzierżawionym majątku Dmytrów pod Radziechowem na Podolu; syn Karola Wittlina, kupca, i Elizy z Rosenfeldów. Po śmierci matki w 1903 trzy lata spędził w dzierżawionym przez krewnych majątku Nagórzany. W 1906 z ojcem i jego drugą żoną, Różą, niemiecką aktorką dramatyczną, przeprowadził się do Lwowa. W tym czasie biegle opanował język niemiecki. W 1906-14 uczęszczał do polskiego nowoklasycznego 7. Męskiego Gimnazjum im. T. Kościuszki we Lwowie (7. Męskie Gimnazjum im. T. Kościuszki), w którym uczył się m.in. łaciny i greki. W szóstej klasie rozpoczął naukę języka włoskiego. Po śmierci ojca w 1912 wyjechał po raz pierwszy do Wiednia, gdzie odbywał się pogrzeb. Jako gimnazjalista prowadził korespondencję z Richardem Dehmelem i uzyskał od niego prawo do tłumaczenia utworów z tomu Hundert ausgewählte Gedichte oraz na niepublikowaną wcześniej balladę Córka słońca, która w 1913 została wydana w „Kurierze Lwowskim” (Kurier Lwowski). W siódmej klasie (w roku szkolnym 1913/1914) na posiedzeniu kółka filologicznego odczytał własny wierszowany przekład 6. księgi Odysei Homera. Po wybuchu I wojny światowej w sierpniu 1914 zaciągnął się do Legionu Wschodniego (Legion Wschodni), rozwiązanego po miesiącu z powodu zbiorowej odmowy złożenia przysięgi obowiązującej wojsko austriackie. Wyjechał do Wiednia, gdzie w 1915 zdał maturę, po czym rozpoczął studia na tamtejszym uniwersytecie na wydziale filozoficznym. Przez dwa lata uczęszczał na wykłady m.in. z filozofii, historii sztuki i psychologii, a także zawierał nowe znajomości w niemieckojęzycznym kręgu artystycznym. W tym czasie widywał Rainera Marię Rilkego oraz zaprzyjaźnił się z Josephem Rothem. W 1915 przełożył poemat prozą R.M. Rilkego Na nutę miłowania jako i śmierci Krzysztofa Rilke, który kupił Witold Hulewicz, posiadający prawa autorskie do publikacji wszystkich dzieł Rilkego w Polsce. W 1916 wcielono go do armii austriackiej i służył w 21. wiedeńskim batalionie piechoty. Za używanie w czasie służby języka polskiego został karnie oddelegowany do okupowanego przez Austriaków Kraśnika, gdzie zachorował na szkarlatynę, a po długotrwałej rekonwalescencji pełnił służbę jako tłumacz w obozie dla jeńców włoskich. W tym czasie pracował nad rozpoczętym już przekładem Odysei. We wrześniu 1918 z powodu złego stanu zdrowia został zwolniony z wojska i powrócił do Lwowa, gdzie kontynuował studia na Uniwersytecie Jana Kazimierza (Uniwersytet Jana Kazimierza), wkrótce przerwane z powodu zajęcia miasta przez Ukraińców. W marcu 1919, w czasie oblężenia Lwowa, na posiedzeniu Towarzystwa Filologicznego dokonał odczytu przetłumaczonych fragmentów Odysei. W 1919-21 pracował jako nauczyciel języka polskiego w Prywatnym Gimnazjum Męskim Żydowskiego Towarzystwa Szkoły Ludowej i Średniej (Prywatne Gimnazjum Męskie Żydowskiego Towarzystwa Szkoły Ludowej i Średniej ). Pod koniec I wojny światowej rozpoczął naukę francuskiego, którego lekcje pobierał w latach dwudziestych u Heleny Szajnochy-Schenk, znanej we lwowskim środowisku artystycznym, zaprzyjaźnionej z Rothem. W tym okresie podjął współpracę z „Tygodniem Literackim” (Tygodnik Literacki), dodatkiem literackim do „Kuriera Lwowskiego” (1919-21), „Zdrojem” (Zdrój 1919-20), „Skamandrem” (Skamander 1920-22, 1925-28, 1935-36). Na łamach „Zdroju” (1919 z. 2) ogłosił pod zbiorczym tytułem Z chińskiej liryki wojennej przekłady pt. Skarga gwardii, Śpiewka żołnierska Szi Kinga oraz Po bitwie, Wojna w zimie La-Taj-Pe. W 1921 przeniósł się do Łodzi, gdzie w sezonie 1922/23 pełnił funkcję kierownika literackiego Teatru Miejskiego (Teatr Miejski) oraz wykładowcy w tamtejszej Szkole Dramatycznej (Szkoła Dramatyczna). W tym okresie przekładał sztuki teatralne, pracował także nad ukończeniem tłumaczenia Eposu o Gilgameszu oraz Odysei. W 1924 wziął ślub z Haliną z Handelsmanów, doktorem filologii polskiej, z którą miał córkę Elżbietę (ur. 1932; zamężna Lipton, malarka, scenografka). W 1924-27 mieszkał w Bolesławcu pod Łodzią. W tym okresie rozpoczął stałą współpracę z „Wiadomościami Literackimi” (Wiadomości Literackie 1924-39). Od 1925 odbywał liczne podróże jako stypendysta rządowy. W 1925-26 przebywał we Włoszech, w 1932 spędził miesiąc w Jugosławii, w 1929-32 podróżował do Francji. W 1927 zamieszkał w Warszawie. W tym czasie współpracował z wydawnictwem „Rój” na prawach nieoficjalnego doradcy oraz przekładał napisy do filmów niemych (m.in. do Miłostek Karmen, 1927). Nawiązał trwałe przyjaźnie ze środowiskiem skamandrytów; publikował w czasopiśmie „Skamander” (Skamander 1920-22, 1925-28, 1935-36). W 1935 otrzymał nagrodę Polskiego PEN Clubu za drugie, zmienione wydanie przekładu Odysei, w 1937 został odznaczony Złotym Wawrzynem Polskiej Akademii Literatury za wybitną twórczość literacką. Z powodu jego poglądów pacyfistycznych Ministerstwo Spraw Wojskowych w lutym 1939 wystawiło wniosek o osadzenie go w Berezie Kartuskiej na podstawie oskarżenia o działalność antypaństwową (wykonanie odroczono). W tymże roku był nominowany do nagrody Nobla za swą powieść Sól ziemi z 1935. Nastroje antyżydowskie w kraju skłoniły go w lipcu 1939 do wyjazdu do Francji, gdzie zastał go wybuch II wojny światowej. Po upadku Francji próbował dostać się do Anglii, w wyniku czego stracił dużą część niewydanego dorobku literackiego. Przedostał się przez Hiszpanię do Portugalii, skąd w styczniu 1941 przybył do Stanów Zjednoczonych i osiedlił się w Nowym Jorku, gdzie podjął naukę języka angielskiego. W latach 40. zajmował się przekładami krótkometrażowych filmów popularnonaukowych. W Nowym Jorku  współredagował „Tygodniowy Przegląd Literacki Koła Pisarzy z Polski” (Tygodniowy Przegląd Literacki Koła Pisarzy z Polski 1941-42) oraz „Tygodnik Polski” (Tygodnik Polski 1943-1947), na łamach którego ukazały się jego pojedyncze przekłady m.in. Giovanniego Strozziego i Michała Anioła (1943 nr 3). Publikował m.in. w „Wiadomościach Polskich” (Wiadomości Polskie Londyn; 1940-42), „Robotniku Polskim” (Robotnik Polski Nowy Jork; 1941-42). Jego przekłady poezji oraz esejów pojawiały się w m.in. „Tygodniku Polskim” (Tygodnik Polski Nowy Jork; 1943-1976, z przerwami), „Tygodniku Powszechnym” (1946-1986, z przerwami). Od 1942 współpracował z Polskim Instytutem Naukowym w Ameryce (Polski Instytut Naukowy w Ameryce), jednak w 1948 odmówił członkostwa. W latach 40. rozpoczął naukę języka hiszpańskiego, do czego skłoniła go chęć czytania w oryginale św. Jana od Krzyża oraz Federika Garcíi Lorki. Przy wsparciu córki oraz madryckich przyjaciół-poetów zaczął w późniejszych latach tłumaczyć wiersze autorów hiszpańskich. W 1948 roku przyjął obywatelstwo amerykańskie. O decyzji pozostania na emigracji miała przesądzić odmowa wydruku w kraju przedmowy do jego przekładu Hiroszimy Johna Herseya. Podjął współpracę z londyńskimi „Wiadomościami” (Wiadomości (Londyn) 1950-1976, należał do „Akademii Grydzewskiego” (Akademia Grydzewskiego), która przyznawała nagrody „Wiadomości” za najlepsze książki polskie opublikowane na emigracji), paryską „Kulturą” (Kultura 1951-1976), „Tematami” (Tematy Nowy Jork; 1962-69, z przerwami), „Na Antenie” (Na Antenie Monachium; 1963-67). Od 1952 współpracował z Rozgłośnią Polską Radia Wolna Europa (Radio Wolna Europa), w której prezentował także twórczość przekładową (m.in. w pogadance Przekłady 5 poetów amerykańskich). Był dożywotnim członkiem American Academy of Arts and Letters; uczestniczył w pracach European PEN in America i był współzałożycielem American PEN Club Center for Writers in Exile. Do 1957 pracował nad trzecią wersję przekładu Odysei. W 1957 otrzymał Nagrodę Związku Pisarzy Polskich na Obczyźnie za całokształt twórczości. Przekłady ogłaszał także w „Ogniwie” (Ogniwo 1959, 1984), „Ameryce” (Ameryka 1968), „Oficynie Poetów” (Oficyna Poetów 1969), „Obrazie” (Obraz 1984), Pulsie” (Puls Londyn, 1984), „Metrum” (Metrum 1987/1988). W 1966 nagrodę Fundacji A. Jurzykowskiego w Nowym Jorku. W okresie 1958-74 często odwiedzał Europę. Zwiedził Włochy, Hiszpanię, Francję, Szwajcarię, Austrię, Wielką Brytanię, Niemcy. W 1971 został wybrany na członka korespondenta Deutsche Akademie für Sprache und Dichtung w Darmsztacie. Zmarł 29 lutego 1976 w Nowym Jorku; pochowany na cmentarzu Gate of Heaven w stanie Nowy Jork.

