HULEWICZ Witold

1895-1941 

Imiona metrykalne: Witold Grzegorz Andrzej.

Pseudonimy i kryptonimy: Grzegorz; G.R.Z.; Olwid; (Od); w.; W.; w.h.; W.H.; (W.H.); „Złotogoleńczyk”. 

Poeta, tłumacz, publicysta, wydawca.

Urodzony 26 listopada 1895 w Kościankach pod Wrześnią w rodzinie ziemiańskiej; syn Leona Hulewicza i Heleny z Kaczkowskich; brat Jerzego Hulewicza, pisarza, grafika i malarza. Mieszkał początkowo w Kościankach, następnie w Mielęcinie, gdzie pobierał naukę w domu. Jako uczeń gimnazjum niemieckiego udzielał się konspiracyjnie w kółkach samokształcenia młodzieży polskiej, przez co wiele razy musiał zmieniać szkołę. Uczęszczał do gimnazjum m.in. w Trzemesznie, w Lesznie, w Śremie. Biegle władał językiem niemieckim, znał także francuski i angielski. Ukończył gimnazjum w Lesznie. Po śmierci ojca w 1910 zamieszkał z matką najpierw we Wrocławiu, a następnie w Poznaniu. W czasie I wojny światowej został wcielony do armii pruskiej jako żołnierz służby łączności; walczył na froncie francuskim; brał udział w walkach pod Sommą. Fragmenty listów z frontu jego matka publikowała w miejscowej gazecie. W tym okresie zainteresował się twórczością Rainera Marii Rilkego i zaczął tłumaczyć utwory poetów niemieckich, a także pisać drobne opowiadania i wiersze wydane w debiutanckim tomie Płomień w garści (1921). W 1917 należał do założycieli grupy ekspresjonistów skupionej przy dwutygodniku Zdrój, którego wraz z braćmi Jerzym i Bohdanem był od 1918 wydawcą i stałym współpracownikiem. Na jego łamach debiutował pod pseudonimem Olwid recenzją książki Bernarda Kallermanna Der Krieg im Westen („Zdrój” 1918 z. 6), a jako tłumacz spolszczeniem Nocy wśród granatów Hermana Plagge oraz fragmentu Pieśni Gottfrieda Benna („Zdrój” 1918 z. 27). Tam ukazały się również jego wiersze i przekłady utworów ekspresjonistów niemieckich, m.in. Franza Werfla, Antona Schnaka, Alfreda Lichtensteina, Kurta Finkensteina, Elsy Lasker-Schüler czy Georga Heyma. W 1919 brał udział w powstaniu wielkopolskim. W tymże roku w numerze czasopisma Die Aktion poświęconego J. Hulewiczowi pojawił się jego autoprzekład wiersza Patarzaj dziecino – Sieh her, mein Kind (nr 35/36). W tym czasie rozpoczął tłumaczenie Auguste’a Rodina R.M. Rilkego i nawiązał korespondencję z jej autorem, która przyczyniła się do otrzymania wyłączności praw przekładowych do dzieł Rilkego w Polsce. W listach często poruszał problemy przekładoznawcze. W 1919-20 był kierownikiem literackim miesięcznika Wiedza Techniczna w Poznaniu. Prowadził też Spółkę Wydawniczą „Ostoja” (Spółka Wydawnicza „Ostoja”), której współudziałowcami byli m.in. bracia Bohdan i Jerzy. Od 1921 studiował filologię polską i muzykologię na Uniwersytecie Poznańskim (Uniwersytet Poznański). W tymże roku wraz z bratem Jerzym zainicjował otwarcie poznańskiego oddziału Związku Zawodowego Literatów Polskich (ZZLP Związek Zawodowy Literatów Polskich (Poznań)). W 1922 przeniósł się do Warszawy, gdzie wraz z Kazimierzem Paszkowskim założył i do 1924 prowadził spółkę wydawniczą „Hulewicz i Paszkowski” (spółka wydawnicza „Hulewicz i Paszkowski”), w której publikował własne prace przekładowe oraz redagował serie Miniatury i Cykl Wielkich Żywotów. W 1923-24 przebywał