Przedwojenne archiwum tłumacza zaginęło w wyniku działań wojennych i emigracji. Zbiory powojenne zostały rozproszone po całym świecie. Główna ich część znajduje się w Houghton Library Uniwersytetu Harvarda. Znaczne zbiory bądź pojedyncze jednostki znajdują się m.in. w Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis w Amsterdamie, Bibliotece Ossolineum w Kórniku i Wrocławiu, Bibliotece Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, Bibliotece Polskiej w Londynie, Bibliotece Uniwersytetu Łódzkiego, Instytucie Literackim w Maisons-Laffitte, Bibliotece Monacensia w Monachium, Beinecke Rare Book and Manuscript Library w New Haven, Bibliotece Columbia University i Instytucie Józefa Piłsudskiego w Nowym Jorku, Archiwum Tymona Terleckiego w Oksfordzie, Bibliotece Polskiej w Paryżu, Bibliotece Uniwersytetu Rzeszowskiego, Bibliotece Uniwersytetu Stanford, Muzeum im. A. i J. Iwaszkiewiczów na Stawisku, Bibliotece Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, Bibliotece Narodowej w Warszawie i Muzeum Literatury im. A. Mickiewicza w Warszawie, a także w zbiorach prywatnych.

TWÓRCZOŚĆ PRZEKŁADOWA

1. R.M. Rilke: Na nutę miłowania jako i śmierci Krzysztofa Rilke, co był chorążym. [Poemat prozą]. [Powstanie przekładu ca 1915.] Przełożył J. Wittlin. [Redagował W. Hulewicz]. Warszawa: Hulewicz i Paszkowski 1925, [b.s.] Miniatury, nr 31. 

Przekład zakupiony przez Witolda Hulewicza, posiadającego prawa autorskie do publikacji wszystkich dzieł Rilkego w Polsce, zaginął; odnotowano zaginione wydanie w: W. Gakan: Recepcja twórczości Rainera Marii Rilkego w Polsce 1903-2003. Opole 2011.

Tytuł oryginału: Die Weise von Liebe und Tod des Cornets Christopher Rilke.

Omówienie:

K. KUCZYŃSKA-KOSCHANY: Rilke czytany półprywatnie. W tejże: Rilke poetów polskich. Wrocław 2004, passim.

2. Gilgamesz. Powieść starobabilońska. Podług transkrypcji G.E. Burckhardta [z niemieckiego] w języku polskim oddana przez J. Wittlina. Rysunki L. Lillego. Lwów: Monsalwat 1922, 67 s. Wydania następne: Posłowiem opatrzył Z. Kubiak. Czternastoma wizerunkami ozdobił M. Żuławski. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1986, dodruk 1987; [Koncept, obrazy i opracowanie graficzne] E. Woźniewska. Berlin: Edition Beta 2011. 

Tytuł oryginału: Ša naqba imuru.

Wydanie z 2011 jako książka artystyczna.

Recenzje i omówienia:

1. [T. FIAŁKOWSKI] LEKTOR: Gilgamesz. Powieść starobabilońska. „Tygodnik Powszechny” 1987 nr 12.

2. J. KOTT: GILGAMESZ, albo śmiertelność. W tegoż: Pisma wybrane t. 3. Fotel recenzenta. Warszawa 1991. 

3. H. WITTLIN: List do Antoniny i Tymona Terleckich. W: T. Terlecki, J. Wittlin. Listy 1944-1976. Warszawa 2014 [dot. wydania w Polsce].

3. Homer: Odysseja. [Epos]. [Powstanie pierwszej wersji przekładu 1914-1923]. Z greckiego przełożył i przedmową poprzedził J. Wittlin. Rzecz o Homerze napisał R. Ganszyniec. [Książkę zdobiła A. Harland-Zajączkowska]. Lwów: Altenberg-Ossolineum 1924, 420 s. Biblioteka Przekładów z Literatury Greckiej i Rzymskiej, nr 2. Wydania następne: wydanie drugie [zmienione] z przedmową J. Wittlina. Rzecz o Homerze napisał R. Ganszyniec. Warszawa: J. Mortkowicz 1931; pt. Odyseja. Wydanie trzecie zmienione z nową przedmową J. Wittlina. Londyn: Veritas 1957. Biblioteka Polska. Seria Biała (Premiowa); pt. Odyseja. Wydanie czwarte, pierwsze krajowe. Posłowie napisał Z. Kubiak. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1982; Posłowie napisał J. Mańkowski. Warszawa: Świat Książki 1999. 

Tytuł oryginału: Odysseia.

Druk fragmentów przekładu: Wiece ludów Itaki. Przełożył J. Wittlin. „Skamander” 1920 z. 2; Odyssei pieśń pierwsza; Odyssei pieśń piąta. Przełożył z greckiego J. Wittlin [wersja trzecia]. „Kultura”, Paryż 1954 nr 4; Odyseja (fragment). Przełożył J. Wittlin. „Kierunki” 1958 nr 16.

Przekład z 1931 odznaczony w 1935 nagrodą Polskiego PEN Clubu.

Przekład z 1957 uznany w dyskusji Radia Wolna Europa za najlepszą książkę emigracyjną.

Recenzje i omówienia:

1. [J. GELLA] J.G.: Wieczór Józefa Wittlina. „Gazeta Poranna” 1922 nr 6321.

2. K. BUKOWSKI: Homer i Ajschylos. „Wiek Nowy” 1923 nr 6748 [sprawozdanie z wieczoru deklamacyjnego z prelekcją Józefa Wittlina].

3. S. SELEGA: Filologia klasyczna. „Przegląd Humanistyczny” 1924 z. 1-3.

4. S. JAROCINSKA-MALINOWSKA: Homère, Assise, Société des Nations. „Pologne Littéraire ”, Warszawa 1928 nr 21, passim.

5. J. EJSMOND. „Wiadomości Literackie” 1931 nr 20.

6. J. PARANDOWSKI: „Odyseja” w oblężonym Lwowie. Rozmowa z J. Wittlinem. „Wiadomości Literackie” 1931 nr 20. Przedruk w: J. Wittlin: Eseje rozproszone. Warszawa 1995.

7. J. TOPASS: L’Odyssee dans la traduction de J. Wittlin. „La Pologne Politique, Economique, Litteraire et Artistique”, Paryż 1931 nr 7.

8. P. HULKA-LASKOWSKI: Drugie wydanie „Odyssei” w tłumaczeniu Wittlina. „Gazeta Polska” 1931 nr 195.

9. Z. ŁEMPICKI. „Wiadomości Literackie” 1931 nr 20.

10. S. SREBRNY: Nowa polska „Odyseja”. „Wiadomości Literackie” 1932 nr 50.

11. W. DOROSZEWSKI: Uwagi o ostatnim przekładzie „Odyssei”. Komunikat zgłoszony dn. 25 października 1933 r. = Remarques sur la dernière traduction de l’Odyssée. Mémoire présenté à la séance du 25 octobre 1933. Warszawa: nakład Towarzystwa Naukowego Warszawskiego 1934, nadbitka „Sprawozdań z Posiedzeń Towarzystwa Naukowego Warszawskiego 1933. Wydział I.

12. L. FRYDE: O prozie Wittlina. „Ateneum” 1939 nr 3, passim.

13. J. PARANDOWSKI: Nowy przekład „Odysei”. Od tłumacza. „Twórczość” 1952 nr 6  -polemika: I. Wieniewski: Homer prozą. „Wiadomości”, Londyn 1952 nr 40; J. WITTLIN: Pro domo mea. „Kultura”, Paryż 1954 nr 4. Przedruk w tegoż: Orfeusz w piekle XX wieku. Kraków 2000; J. PARANDOWSKI: Homeryckie boje. W: O sztuce tłumaczenia. Wrocław 1955; S. WESTFAL: Moja wycieczka na Itakę. „Kultura”, Paryż 1955 nr 3; J. WITTLIN: Jeszcze pro domo mea. „Kultura”, Paryż 1955 nr 7/8. Przedruk w tegoż: Orfeusz w piekle XX wieku. Kraków 2000.

14. W. BOROWY: Dawni teoretycy tłumaczeń. W: O sztuce tłumaczenia. Wrocław 1955.

15. T. KURYŚ: Heksametr. W: Poetyka. Zarys Encyklopedyczny. T. IV. Sylabotonizm. Wrocław 1956, passim.

16. [b.a.]. Nad czym pracuje Wittlin. „Tygodnik Powszechny” 1957 nr 19.

17. [Z. KUBIAK] „CYPRIAN”: Polski Homer. „Tygodnik Powszechny” 1957 nr 37.

18.  [J. STEMPOWSKI] P. HOSTOWIEC: „Odyseja” w nowym tłumaczeniu Wittlina. „Kultura”, Paryż 1957 nr 11. Przedruk w tegoż: Klimat życia i klimat literatury. Warszawa 1988.

19. S. LEGEŻYŃSKI: Kronika. Pisarze w hołdzie Homerowi. „Życie” Londyn 1957 nr 22.

20. Z. KON: Wieczór przekładów Homera. „Wiadomości” Londyn 1957 nr 24.

21. I. WIENIEWSKI: Wittlina przekład „Odyssei”. „Wiadomości”, Londyn 1957 nr 47.

22. J. BIELATOWICZ: Trzy „Odyseje”. „Wiadomości”, Londyn 1958 nr 17 [dot. też przekładów Wittlina].

23. E. CZEKALSKI: Heksametr „Gniewosziady”. „Kierunki” 1958 nr 26.

24. J. PRZYBOŚ: „Odyseja” Wittlina. „Przegląd Kulturalny” 1958 nr 19. Przedruk w tegoż: Sens poetycki. Kraków 1963.

25. W. TARNAWSKI: O Józefie Wittlinie. „Wiadomości”, Londyn 1959 nr 4 [dot. przekładów Odysei].

26. K. STAWECKA: Dwa polskie przekłady „Odysei”. Odyseja w tłumaczeniu Parandowskiego i Wittlina. „Roczniki Humanistyczne” 1960 z. 2.

27. Z. STAROWIEYSKA-MORSTINOWA: Mój przyjaciel Wittlin. W tejże: Ci, których spotkałam. Kraków 1962.

28. M. GOLIAS: Polscy homerydzi i ich krytycy. „Prace Polonistyczne” Seria 19: 1963, passim.

29. A. SANDAUER: Źle o poprzednikach. „Dialog” 1963 nr 5. 

30. A. POMIAN: Koniec epopei. Rzecz o J. Wittlinie. „Orzeł Biały”, Londyn 1976 nr 141. 

31. J. ŻUŁAWSKI: Na turzych rogach grają fanfary. „Tygodnik Powszechny” 1976 nr 16.

32. P. NOWAK: List do redakcji. „Więź” 1977 nr 1, polemika z: [K. JAKOWSKA] K.J.: O autorze „Soli ziemi” 1976 nr 9, odpowiedź K. JAKOWSKIEJ: O „Odysei” Wittlina i Parandowskiego).

33. M. STĘPIEŃ: Nad autoportretem Józefa Wittlina. „Miesięcznik Literacki” 1979 nr 3.

34. Z. ABRAMOWICZÓWNA: Wstęp. W: Homer: Odyseja (wybór). Przeł. L. Siemieński, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1981, passim.

35. S. VINCENZ: Nowy przekłady „Odysei” (Parandowskiego). W tegoż: Po stronie dialogu. T. 1. Warszawa 1983, passim.

36. I. VINCENZ: Rozmowy ze Stanisławem Vincenzem. „Regiony” 1993 nr 2 [tu opinia S. Vincenza na temat polemiki Wittlina z Parandowskim].

37. Z. KUBIAK: Co uczynili dla nas. O Józefie Wittlinie i literaturze emigracyjnej. „Więź”. 1996 nr 11-12.

38. Z. KUBIAK: Stulecie wielkiego epika: Józef Wittlin 1896-1976. „Tygodnik Powszechny” 1996 nr 33.

39. B. DOROSZ: Odyseusza wędrówki ponad czasem i przestrzenią. „Nowy Dziennik”, Nowy Jork 1998 nr 7230 dodatek „Przegląd Polski”.

40. J. KITRASIEWICZ: W poszukiwaniu Itaki. „Magazyn Literacki” 1998 nr 2/3.

41. J. STEMPOWSKI: List do Józefa Wittlina. W tegoż: Listy. Warszawa 2000.

42. Z. KUBIAK: Józef Wittlin and the tradition of Mediterranean culture. W: Between Lvov, New York and Ulysses’ Ithaca. Józef Wittlin. Poet, essayist, novelist. Toruń 2001.

43. Cz. MIŁOSZ: Mój Wittlin. „Dekada Literacka” 2001 nr 5/6 [tu akapit o przekładzie Odysei].

44. J. KORPANTY: Zapomniany tłumacz „Odysei” Homerowej. „Przekładaniec” 2007 nr 18/19.

45. T. TERLECKI: List do Haliny Wittlin. W: T. Terlecki, J. Wittlin: Listy 1944-1976. Warszawa 2014 [dot. wydania przekładu w Polsce].

46. H. WITTLIN: Listy do Antoniny i Tymona Terleckich, W: T. Terlecki, J. Wittlin: Listy 1944-1976. Warszawa 2014 [dot. wydania przekładu w Polsce].

47. A. KOBAK: Łódzkie ślady Rotha i Wittlina. Odyseusz w hotelu Savoy. „Kronika Miasta Łodzi” 2016 [z.] 1. 

48. S. VINCENZ: Fragmenty listów do Józefa Wittlina. W: Józef Wittlin. Pisarz kulturowego pogranicza. Lublin 2016.

49. H. TRUBICKA: Techniki, gatunki, style, czyli sztuka i prawda. W tejże: Kultura to Ty. Filozofia kultury Józefa Wittlina. Poznań 2017.

50. K. NIESPOREK: „Ojczyzną Homera jest Ból”. Wokół trzech Odysei Józefa Wittlina. „Scripta Classica” 2020 nr 17.

51. J. PASZEK: Odyseja. W: Janowe. Teksty i konteksty. Katowice 2020.

52. W. JÓZWIKOWSKA: Józef Wittlin’s translation of „The Odyssey” as a declaration of humanism. W: Traduttologia e traduzioni. Vol. 3. Interdisciplinarietà della traduzion. Łódź 2021. 

4. M. de Cervantes Saavedra: Don Kiszot z la Manczy. [Powieść]. Dla młodzieży opracował i [wstępem opatrzył] J. Wittlin. Warszawa: Zdrój [1924], 288 s. Wydania następne: Książkę ozdobił I. Witz. Warszawa: Wiedza 1947, tamże 1948; Ilustracje: G. Doré. Wydanie 1 w tej edycji. Wrocław: Siedmioróg 1997. Lektury dla Każdego.

Tytuł oryginału: El ingenioso hidalgo Don Quijote de la Mancha.

Recenzje i omówienia:

1. F. „Książka i Kultura” 1947 nr 9.

2. mb.: „Don Kiszot” Wittlina. „Nowiny Literackie” 1948 nr 2.

5. G.B. Shaw: Diabli synek. Melodramat w trzech aktach Przełożył J. Wittlin.. [Teatr Miejski].Wystawienie: Reżyseria: J. Sarnecki. Łódź, 1923

Tytuł oryginału The devil’s disciple.

Utwór wystawiany w innych przekładach pt. Uczeń diabła.

6. [A.L. Grimm:] Ali Baba i czterdziestu rozbójników. Bajek z tysiąca i jednej nocy seria druga. Opracował J. Wittlin. Warszawa: Zdrój [1925], 111 s. Przedruk w: [A.L. Grimm:] Bajki z tysiąca i jednej nocy. W opracowaniu J. Wittlina i [P. Hulki-Laskowskiego] J. Zareckiego. Dziesięć plansz wielobarwnych i kilkanaście ilustracji ciemnych A. Stierena. Warszawa: Zdrój [1925]. Przedruk zob. poz. 7.

Tytuł oryginału: Märchen aus Tausend und Einen Nacht.

Zawiera: Ali Baba i czterdziestu rozbójników; Książę Cejn-Alasnam i król geniuszy; Ubogi rybak i władca wiernych; Historia Ali’ego, Egipcjanina; Trzej derwisze (Historia pierwszego derwisza, Historia drugiego derwisza, Historia trzeciego derwisza. Historia pierwszej dziewczyny, Historia drugiej dziewczyny); Zazdrosne siostry; Mosiężne miasto; Król Ibrahim; Król Zeherman perski i Gulnara księżniczka morza.

7. [A.L. Grimm:] Bajki z tysiąca i jednej nocy. W opracowaniu J. Wittlina i [P. Hulki-Laskowskiego] J. Zareckiego. Dziesięć plansz wielobarwnych i kilkanaście ilustracji ciemnych A. Stierena. Warszawa: Zdrój [1925], 340 s. 

Tytuł oryginału: Märchen aus Tausend und Einen Nacht.

Zawiera: O tym jak powstały bajki tysiąca i jednej nocy; Hasan z Basrah i księżniczki z wysp Wak-Wak [poz. 8]; Chodadad i jego bracia  [poz. 8]; Dwie przygody Kalifa Haruna Al Ryszrda  [poz. 8]; Rumak czarodziejski [poz. 8]; Alladyn [poz. 8]; Ali Baba i czterdziestu rozbójników [poz. 6]; Książę Cejn-Alasnam i król geniuszy [poz. 6]; Ubogi rybak i władca wiernych [poz. 6]; Historia Ali’ego, Egipcjanina [poz. 6]; Trzej derwisze [poz. 6]; Zazdrosne siostry [poz. 6]; Mosiężne miasto [poz. 6]; Król Ibrahim [poz. 6]; Król Zeherman perski i Gulnara księżniczka morza [poz. 6]; Przygody Syndbada żeglarza; Rybak i geniusz; Królewicz Achmed i wieszczka Paribanu.

8. [A.L. Grimm:] Lampa Alladyna. Bajek z tysiąca i jednej nocy seria pierwsza. Opracował J. Wittlin. Warszawa: Zdrój [1925], 124 s. Przedruk zob. poz. 7.

Tytuł oryginału: Märchen aus Tausend und Einen Nacht.

Zawiera: Hasan z Basrah i księżniczki z wysp Wak-Wak; Chodad i jego bracia; Dwie przygody Kalifa Haruna Al. Rasyda; Rumak czarodziejski; Alladyn.

9. C. Collodi: Pinokio. Przygody drewnianej kukiełki. [Powieść]. Z włoskiego oryginału opracował J. Wittlin. Warszawa: Rój [1926], 175 s. Biblioteka Groszowa, nr 80. Wydania następne: Ilustrował I. Witz. Warszawa: Wiedza 1946, tamże 1948; Ilustrował J.M. Szancer. Warszawa: Książka i Wiedza 1950, tamże wydanie 2 [!] 1951.

Wydania elektroniczne: 

Audiobook: pt. Pinokio Cz. 1-4. [Tłumaczył. J. Wittlin]. Reżyseria: E. Szymańska. Czyta G. Barszczewska. Warszawa: Audio Liber 2008, plik w formacie mp3, 4 płyty CD, tamże 2013, 1 płyta CD.

Tytuł oryginału: Avventure di Pinocchio. Storia di un burattino.

Adaptacja teatralna: pt. Pinokio. Przygody drewnianej kukiełki. Bajka w 3 aktach i 23 obrazach. Tłumaczył J. Wittlin. Opracowała E. Bonacka. Wystawienie: Lwów, Teatr Miejski 1932. 

Wystawienia następne lub adaptacje przekładu – zob. na stronie internetowej: https://encyklopediateatru.pl/.