w Paryżu, gdzie kontynuował studia. W 1924 odwiedził Rilkego w jego szwajcarskiej posiadłości Château de Muzot. Na podstawie tego spotkania powstał kontrowersyjny wywiad-reportaż, który odbił się szerokim echem w kraju i za granicą. Propagował twórczość Rilkego w prasie. W 1924 zorganizował objazd po Polsce z wieczorem poezji Rilkego pt. Poeta miłości, nędzy i śmierci. W 1925 przeniósł się do Wilna, gdzie na początku był sekretarzem w Oddziale Sztuki przy Urzędzie Delegata Rządu w Wilnie (Oddział Sztuki przy Urzędzie Delegata Rządu w Wilnie). W tym roku wznowił studia na Uniwersytecie Wileńskim (Uniwersytet Wileński) oraz rozpoczął działalność literacką i organizacyjną. 13 listopada 1925 otrzymał od Rilkego list, dotyczący jego pracy nad przekładem Elegii duinezyjskich oraz Sonetów do Orfeusza, określany mianem „testamentu duchowego poety”. W 1925-26 redagował Tygodnik Wileński. Był kierownikiem literackim w teatrze Reduta (Teatr Reduta 1925-27). W 1925 założył ZZLP w Wilnie (Związek Zawodowy Literatów Polskich (Wilno)), został jego pierwszym sekretarzem, następnie prezesem. Był też współtwórcą kabaretu Smorgonia, współorganizatorem, wiceprezesem, potem prezesem Rady Wileńskich Zrzeszeń Artystycznych (Rada Wileńskich Zrzeszeń Artystycznych (ERWUZA)) oraz inicjatorem Śród Literackich w Celi Konrada (Środy Literackie w Celi Konrada), podczas których propagował kulturę niemiecką. W 1925 został kierownikiem, a w 1927 dyrektorem programowym Rozgłośni Wileńskiej Polskiego Radia (Rozgłośnia Wileńska Polskiego Radia) i autorem słuchowisk. Od 1934 przebywał w Warszawie, gdzie kierował działem literackim Centrali Polskiego Radia (Centrala Polskiego Radia); był inicjatorem tzw. Teatru Wyobraźni. W 1935 został odznaczony Srebrnym Wawrzynem Polskiej Akademii Literatury, a. w 1936 za zasługi w służbie państwowej został odznaczony Krzyżem Kawalerskim Polonia Restituta. Od tegoż roku pełnił funkcję wiceprezesa ZZLP w Warszawie (Związek Zawodowy Literatów Polskich). Za całokształt twórczości i zasługi dla rozwoju życia kulturalnego Wilna otrzymał w 1937 nagrodę literacką im. Filomatów oraz został odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi. Po wybuchu II wojny światowej, ewakuowany ze stolicy z zespołem Polskiego Radia, wrócił do Warszawy i podjął pracę w zarządzie miejskim. Wygłaszał przez radio antyhitlerowskie odezwy po niemiecku. W czasie okupacji pracował jako urzędnik magistratu. Równocześnie prowadził działalność konspiracyjną; zajmował się organizacją polskiej prasy podziemnej, m.in. od 1940 był wydawcą organu Komendy Obrońców Polski Polska żyje, redagował materiały propagandowe kolportowane wśród żołnierzy Wermachtu i Luftwaffe. Aresztowany przez gestapo 2 września 1940, uwięziony i torturowany na Pawiaku, został rozstrzelany w zbiorowej egzekucji 12 czerwca 1941 w Palmirach pod Warszawą; pochowany początkowo w masowym grobie, a w 1948 na utworzonym w Palmirach cmentarzu-mauzoleum. Był dwukrotnie żonaty: z Anną Karpińską (1920-26), z którą miał córkę Agnieszkę (po mężu Feill), oraz ze Stefanią Ossowską (1937). W 1995 Zarząd Oddziału Warszawskiego ZLP oraz Oficyna Literatów i Dziennikarzy „Pod Wiatr” ustanowiły nagrodę im. W. Hulewicza. 