10. M. Dauthendey: Ziemia płonąca. [Powieść]. Przekład J. Wittlina. Warszawa: M. Arct 1929, 319 s.

Tytuł oryginału: Geflügelte Erde.

11. H. Hesse: Wilk stepowy. Powieść. Przeł. z niemieckiego J. Wittlin. Warszawa: Rój 1929, 304 s. Dzieła XX Wieku. Wydania następne: wydanie pierwsze [powojenne] Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1957. Powieści XX Wieku, wydanie 2 tamże 1996. Seria Kieszonkowa.

Tytuł oryginału: Der Steppenwolf.

12. J. Hašek: Dzielny wojak Szwejk w 15 obrazach. Adaptacja sceniczna w przekładzie J. Wittlina. Wystawienie: Reżyseria: K. Korecki. Łódź, Teatr Miejski 1929. 

Tytuł oryginału: Osudy dobrého vojáka Švejka za světové války.

Adaptacja telewizyjna w formie monodramu: pt. Humoreski Jarosława Haška. Scenariusz i przekład: J. Wittlin, S. Dębski. Reżyseria: W. Siemion. Telewizja Polska 1984.

13. R. Goering: Wyprawa kapitana Scotta do Bieguna Południowego. Poemat dramatyczny w 3 częściach. Przełożył J. Wittlin. „Droga” 1930 nr 5 s. 387-398, nr 6 s. 461-477, nr 7/8 s. 563-576. Wystawienie: Reżyseria: W. Radulski. Warszawa, Teatr Narodowy 1930.

Tytuł oryginału: Die Südpolexpedition des Kapitäns Scott.

14. J. Roth: Hiob. Powieść o człowieku prostym. Z upoważnienia autora przełożył z niemieckiego J. Wittlin. Warszawa: Rój 1931, 240 s. Dzieła XX wieku. Wydania następne: wydanie 1 [powojenne] Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1978. Biblioteka Klasyki Polskiej i Obcej; wydanie 1 w tej edycji Kraków: Wydawnictwo Literackie 1996. ABC - Klasyka dla Każdego; Wstęp: J. Pilch. Budapeszt; Kraków: Wydawnictwo Austeria Klezmerhojs 2014, wydanie następne tamże 2015. Dzieła Zebrane.

Wydanie elektroniczne:

Audiobook: Czyta H. Machalica. Warszawa: Zakład Nagrań i Wydawnictw Związku Niewidomych 1997, 7 kaset dźwiękowych.

Tytuł oryginału: Hiob. Roman eines einfachen Mannes.

Adaptacja radiowa pt. Hiob: Adaptacja: E. Stocka-Kalinowska. Reżyseria: P. Łysak.  Polskie Radio 1996.

Wystawienia następne lub adaptacje przekładu – zob. na stronie internetowej: https://encyklopediateatru.pl/.

15. J. Roth: Ucieczka bez kresu. [Powieść]. Przełożył z niemieckiego J. Wittlin. Warszawa: Rój 1931, 194 s. Dzieła XX Wieku. Wydanie następne Wstęp: P. Huelle. Kraków-Budapeszt: Austeria Klezmerhojs 2017. Dzieła Zebrane.

Tytuł oryginału: Die Flucht ohne Ende.

Recenzja:

Z. GRABOWSKI: Wśród nowych książek. „Kurier Literacko-Naukowy” 1931 nr 10 [dot. także poz. 17. Jednozdaniowa  ocena obu przekładów].

17. J. Roth: Zipper i jego ojciec. [Powieść]. Przełożył J. Wittlin. Warszawa: Rój 1931, 190 s. Wybitne dzieła XX wieku. Wydania następne: wydanie 1 [powojenne] Wstępem opatrzył J. Koprowski. Warszawa: Czytelnik 1979; Wstęp: D. Pado. Kraków-Budapeszt: Austeria Klezmerhojs 2016. Dzieła Zebrane.

Tytuł oryginału: Zipper und sein Vater.

Recenzja:

Z. GRABOWSKI: Wśród nowych książek. „Kurier Literacko-Naukowy” 1931 nr 10 [dot. także poz. 16. Jednozdaniowa  ocena obu przekładów].

18. N. Garai: Pan Stefan w Paryżu. Komedia. Przełożył J. Wittlin. Wystawienie: Łódź, Teatr Miejski 1936.

Tytułu oryginału nie udało się ustalić

19. J. Roth: Spowiedź mordercy. [Powieść]. Przekład autoryzowany J. Wittlina. Warszawa: Rój 1937, 269 s. Wydanie następne pt. Spowiedź mordercy. Opowiedziana w jedną noc. Wstęp: M.P. Markowski. Kraków-Budapeszt: Austeria Klezmerhojs 2015. Dzieła Zebrane.

Tytuł oryginału: Beichte eines Mörders erzählt in einer Nacht.

20. J. Roth: Krypta kapucynów. Powieść. Z upoważnienia autora przełożył J. Wittlin. Warszawa: Rój [1939], 282 s. Wydania następne: wydanie 1[powojenne] Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1960; Wstęp: A. Zagajewski. Kraków-Budapeszt: Austeria Klezmerhojs 2015. Dzieła Zebrane.

Tytuł oryginału: Die Kapuzinergruft.

21. J. Hersey: Hiroszima. [Szkice publicystyczne]. Przełożył z angielskiego J. Wittlin. [Przedmowę napisał T. Głowacki.] Warszawa: Wiedza 1948, 113 s.

Tytuł oryginału: Hiroshima.

Z notą: „Od tłumacza” datowaną na marzec 1947.

22. Przyjaźnie poetyckie Józefa Wittlina. Opracował i posłowiem opatrzył Z. Kubiak. Noty o poetach hiszpańskich oraz przekłady poezji hiszpańskiej przejrzał M.L. Kalinowski. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1995, 140 s.

Zawiera przekłady wierszy autorów języka włoskiego (M. Anioł, A. Gatto, S. Quasimodo, U. Saba, G. Strozzi), hiszpańskiego (V. Aleixandre, C. Bousoño, F. Brines, J.L. Cano, M. Hernandez, J. Hierro), niemieckiego (H. Kesten), angielskiego (W.H. Auden, S.V. Benét, C. Cullen, E.E. Cummings, [Hilda Doolittle] H.D., R. Haidukewicz, L. Hughes, R. Jeffers, W. Owen, R. Tagore, W.C. Williams).

W posłowiu Z. Kubiaka o miejscu przekładów w twórczości Wittlina.

W większości wiersze wydane wcześniej w prasie w latach 1943-1986.

Recenzje i omówienia:

1. K. LISOWSKI: To mój eskapizm. „Nowe Książki” 1995 nr 5.

2. P. SZEWC: Pokrewni Wittlinowi. Literackie przyjaźnie poety. „Rzeczpospolita” 1995 nr 67.

3. [P. KĄDZIELA] PK. „Więź” 1996 nr 11-12.

RECENZJE PRZEKŁADÓW

1. Z powodu Juliana Ejsmonda przekładu utworów łacińskich Kochanowskiego. „Tygodnik Literacki” dodatek do „Kuriera Lwowskiego” 1922 nr 13, 19. Przedruk w tegoż: Teksty rozproszone. T. 1. Kraków 2022. 

2. Poeci polscy po niemiecku. „Wiadomości Literackie” 1924 nr 10. Przedruk w tegoż: Teksty rozproszone. T. 1. Kraków 2022. [dotyczy: Amalthea-Bücherei. Zweiunddreissigster Band. Moderne polonische Lyrik. Anthologie deutscher Übertragungen. Herausgegeben von L. Scherlag. Zürich-Leipzig-Wien 1923].

3. Petroniusz po polsku. „Wiadomości Literackie” 1924 nr 35. [dot. Petroniusz. Pieśni miłosne. Tłumaczył J. Ejsmond. Warszawa 1924].

4. O starożytnej parodii religijnej. „Prawda” 1926 nr 44. Przedruk w tegoż: Teksty rozproszone. T. 1. Kraków 2022 [dotyczy: Starożytna parodia religijna. Tłum. I. Wieniewski. Lwów [1927].

5. Pod lipą czarnoleską. „Wiadomości Literackie” 1930 nr 45. Przedruk w tegoż: Teksty rozproszone. T. 1. Kraków 2022 [dot. Pod lipą czarnoleską. W 400-ną rocznicę urodzin wielkiego poety 1530-1930. Tłumaczył J. Ejsmond. Poznań 1930].

6. Setny tom „Biblioteki Boya”. „Tygodnik Ilustrowany” 1930 nr 11. Przedruk w tegoż: Orfeusz w piekle XX wieku. Kraków 2000.

7. Sowiecka literatura ludowa. „Wiadomości Literackie” 1934 nr 43, s. 1. Przedruk w tegoż: Orfeusz w piekle XX wieku. Kraków 2000. [dot. M. Szołochow: Cichy Don. T. 1-3. Tłumaczył A. Stawar (t. 1, 3), W. Rogowicz (t. 2). Warszawa 1934; A. Nowikow-Priboj: Cuszima. Tłumaczył W. Broniewski, Warszawa 1934; L. Rubinstein: Szlak samurajów. Tłumaczyła H. Pilichowska. Warszawa 1934].

8. Lis, Goethe i Staff. „Wiadomości Literackie” 1936 nr 46. Przedruk w tegoż: Orfeusz w piekle XX wieku. Kraków 2000 [dot. J.W. Goethe: Lis Przechera. Przekład wolny L. Staffa. Warszawa 1935].

9. Rainer Maria Rilke i jego „Księga godzin”. „Skamander” 1936 z. 68/69. Przedruk w tegoż: Orfeusz w piekle XX wieku. Kraków 2000 [dot. R.M. Rilke: Księga godzin. Z trzech ksiąg złożona. Tłumaczył W. Hulewicz. Wilno 1935].

10.  Dookoła „Antygony”. „Wiadomości Literackie” 1938 nr 29 [dot. Sofokles: Antygona. Tłumaczył L.H. Morstin. Kraków 1938].

11.  Brewiarz miłości. „Wiadomości” 1964 nr 26. Przedruk w tegoż: Eseje rozproszone. Warszawa 1995. [dot. Z. Romanowiczowa: Brewiarz miłości. Antologia liryki staroprowansalskiej. Wrocław-Warszawa-Kraków 1963].

12.  O starożytności klasycznej w Ameryce. W: R. Zajączkowski. W labiryncie prozy Józefa Wittlina. Lublin 2019 [druk fragmentu pogadanki dla Radia Wolna Europa; ocena przekładów Homera na angielski].

Listy w sprawach przekładowych

1. Fragmenty listów do K. Żuławskiej, „Tygodnik Powszechny”. W: J. Żuławski. Na turzych rogach grają fanfary… „Tygodnik Powszechny” 1976 nr 16 s. 12.

2. Listy do K. Żuławskiej. W: J. Żuławski, Z domu, Warszawa 1978, s. 205-206; 206-207; 207-208, 208.

3. Listy do J. Sakowskiego. W: Kulisy twórczości. Listy 14 pisarzy emigracyjnych do Juliusza Sakowskiego 1945-1977. Paryż 1979 s. 236-238, 244-245, 259-260.

4. Listy do M. Grydzewskiego. W: Z listów do Mieczysława Grydzewskiego. 1946-1966. Londyn 1990 s. 129-131, 132-133, 139-141, 149-151.

5. Listy do W. Iwaniuka. W: Samotność słowa. Z listów do Wacława Iwaniuka. Józef Wittlin, Kazimierz Wierzyński, Aleksander Janta-Połczyński. Lublin 1995 s. 11-12, 13, 21-22, 27-29, 30-31, 34-35, 43-44, 45-46, 49-50, 53-54.

6. Listy do S. Balińskiego. W: J. Wittlin. Listy. Warszawa 1996 s. 118-121,129-130, 131-132, 133-134.

7. Listy do W. Gombrowicza. W: J. Wittlin. Listy. Warszawa 1996 s. 139-140, 141.

8. Listy do W. Gombrowicza. W: W. Gombrowicz. Walka o sławę. Korespondencja Witolda Gombrowicza z Józefem Wittlinem, Jarosławem Iwaszkiewiczem, Arturem Sandauerem. Kraków 1996 s. 27-28, 71,82-84 90-91, 94-95, 97, 99-100, 120-121.

9. Listy do L.H. Morstina. W: J. Wittlin. Listy. Warszawa 1996 s. 33-34, 35-36, 36-38, 42-43, 47-49,52-55, 61-64, 65-67.

10.  Listy do Z. Starowieyskiej-Morstinowej. „Kresy” 1996 nr 1, s. 236, 238-240, 240-242, 242-242, 245-246, 247-246, 248, 248-249, 249-250.

11.  Odpocząć od zgiełku świata. Listy Józefa Wittlina do Zofii Starowieyskiej-Morstinowej. „Tygodnik Powszechny” 1996 nr 9 s. 8.

12.  Listy do J. Tuwima. W: J. Wittlin. Listy. Warszawa 1996 s. 79-80, 89-90. 

13.  Listy do W. Winnickiej. W: J. Wittlin. Listy. Warszawa 1996 s. 109-111, 112-114.

14.  List do S. Żeromskiego. W: J. Wittlin. Listy. Warszawa 1996 s. 9-10.

15.  Listy do K. Żuławskiej. W: J. Wittlin. Listy. Warszawa 1996 s. 11-12, 13-15, 15-17, 17-18, 18-19, 21, 22-23, 23-24,24-25, 25-27, 28-29, 29-31.

16.  Listy do A. Iwaszkiewicz. W: Listy do Anny i Jarosława Iwaszkiewiczów. „Twórczość” 1997 nr 2 s. 95, 96.

17.  Listy do J. Iwaszkiewicza. W: Listy do Anny i Jarosława Iwaszkiewiczów. „Twórczość” 1997 nr 2, s. 96-98, 100-101, 101-102, 102-103, 103-104.

18.  List do A. Wata. W: A. Wat. Korespondencja. Część 2. Warszawa 2005 s. 467-468.

19.  List do R. Brandstaettera. W: R. Zajączkowski, Korespondencja między Józefem Wittlinem i Romanem Brandstaetterem. „Tematy i Konteksty” 2012 nr 2 s.165-166. 

20.  List do J. Bielatowicza. W: T. Terlecki, J. Wittlin. Listy 1944-1976. Warszawa: Biblioteka 2014 s. 107-109.

21.  Listy do M. Chmielowca. W: J. Wittlin. Listy do redaktorów „Wiadomości”. Toruń 2014 s. 416-417, 425-427, 425-427, 428-429, 430-431, 431-432, 442-444.

22.  List do M. Grydzewskiego. W: Pamiętnik wygnańca. Z nieznanej korespondencji Józefa Wittlina. „Ruch Literacki” 2014 z. 4/5 s. 495. 

23.  Listy do M. Grydzewskiego. W: J. Wittlin. Listy do redaktorów „Wiadomości”. Toruń 2014 s. 19 21, 23 25, 27-31, 34 37, 42-44, 51-53, 70-72, 73-74,96-98 109-110, 112-115, 116-119, 152-153, 162-163, 171-173, 177-178, 180-181, 181-183, 186-187, 189, 190, 193-195, 195-196, 197-199, 200-201, 201-204, 205-206 207-208, 209-210, 210-211, 212-213, 216-217, 217-218, 220-221, 222-224, 225-226, 227-228, 232-233, 234-236, 239-241, 316-318, 328-329.

24.  Listy do S. Kossowskiej. W: J. Wittlin. Listy do redaktorów „Wiadomości”. Toruń 2014 s. 458-459, 461-462, 462-463,466-467, 476-478, 480-481, 482-484, 486-488, 490-491.

25.  List do redaktorów „Life’a”. W: J. Wittlin. Listy do redaktorów „Wiadomości”. Toruń 2014 s. 80-81.

26.  Listy do T. Terleckiego. W: T. Terlecki, J. Wittlin. Listy 1944-1976. Warszawa 2014 s. 23-25, 100-103, 105, 114-116,120-121,,123-124, 126-129, 134-137, 140-141, 196-199 206-207, 233-235, 265-266, 317-319.

27.  Listy do S. Kossowskiej. W: Listy Józefa Wittlina do Stefanii Kossowskiej. „Sztuka Edycji” 2015 nr 2 s. 109, 113-114, 115-116.

28.  Fragmenty listów do S. Vincenza. W J.A. Choroszy: Korespondencja Józefa Wittlina ze Stanisławem Vincenzem. Józef Wittlin. Pisarz kulturowego pogranicza. Lublin 2016 s. 120, 121.

29.  Listy do J. Giedroyca. W: J. Giedroyc, J. Wittlin: Listy 1947-1976. Opracowali, wstępem i przypisami opatrzyli R. Habielski i P. Kądziela. Warszawa: Instytut Dokumentacji i Studiów nad Literaturą Polską. Oddział Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza; Towarzystwo „Więź”; Paryż: Association Institut Littéraire „Kultura”2017, 608 s. Archiwum „Kulury”, 19. Biblioteka „Więzi”, t. 138 s. 44-45, 57-59, 93-94, 98, 101-102, 106-107, 113-104, 115-116, 118-119, 120-121, 125-126, 130-131, 133-134, 136-137, 137-138, 140-141, 143-145, 148-149, 150-151, 153-154, 154-155, 156-157, 158-160, 161-162, 162-165, 168-169, 169-171, 174-177, 180-182, 183-185, 186-187, 188-189, 192-193, 200-202, 206, 207-208, 209-210, 212, 213, 215-216, 226-227, 229-230, 232-233, 235-237, 237-238, 239-240, 241-242, 244-245, 246-247, 248-249, 254-255, 267-269, 275-277, 279-281, 294-295, 332-334, 343-345, 379-380, 393-395, 491-492, 507-492, 507-508, 510-511, 542-543, 548-549. 

30.  Listy do Cz. Miłosza. W: Listy Józefa Wittlina do Czesława Miłosza. „Pamiętnik Literacki” 2017 nr 1 s. 171-172, 173-174, 175, 175-176, 177-178, 183-184.

31.  List do Z. Haupta. W: R. Zajączkowski, Nieznana amerykańska spuścizna Józefa Wittlina. Literatura (i kultura) polska w świecie. Część I. Katowice 2018, s. 110-111.

32.  Fragment listu do F. Śmiei. W: R. Zajączkowski. W labiryncie prozy Józefa Wittlina. Lublin 2019 s. 95. 

33.  Fragment listu do J. Winczakiewicza. W: R. Zajączkowski. W labiryncie prozy Józefa Wittlina. Lublin 2019 s. 99.

34.  Fragment listów do Elżbiety Wittlin-Lipton. W: R. Zajączkowski. W labiryncie prozy Józefa Wittlina. Lublin 2019, s. 94, 99.

OPRACOWANIA OGÓLNE (wybór)

Ankieta dla IBL PAN 1967.

TŁUMACZ O SOBIE

1.  [b.a.]: Nowy przekład „Odysei”. Rozmowa „Wiadomości Literackich” z Józefem Wittlinem. „Wiadomości Literackie” 1924 nr 12. Przedruk w: J. Wittlin: Eseje rozproszone. Warszawa 1995.

2. Jak się uczyli współcześni pisarze polscy? „Wiadomości Literackie” 1926 nr 2. Przedruk w tegoż: Eseje rozproszone. Warszawa 1995. [o nauce języków i debiucie translatorskim].

3. Co zawdzięczają pisarze polscy literaturom obcym. „Wiadomości Literackie” 1927 nr 48. Przedruk w tegoż: Eseje rozproszone. Warszawa 1995.

4. W pracowniach pisarzy polskich. „Wiadomości Literackie” 1930 nr 25.

5. Pisarze polscy a Rosja sowiecka. „Wiadomości Literackie” 1933 nr 38. Przedruk w tegoż: Eseje rozproszone. Warszawa 1995 [o nieznajomości języka rosyjskiego].