Archiwum W. Hulewicza zaginęło podczas II wojny światowej. Pojedyncze zespoły jego korespondencji, dokumentów, rękopisów oraz materiały ikonograficzne znajdują się m.in. w: Rilke-Archiv der Schweizerischen Landesbibliothek w Bernie; Muzeum Historycznym w Bielsku-Białej; Bibliotece Jagiellońskiej; Deutsches Literaturarchiv Marbach w Marbach am Neckar; Bibliotece Donacji Pisarzy Polskich w Warszawie; Bibliotece Narodowej; Muzeum Literatury im. A. Mickiewicza w Warszawie; Muzeum Narodowym w Warszawie oraz w zbiorach rodzinnych Feillów.

TWÓRCZOŚĆ PRZEKŁADOWA

1. M. Brod: Tycho de Brahe. Powieść. Z 52-ego tysiąca ósmego wydania niemieckiego za zezwoleniem autora tłumaczył [W. Hulewicz] Olwid. Poznań: Zdrój; Poznań: Księgarnia „Ogniwo”; Warszawa: Księgarnia „Oświata”; Lwów: Fiszer i Majewski [1922], 283 s. Biblioteka Przekładów, t. 3.

Tytuł oryginału: Tycho Brahes Weg zu Gott.

2. J.W. Goethe: Sentencje w rymach i prozie. Tłumaczył [Witold Hulewicz] Olwid. [Okładkę i ozdoby projektował J. Hollak, wykonano w introligatorni J. Sidorowskiego]. Warszawa: Hulewicz i Paszkowski [1923], 77 s. Miniatury. Seria filozoficzna, nr 10. Wydanie następne: Kraków: Miniatura 1991.

Tytuł oryginału: Goethes Sprüche in Versen und Prosa.

3. R.M. Rilke: Auguste Rodin. [Monografia]. Z 15 tysiąca wydania oryginalnego za upoważnieniem autora tłumaczył [i wstępem opatrzył]: [W. Hulewicz] Olwid. Warszawa: Hulewicz i Paszkowski 1923, 110 s. Cykl Wielkich Żywotów, t. 1.

Tytuł oryginału: Auguste Rodin.

Recenzje:

1. W. HUSARSKI. „Tygodnik Ilustrowany” 1924 nr 28.

2. W. HUSARSKI. „Wiadomości Literackie” 1924 nr 16.

4. R. Tagore: O kobiecie. Z c[yklu] „Personality”. Tłumaczył [i wstępem opatrzył] [W. Hulewicz] Olwid. Okładkę i ozdoby projektował J. Hollak. Warszawa: Hulewicz i Paszkowski [1923], 52 s. Miniatury, nr 2. Wydanie 2 tamże 1924. 

Tytuł oryginału: Personality. Woman.

5. R. Tagore: Poszepty duszy. Tłumaczył [W. Hulewicz] Olwid; Dar miłującego. Tłumaczył S. Schayer. [Wiersze]. T. 1-2. Warszawa: Hulewicz i Paszkowski 1923, 208 + 209 - 411 s. Wydanie następne: wydanie 2 tamże 1923.

Tytuł oryginału: Thought Relicts.

Tłumacz w 1923 roku podpisany Olwid.

Tłumaczenia dokonano z angielskiego przekładu autora.

6. O. Weininger: Geniusz, miłość i zbrodnia. Myśli o zagadnieniach płci. Wybór i przekład [W. Hulewicz] Olwid. Warszawa: Hulewicz i Paszkowski [1923], 87 s. Miniatury. Seria Filozoficzna, nr 3. Wydanie następne: Kraków: Miniatura 1991.