6. Co zawierał pewien tornister w roku 1917. „Polska Walcząca” 1940 nr 7-8. Przedruk w tegoż: Teksty rozproszone. T. 2. Kraków 2022.

7. Joseph Wittlin. [Autobiografia]. „Books Abroad” 1942 vol. 16 nr 1. Przedruk w przekładzie A. Skarbińskiej w tegoż: Pisma pośmiertne i inne eseje. Warszawa 1991.

8. Wspomnienie o Józefie Rothcie. W tegoż: Orfeusz w piekle XX wieku. Paryż 1963.

Stefan Żeromski z perspektywy lat. „Na Antenie” 1964 nr 11. Przedruk w tegoż: Eseje rozproszone. Warszawa 1995 [o wpływie Żeromskiego na decyzje translatorskie Wittlina w sprawie „Odysei”].

1.  Przemówienie. Z okazji wyboru do Niemieckiej Akademii Literatury (Deutsche Akademie für Sprache und Dichtung) w Darmstadcie. „Kultura” 1972 nr 3 Przedruk w tegoż: Eseje rozproszone. Warszawa 1995. 

WYWIADY OGÓLNE

1. Józef Wittlin o sobie. Rozmawiał [K.W. ZAWODZIŃSKI]. Kz.. „Wiadomości Literackie” 1928 nr 10.

2. Rozmowa z Józefem Wittlinem. Rozmawiał M. Piechal. „Głos Poranny” 1929 nr 312. Przedruk w M. Piechal: Rozmowy o pacyfizmie. Warszawa 1930.

3. Wśród zagadnień życia umysłowego. Rozmowa z Józefem Wittlinem. Rozmawiał A. Galis. „Tygodnik Ilustrowany” 1933 nr 22.

SŁOWNIKI I BIBLIOGRAFIE

1. [E. GŁĘBICKA] E.G. Współcześni polscy pisarze i badacze literatury. T. 9, 10 (Uzupełnienia). Warszawa 2004, 2007. 

2. A.D. JADOWSKA. W: Encyklopedia polskiej emigracji i Polonii. T. 5. Toruń 2005.

OMÓWIENIA 

1. Z. YURIEFF: Joseph Wittlin. New York: Twayne Publishers 1973, 175 s., przekład polski pt. Józef Wittlin. Przekład: M. Szczubiałka. Izabelin: Świat Literacki i Constans 1997, 142 s.

2. Between Lviv, New York and Ulysses’ Ithaca. Józef Wittlin. Poet, esseyist, novelist. Edited by A. Frajlich. Toruń: Nicholas Copernicus University 2001, 272 s.

3. E. WIELGOSZ: Twórczość literacka i faktograficzna Józefa Wittlina. Rzeszów: Uniwersytet Rzeszowski 2014, 104 s. [Rozprawa doktorska].

4. K. SZEWCZYK-HAAKE: Moralna strona ludzkiego bytu. O twórczości Józefa Wittlina. Kraków–Warszawa: Instytut Literatury 2019, 208 s.

5. R. ZAJĄCZKOWSKI: W labiryncie prozy Józefa Wittlina. Lublin: Wydawnictwo KUL 2019, 297 s. 

6. N. TAYLOR-TERLECKA: Mała wittliniada. Epizody, przyjaciele, okolica, Kraków: Arcana 2022, 552 s.

7. S. KLONOWSKI: Wspominam przyjaciela młodości. „Polityka” 1979 nr 20. [dot. przekładów Odysei i Gilgameszu].

8. P. SMOGORZEWSKI: Józef Wittlin. W 90 rocznicę urodzin i 10 rocznicę śmierci. „Słowo Powszechne”1986 nr 38 [o przekładach J. Rotha].

9. A. LAWATY: Józef Wittlin. Seine deutschen Bezinhungen und Bindungen. „Deutsch-polonisches Jahrbuch“ 1990 v. 4. Przekład polski: Józef Wittlin – niemieckie powiązania i przywiązania. Przełożył J. Dąbrowski. W tegoż: Intertekstualne wizje i rewizje w dziejach stosunków polsko-niemieckich XVIII-XXI wieku. Kraków 2015.

10.  H. KARWACKA: Łódzki epizod Józefa Wittlina. „Tygiel Kultury” 1997 nr 1/2.

11.  K. LIPIŃSKI: Joseph Roth jako autor „polski”. Przekłady i odbiór w Polsce. W: Samotny wizjoner. Joseph Roth we wspomnieniach przyjaciół, esejach krytycznych i artykułach prasowych. Przełożył P. Krzak, Kraków-Budapeszt 2013.

12.  R. ZAJĄCZKOWSKI: Literatura i życie. O współpracy Józefa Wittlina z Walterem Landauerem i o tłumaczeniach „Soli ziemi”. „Pamiętnik Literacki” 2016 nr 1 [o procesie przekładowym książki Wittlina, jego podejściu do przekładów, zaangażowania w proces translatorski]. 

13.  R. ZAJĄCZKOWSKI: America and Europe: The Two Worlds of Józef Wittlin. „The Polish Review”, Nowy Jork 2017 vol. 62nr 1 [o przekładach poezji amerykańskiej i hiszpańskiej].

14.  R. ZAJĄCZKOWSKI: Józef Wittlin. Na szlakach ucieczki i ocalenia. „Pamiętnik Literacki” 2018 z. 1 [m.in. o przekładzie Odysei i Hiroszimy].

15.  A. HUDZIK: Wojna, emigracja i dusza poety. O korespondencji Hermanna Brocha i Józefa Wittlina. „Pamiętnik Literacki” 2019 nr 3.

1896-1976

Kryptonyme: jw; jw.; J.Witt.

Romanschriftsteller, Dichter, Essayist, Kritiker, Übersetzer.

Geboren am 17. August 1896 in einer Gutsfamilie jüdischer Herkunft auf dem gepachteten Landgut Dmytrów (heute Dmutriw, Ukraine) bei Radziechów (heute Radechiw, Ukraine) in Podolien; Sohn von Karol Wittlin, Kaufmann, und Eliza, geborene Rosenfeld. Nach dem Tod der Mutter 1903 verbrachte er drei Jahre auf dem Landgut Nagórzany, das von Verwandten gepachtet wurde. 1906 zog er mit seinem Vater und dessen zweiter Frau Róża, einer deutschen Schauspielerin, nach Lemberg (heute Lviv, Ukraine). In dieser Zeit eignete er sich die deutsche Sprache an. 1906-14 besuchte er das polnische humanistische Tadeusz-Kościuszko-Jungengymnasium Nr. 7 in Lemberg, an dem er u. a. Latein und Griechisch lernte. In der sechsten Klasse begann er mit Italienischunterricht. Nach dem Tod des Vaters 1912 fuhr er zum ersten Mal nach Wien, wo die Beerdigung stattfand. Als Gymnasiast korrespondierte er mit Richard Dehmel und wurde von ihm autorisiert, seine Hundert ausgewählten Gedichte sowie die bis dahin unveröffentlichte Ballade Tochter der Sonne [Córka słońca] ins Polnische zu übersetzen, die 1913 im „Kurier Lwowski“ erschien. In der siebten Klasse (im Schuljahr 1913/1914) trug er im philologischen Arbeitskreis seine eigene Versübertragung des sechsten Gesangs von Homers Odyssee vor. Nach Ausbruch des Ersten Weltkrieges im August 1914 trat er der polnischen Ostlegion [Legion Wschodni] bei, die ein Monat später wieder aufgelöst wurde, weil die Legionäre sich weigerten, den verpflichtenden Eid auf die österreichische Armee abzulegen. Er ging nach Wien, wo er 1915 seine Matura machte, woraufhin er ein Studium an der Philosophischen Fakultät der dortigen Universität aufnahm. Zwei Jahre lang besuchte er Vorlesungen, u. a. in den Fächern Philosophie, Kunstgeschichte und Psychologie, und schloss neue Bekanntschaften in den deutschsprachigen Künstlerkreisen. In dieser Zeit lernte er Rainer Maria Rilke kennen und freundete sich mit Joseph Roth an. 1915 übersetzte er Rilkes Prosagedicht Die Weise von Liebe und Tod des Cornets Christopher Rilke [Na nutę miłowania jako i śmierci Krzysztofa Rilke] und verkaufte den Text an Witold Hulewicz, der die Rechte für Rilkes Werke in Polen besaß. 1916 wurde er in die österreichische Armee eingezogen und diente im 21. Wiener Infanteriebataillon. Wegen des Gebrauchs der polnischen Sprache während des Dienstes wurde er in die von den Österreichern besetzte Stadt Kraśnik zwangsversetzt, wo er an Scharlach erkrankte. Nach langer Rekonvaleszenz diente er als Übersetzer in einem Lager für italienische Kriegsgefangene. In dieser Zeit arbeitete er an der bereits begonnenen Übersetzung der Odyssee. Im September 1918 wurde er wegen seines schlechten Gesundheitszustandes aus der Armee entlassen und kehrte nach Lemberg zurück, wo er an der Jan-Kazimierz-Universität sein Studium fortsetzte, das kurz darauf durch die Besetzung der Stadt durch die Ukrainer unterbrochen wurde. Im März 1919, während der Belagerung Lembergs, las er in der Philologischen Gesellschaft [Towarzystwo Filologiczne] Ausschnitte aus der von ihm übersetzten Odyssee vor. 1919-21 arbeitete er als Polnischlehrer am Privaten Jungengymnasium der Jüdischen Gesellschaft der Volks- und Mittelschule [Żydowskie Towarzystwo Szkoły Ludowej i Średniej]. Gegen Ende des Ersten Weltkrieges begann er, Französisch zu lernen; in den 1920er Jahren nahm er Französischunterricht bei Helena von Szajnocha-Schenk, die in den Lemberger Künstlerkreisen verkehrte und mit Joseph Roth befreundet war. In dieser Zeit begann er, im „Tygodnik Literacki“, der Literaturbeilage des „Kurier Lwowski“ (1919-21), zu publizieren, sowie in „Zdrój“ (1919-20) und „Skamander“ (1920-22, 1925-28, 1935-36). In „Zdrój“ (1919, Heft 2) veröffentlichte er unter dem Sammeltitel Aus chinesischer Kriegslyrik [Z chińskiej liryki wojennej] Die Klage der Garde [Skarga gwardii] und Das Soldatenlied [Śpiewka żołnierska] aus dem Shijing sowie Nach der Schlacht [Po bitwie] und Krieg im Winter [Wojna w zimie] von Li Bai. 1921 zog er nach Łódź, wo er in der Spielzeit 1922/23 literarischer Leiter des Städtischen Theaters [Teatr Miejski] und Dozent an der dortigen Theaterschule [Szkoła Dramatyczna] war. In dieser Zeit übersetzte er Theaterstücke und arbeitete an der Übersetzung des Gilgamesch-Epos und der Odyssee. 1924 heiratete er die promovierte Polonistin Halina Handelsman, mit der er eine Tochter, Elżbieta (geboren 1932; verheiratete Lipton, Malerin und Bühnenbildnerin), hatte. 1924-27 lebte er in Bolesławiec bei Łódź. In dieser Zeit begann er, regelmäßig für die „Wiadomości Literackie“ (1924-39) zu schreiben. Ab 1925 unternahm er als Regierungsstipendiat zahlreiche Reisen. 1925-26 hielt er sich in Italien auf, 1932 verbrachte er einen Monat in Jugoslawien, 1929-32 reiste er nach Frankreich. 1927 zog er nach Warschau. Zu dieser Zeit arbeitete er als freier Berater für den Verlag „Rój“ und übersetzte Untertitel für Stummfilme (u. a. für den Film The Loves of Carmen, 1927). Er knüpfte Freundschaften zu den Dichtern der Skamander-Gruppe und publizierte in der Zeitschrift „Skamander“ (1920-22, 1925-28, 1935-36). 1935 erhielt er den Preis des Polnischen PEN-Clubs für die zweite, überarbeitete Ausgabe der Odyssee, 1937 wurde er mit dem Goldenen Lorbeer [Złoty Wawrzyn] der Polnischen Literaturakademie [Polska Akademia Literatury] für sein herausragendes literarisches Werk ausgezeichnet. Aufgrund seiner pazifistischen Ansichten beantragte das Ministerium für Militärangelegenheiten [Ministerstwo Spraw Wojskowych] im Februar 1939 seine Inhaftierung im Gefangenenlager in Bereza Kartuska (heute Bjarosa Kartusski, Belarus) wegen staatsfeindlicher Aktivitäten (wozu es letzten Endes jedoch nicht kam). Im selben Jahr wurde er für den 1935 erschienenen Roman Das Salz der Erde für den Nobelpreis nominiert. Die antijüdische Stimmung in Polen veranlasste ihn, im Juli 1939 nach Frankreich auszureisen, wo ihn der Ausbruch des Zweiten Weltkrieges überraschte. Nach dem Fall Frankreichs versuchte er, nach England überzusiedeln, wobei er einen Großteil seines unveröffentlichten literarischen Schaffens verlor. Er gelangte über Spanien nach Portugal. Im Januar 1941 reiste er weiter in die Vereinigten Staaten und ließ sich in New York nieder, wo er begann, Englisch zu lernen. In den 1940er Jahren beschäftigte er sich mit der Übersetzung populärwissenschaftlicher Kurzfilme. In New York war er Mitherausgeber des „Tygodniowy Przegląd Literacki Koła Pisarzy z Polski“ (1941-42) und des „Tygodnik Polski“ (1943-1947), in dem er seine Übersetzungen u. a. von Giovanni Strozzi und Michelangelo (1943, Nr. 3) veröffentlichte. Er publizierte u. a. in „Wiadomości Polskie“ (London; 1940-42) und im „Robotnik Polski“ (New York; 1941-42). Seine Übersetzungen von Gedichten und Essays erschienen u. a. im „Tygodnik Polski“ (New York; 1943-1976, mit Unterbrechungen) und im „Tygodnik Powszechny“ (1946-1986, mit Unterbrechungen). Ab 1942 arbeitete er mit dem Polnischen Wissenschaftlichen Institut [Polski Instytut Naukowy] in den USA zusammen, lehnte aber 1948 die Mitgliedschaft ab. In den 1940er Jahren begann er, Spanisch zu lernen, angetrieben von dem Wunsch, die Werke Johannes vom Kreuz und Federico García Lorcas im Original lesen zu können. Mit Hilfe seiner Tochter und Dichterfreunden in Madrid begann er in späteren Jahren, Gedichte spanischer Autoren zu übersetzen. 1948 nahm er die amerikanische Staatsbürgerschaft an. Ausschlaggebend für seine Entscheidung, im Exil zu bleiben, war vermutlich die Ablehnung in Polen, das Vorwort zur Übersetzung von John Herseys Reportage Hiroshima abzudrucken. Er publizierte in den Londoner „Wiadomości“ (1950-1976, er gehörte der „Grydzewski-Akademie“ an, die den Preis der „Wiadomości“ für die besten polnischen Bücher, die im Exil erschienen, verlieh), in der Pariser „Kultura“ (1951-1976) sowie in „Tematy“ (New York; 1962-69, mit Unterbrechungen) und in „Na Antenie“ (München; 1963-67). Ab 1952 arbeitete er mit der polnischen Sektion von Radio Freies Europa zusammen, wo er sich auch mit Übersetzungen befasste (z. B. im Vortrag Übersetzungen von 5 amerikanischen Dichtern [Przekłady 5 poetów amerykańskich]). Er war Mitglied der American Academy of Arts and Letters auf Lebenszeit, engagierte sich im European PEN in America und war Mitbegründer des American PEN Club Center for Writers in Exile. Bis 1957 arbeitete er an einer dritten Fassung seiner Odyssee-Übersetzung. 1957 erhielt er den Preis des Polnischen Schriftstellerverbandes im Exil [Nagroda Związku Pisarzy Polskich na Obczyźnie] für sein Gesamtwerk. Er veröffentlichte seine Übersetzungen auch in „Ogniwo“ (1959, 1984), „Ameryka“ (1968), „Oficyna Poetów“ (1969), „Obraz“ (1984), „Puls“ (London, 1984) und „Metrum“ (1987/1988). 1966 erhielt er den Preis der Alfred Jurzykowski Foundation in New York. Zwischen 1958 und 1974 reiste er häufig nach Europa. Er besuchte Italien, Spanien, Frankreich, die Schweiz, Österreich, Großbritannien und Deutschland. 1971 wurde er zum korrespondierenden Mitglied der Deutschen Akademie für Sprache und Dichtung in Darmstadt gewählt. Er starb am 29. Februar 1976 in New York; auf dem Gate of Heaven Cemetery im Staat New York begraben.

Das Vorkriegsarchiv des Übersetzers ging während des Krieges und der Emigration verloren. Die Nachkriegsbestände sind über die ganze Welt verstreut. Ihr Hauptteil befindet sich in der Houghton Library der Harvard University. Bedeutende Bestände oder einzelne Einheiten befinden sich u. a. im Internationalen Instituut voor Sociale Geschiedenis in Amsterdam, in der Ossolinski-Nationalbibliothek [Biblioteka Ossolineum] in Kórnik und Wrocław, in der Jagiellonen-Bibliothek [Biblioteka Jagiellońska] in Krakau, in der Polnischen Bibliothek [Polska Biblioteka] in London, im Literaturinstitut [Instytut Literacki] in Maisons-Laffitte, in der Monacensia-Bibliothek in München, in der Beinecke Rare Book and Manuscript Library in New Haven, in der Bibliothek der Columbia University, im Józef-Piłsudski-Institut [Instytut Józefa Piłsudskiego] in New York, im Tymon-Terlecki-Archiv in Oxford, in der Polnischen Bibliothek in Paris, in der Bibliothek der Universität Rzeszów, in der Bibliothek der Stanford University, im Anna- und Jarosław-Iwaszkiewicz-Museum [Muzeum im. Anny i Jarosława Iwaszkiewiczów] in Stawisko, in der Bibliothek der Nikolaus-Kopernikus-Universität in Toruń, in der Nationalbibliothek [Biblioteka Narodowa] in Warschau, im Adam-Mickiewicz-Literaturmuseum [Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza] in Warschau sowie in Privatbesitz.

1896-1976

Criptonimi: jw; jw.; J.Witt.

Romanziere, poeta, saggista, critico, traduttore.