Tytuł oryginału: Ausgewählte Aphorismen.

7. R.M. Rilke: Powiastki o Panu Bogu dorosłym dla dzieci opowiedział. [Opowiadania]. Z 38-ego tysiąca wydania oryginalnego za zezwoleniem autora tłumaczyli M. Czabanówna i W. Hulewicz. Ilustrował J. Hollak. Warszawa: W. Hulewicz 1925, 159 s. Wydanie następne pt. Powiastki o Panu Bogu. Przełożyli M. Czabanówna i W. Hulewicz. Opracowała [i posłowiem opatrzyła] M. Łukasiewicz. [Wstęp: W. Hulewicz]. Warszawa: Sic! 1996. 

Tytuł oryginału: Geschichten vom lieben Gott.

Adaptacje:

 - radiowe: Powiastki o Panu Bogu. Bóg w Rosji. Część 1-2. Adaptacja: J. Szwedowska. Polskie Radio 1996; Opowiastki o Panu Bogu. Pan Bóg i artyści. Adaptacja: J. Szwedowska. Reżyseria: P. Łysak. Polskie Radio 1999; Powiastka opowiedziana w ciemności. Adaptacja: J. Szwedowska. Polskie Radio 2000.  - telewizyjne: Naparstek Pana Boga. Scenariusz: G. Łoszewski. Reżyseria: P. Łysak. Telewizja Polska 1999.
Recenzja:
[J. KRAMSZTYK] J.K. „Wiadomości Literackie” 1925 nr 47.

8. P. Valéry: Dusza i taniec. [Poemat prozą]. Za zezwoleniem autora przełożył i wstępem poprzedził W. Hulewicz. Wilno: L. Chomiński 1926, 60 s.

Tytuł oryginału: L'âme et la danse.

9. R.M. Rilke: Księga obrazów; Wiersze nowe. Za zezwoleniem autora tłumaczył i wstępem poprzedził W. Hulewicz. Warszawa: W. Hulewicz 1927, 146 s. 

Tytuły oryginałów: Das Buch der Bilder; Neue Gedichte; Der neuen Gedichte anderer Teil; Das Marien-Leben; Die Sonette an Orpheus.

Przekład dedykowany Irenie Solskiej, złożony przez tłumacza w Paryżu w 1924.

Zawiera 5 wierszy z Księgi obrazów w przekładzie J. Jankowskiego.

Recenzje i omówienia:

1. I. BERMAN: Wiersz Rilkego w trzech polskich przekładach. „Sygnały” 1936 nr 21.

2. [Z. RABSKA] Z.R.. „Kurier Warszawski” 1928 nr 117 (wydanie wieczorne).

   10. R.M. Rilke: Malte. (Pamiętniki Malte-Laurids’a Brigge). [Powieść]. Za zezwoleniem autora przełożył [i wstępem opatrzył] W. Hulewicz. Warszawa: L. Fiszer 1927, 215 s. Wydania następne: Malte. Pamiętniki Malte-Lauridsa Brigge. Słowo wstępne M. Jastrun. Warszawa: Czytelnik 1958 Nike; wydanie 2 tamże 1979 Nike; Warszawa: Pavo 1993; Warszawa: Pavo; Świat Literacki 1995. 

Wydania elektroniczne:

E-book: m.in. Warszawa: Fundacja Nowoczesna Polska 2003, plik tekstowy w formacie PDF, EPUB, MOBI.

Tytuł oryginału: Die Aufzeichnungen des Malte Laurids Brigge.

Emisja radiowa: Malte. Cz. 1-23. Polskie Radio 1997.