Nato il 17 agosto 1896 in una famiglia di proprietari terrieri di origine ebraica, nella proprietà in usufrutto di Dmytrów nei pressi di Radziechów nella regione della Podolia (attuale Ucraina); figlio di Karol Wittlin, mercante, e Eliza, nata Rosenfeld. Dopo la morte della madre, avvenuta nel 1903, passò tre anni in una proprietà di Nadgórzany, presa in usufrutto da dei parenti. Nel 1906, con il padre e la sua seconda moglie, Róża, un’attrice teatrale tedesca, si trasferì a Leopoli. Fu in questo periodo che imparò il tedesco. Dal 1906 al 1914 frequentò il Ginnasio Maschile Kościuszko, il ginnasio classico polacco numero 7 di Leopoli, nel quale studiò, tra le altre materie, il latino e il greco. Nella sesta classe (del sistema scolastico polacco) cominciò lo studio dell’italiano. Dopo la morte del padre nel 1912 si recò per la prima volta a Vienna, dove si tenne il funerale. Come studente ginnasiale intrattenne uno scambio epistolare con Richard Dehmel e ottenne da lui il permesso di tradurre opere dal volume Hundert ausgewählte Gedichte e della ballata fino ad allora inedita Córka słońca [La figlia del sole], la quale nel 1913 venne pubblicata nel  “Kurier Lwowski”. Nella settima classe (nell’anno scolastico 1913/1914) in occasione di una riunione del circolo filologico lesse la propria traduzione in versi del sesto libro dell’Odissea. Dopo lo scoppio della prima guerra mondiale, nell’agosto del 1914 si arruolò nella Legione Orientale, sciolta dopo un mese a causa del rifiuto collettivo di prestare giuramento all’esercito austriaco. Si trasferì a Vienna, dove nel 1915 sostenne l’esame di maturità, per poi cominciare a frequentare, all’università viennese, la facoltà di Filosofia. Per due anni seguì lezioni, tra le altre, di filosofia, di storia dell’arte e di psicologia, e strinse inoltre nuove amicizie nell’ambiente artistico di lingua tedesca. All’epoca frequentava Rainer Maria Rilke e divenne amico di Joseph Roth. Nel 1915 tradusse il poema in prosa di Rilke La ballata sull’amore e sulla morte dell’alfiere Cristoforo Rilke (titolo originale: Die Weise von Liebe und Tod des Cornets Christoph Rilke, tradotto come Na nutę miłowania jako i śmierci Krzysztofa), che venne comprato da Witold Hulewicz, il quale era in possesso dei diritti di pubblicazione in Polonia di tutta l’opera di Rilke. Nel 1916 venne arruolato nell’esercito austriaco e servì nel 21 battaglione di fanteria viennese. Per aver usato, in servizio, la lingua polacca, venne punito venendo assegnato a Kraśnik, territorio occupato dagli austriaci, dove si ammalò di scarlattina, e dopo una lunga convalescenza servì come traduttore nel campo per i prigionieri italiani. A quel tempo lavorava su una traduzione dell’Odissea già iniziata in precedenza. Nel settembre del 1918, a causa del suo cattivo stato di salute, venne riformato e fece ritorno a Leopoli, dove proseguì gli studi all’Università Jan Kazimierz, presto interrotti a causa dell’annessione della città da parte degli Ucraini. Nel marzo del 1919, durante l’assedio di Leopoli, in una riunione della Società Filologica [Towarzystwo Filologiczne] tenne delle letture dei frammenti dell’Odissea da lui tradotti. Dal 1919 al 1921 lavorò come insegnante di lingua polacca presso il Ginnasio Privato Maschile della Società Ebraica della Scuola Popolare e Media [Prywatne Gimnazjum Męskie Żydowskiego Towarzystwa Szkoły Ludowej i Średniej]. Alla fine della prima guerra mondiale intraprese lo studio del francese, le cui lezioni, negli anni Venti, gli sarebbero state impartite da Helena Szajnocha-Schenk, conosciuta nell’ambiente artistico di Leopoli, amica di Roth. In quel periodo prese a collaborare con “Tydzień Literacki”, allegato letterario del “Kurier Lwowski” (1919-1921), “Zdrój” (1919-20), “Skamander” (1920-22, 1925-28, 1935-36). Sulle pagine di “Zdrój” (1919, quaderno numero due) pubblicò sotto il titolo collettivo Z chińskiej liryki wojennej [Dalla lirica cinese di guerra] traduzioni intitolate Skarga gwardii [La denuncia della guardia], Śpiewka żołnierska [Canzonetta militare] dello Shi King e Po bitwie [Dopo la battaglia], Wojna w zimie [La guerra in inverno] di Li Bai. Nel 1921 si trasferì a Łódź, dove nella stagione 1922/23 ricoprì la funzione di direttore letterario nel Teatro Comunale nonché quella di insegnante nella Scuola Drammatica del posto. In quel periodo tradusse opere teatrali, lavorando inoltre al completamento delle traduzioni dell’Epopea di Gilgameš e dell’Odissea. Nel 1924 sposò Halina Handelsman, dottoressa in filologia polacca, con cui ebbe la figlia Elżbieta (nata nel 1932; coniugata Lipton, pittrice, scenografa). Nel periodo 1924-27 visse a Bolesławiec, vicino a Łodź. In quel periodo intraprese una collaborazione fissa con “Wiadomości Literackie” (1924-39). Dal 1925 fece numerosi viaggi grazie a borse di studio del governo. Dal 1925 al 1926 visse in Italia, nel 1932 passò un mese in Jugoslavia, dal 1929 al 1932 si recò spesso in Francia. Nel 1927 abitò a Varsavia. In quel periodo collaborò con la casa editrice “Rój” come consulente non ufficiale e tradusse sottotitoli per film muti (tra cui quelli di The Loves of Carmen, in italiano Gli amori di Carmen, in polacco Miłostki Karmen, del 1927). Strinse amicizie durature nell’ambiente degli scamandriti; pubblicò nella rivista “Skamander” (1920-22, 1925-28, 1935-36). Nel 1935 ricevette il premio del PEN Club polacco per la seconda edizione, riveduta, della sua traduzione dell’Odissea. Nel 1937 gli venne conferito il Lauro d’Oro [Złoty Wawrzyn] dell’Accademia Polacca delle Lettere (PAL) per meriti letterari. A causa delle sue opinioni pacifiste il Ministero degli Affari Militari [Ministerstwo Spraw Wojskowych] nel febbraio del 1939 fece richiesta per incarcerarlo a Bereza Kartuska sulle basi di un’accusa di attività antipatriottica (condanna sospesa). Lo stesso anno venne nominato al Premio Nobel per il suo romanzo del 1935, Sól ziemi [Il sale della terra]. Il sentimento antisemita dilagante nel paese lo indusse, nel luglio 1939, a espatriare in Francia, dove lo sorprese lo scoppio della seconda guerra mondiale. Dopo la sconfitta della Francia provò a raggiungere l’Inghilterra; a causa di ciò perse una notevole parte dei suoi inediti. Attraversò la Spagna e giunse in Portogallo, da dove, nel gennaio del 1941, approdò negli Stati Uniti e si sistemò a New York, dove intraprese lo studio dell’inglese. Negli anni Quaranta  si occupò di traduzioni di cortometraggi di divulgazione scientifica. A New York  fu redattore di “Tygodniowy Przegląd Literacki Koła Pisarzy z Polski” (1941-42) e del “Tygodnik Polski” (1943-1947), sulle cui pagine videro la luce le sue traduzioni singole di diversi autori, tra cui Giovanni Strozzi e Michelangelo (1943 nr 3). Pubblicò inoltre su riviste come “Wiadomości Polskie” (Londra; 1940-42), “Robotnik Polski” (New York; 1941-42). Le sue traduzioni di poesie e di saggistica  vennero pubblicate su riviste come “Tygodnik Polski” (New York; 1943-1976, con interruzioni), “Tygodnik Powszechny” (1946-1986, con interruzioni). Dal 1942 collaborò con l’Istituto Polacco delle Scienze in America [PIASA], ma nel 1948 rifiutò di divenirne membro. Negli anni Quaranta cominciò lo studio dello spagnolo, indotto dalla voglia di leggere in originale Giovanni della Croce e Federico García Lorca. Anni più tardi, con il sostegno della figlia e di amici-poeti di Madrid, avrebbe cominciato a tradurre poesie di autori spagnoli. Nel 1948 prese la cittadinanza statunitense. Sulla decisione di rimanere all’estero ebbe un peso il rifiuto di stampare in patria la prefazione alla sua traduzione di Hiroshima di John Hersey. Intraprese una collaborazione con i londinesi “Wiadomości” (1950-1976, appartenne all’Accademia di Grydzewski [Akademia Grydzewskiego], che assegnava il premio “Wiadomości” per i migliori libri polacchi pubblicati in esilio), con la rivista parigina “Kultura” (1951-1976), “Tematy” (New York; 1962-69, con interruzioni), “Na Antenie” (Monaco; 1963-67). Dal 1952 collaborò con la stazione radiofonica polacca Radio Wolna Europa, nella quale presentò la sua produzione di traduttore (anche nella conversazione Przekłady 5 poetów amerykańskich [Traduzioni di 5 poeti americani]). Fu membro a vita dell’American Academy of Arts and Letters; prese parte alle attività dell’European PEN in America e fu cofondatore dell’American PEN Club Center for Writers in Exile. Fino al 1957 lavorò alla terza versione della traduzione dell’Odissea. Nel 1957 ricevette il Premio del Sindacato degli Scrittori Polacchi all’Estero [ZPPnO] per la sua opera. Altre traduzioni uscirono su “Ogniwo” (1959, 1984), “Ameryka” (1968), “Oficyna Poetów” (1969), “Obraz” (1984), “Puls” (Londyn, 1984), “Metrum” (1987/1988). Nel 1966 ricevette il premio della Fondazione A. Jurzykowski di New York. Nel periodo dal 1958 al 1974 visitò spesso l’Europa. Visitò l’Italia, la Spagna, la Francia, la Svizzera, l’Austria, la Gran Bretagna e la Germania. Nel 1971 venne eletto come membro corrispondente nella Deutsche Akademie für Sprache und Dichtung di Darmstadt. Morì il 29 febbraio 1976 a New York ed è sepolto al cimitero Gate of Heaven, nello stato di New York.

L’archivio del traduttore precedente alla guerra è andato perduto in seguito agli avvenimenti bellici e all’emigrazione. Le raccolte di documenti post-guerra si trovano sparsi in tutto il mondo. La maggior parte di essi si trova alla Hughton Library dell’Università di Harvard. Raccolte significative, ma anche singole unità si trovano, tra i vari posti, all’Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis di Amsterdam, alla Biblioteca Ossolineum di Kórnik e Breslavia, alla Biblioteca dell’Università Jagellonica di Cracovia, alla Biblioteca Polacca di Londra, all’Istituto Letterario di Maisons-Laffitte, alla Biblioteca Monacensia di Monaco, alla Beinecke Rare Book and Manuscript Library di New Haven, alla Biblioteca  della Columbia University, all’Istituto Józef Piłsudski di New York, presso l’Archivio di Tymon Terlecki a Oxford, la Biblioteca Polacca di Parigi, la Biblioteca dell’Università di Rzeszów, la Biblioteca dell’Università di Stanford, il Museo A. e J. Iwaszkiewicz di Stawisko, la Biblioteca dell’Università Niccolò Copernico di Toruń, la Biblioteca Nazionale di Varsavia, il Museo della Letteratura A. Mickiewicz di Varsavia e anche in collezioni private.