Recenzje i omówienia:

1. R. KARST: Malte R.M. Rilkego. „Nowe Książki” 1959 nr 4.

2. J. PRZYBOŚ: Malte Rilkego. „Przegląd Kulturalny” 1959 nr 13.

3. W. GAKAN: Malte Rainera Marii Rilkego. Obraz recepcji w Polsce w latach 1927-1998. „Kwartalnik Opolski” 2005 nr 2/3.

4. A. BOŻEK: Ocalić w przekładzie. W: Rilke po polsku. Warszawa 2009.

5. W. KUDYBA: Malte wraca. „Wyspa” 2012 nr 1.

6. L. SZARUGA (A. WIRPSZA): Malte. „Nowe Książki” 2012 nr 4.

7. T. TOMSIA: Dar tłumacza. „Tygiel Kultury” 2012 nr 7/9.

11. T. Mann: Królewska Wysokość. Powieść. Za zezwoleniem autora przełożył W. Hulewicz. Lwów: Minerwa W. Gottlieb 1929, 496 s. Wydania następne: opracował graficznie Jan S. Miklaszewski. Warszawa: Czytelnik 1957, tamże: wydanie 2 1970 Nike; wydanie 3 1989. 

Tytuł oryginału: Königliche Hoheit.

Recenzje:

1. A. KASKA: Realistyczna bajka. „Nowe Książki” 1958 nr 1.

2. E. KIEŁCZYKOWSKI: Nędza królewskiego żywota. „Za i Przeciw” 1958 nr 44.

12. R.M. Rilke: Elegie duinezyjskie. [Poezje]. Przekład autoryzowany [M. Eigera] S. Napierskiego przy współpracy W. Hulewicza. Wstęp: M. Thalmann. Warszawa: F. Hoesick 1930, 40 s. Biblioteka poetycka. Wydanie następne we fragmencie: Z „Elegii duinejskich”. [Grafika H. Stańska]. Anin: J.Z. Golski 1985, [8 s.]. Biblioteka Anińska Jerzego Zbigniewa Golskiego, nr 10.

Tytuł oryginału: Duineser Elegien.

Wydanie z 1985 zawiera fragment IX elegii duinejskiej. Tekst równoległy w języku polskim i niemieckim. Wydanie bibliofilskie.

Omówienie:

1. K. KUCZYŃSKA-KOSCHANY: Rycerz i Śmierć. O Elegiach duinejskich Rainera Marii Rilkego. Gdańsk 2010.

13. R.M. Rilke: Księga godzin. Z trzech ksiąg złożona. O życiu mniszym, o pielgrzymstwie, o ubóstwie i śmierci. [Wiersze]. Za zezwoleniem autora przełożył [i Uwagami tłumacza opatrzył] W. Hulewicz. Wilno: L. Chomiński 1935 [i.e. 1934], 180 s. 

Tytuł oryginału: Das Stunden-Buch.

W Uwagach tłumacza wzmianka, że utwory były tłumaczone w latach 1923-34.

Recenzje i omówienia:

1. KS. T. KARYŁOWSKI: „Przegląd Powszechny” 1935 t. 206.

2. W. SEBYŁA: Liryka: 9. „Rocznik Literacki 1935” wydany 1936.

3. J. WITTLIN: Rainer Maria Rilke i jego „Księga godzin”. „Skamander” 1936 t. 10 z. 68-69. 

4. M. JASTRUN: Lekcja Rilkego. „Przegląd Kulturalny” 1959 nr 2.

5. G. ZYGADŁO: Elegie duinejskie Rainera Marii Rilkego z perspektywy tłumaczy. „Przekładaniec” 1997 nr 3.

14. H. Kleist: Penthesilea. Tragedia. Przekład W. Hulewicza. Rzecz o Penthesilei napisał Z. Falkowski. Lwów: Filomata [1938], 195 s. Przedruk w: H. Kleist: Dzieła wybrane. Warszawa 1960; H. Kleist: Dramaty i nowele. Przełożyli W. Hulewicz, J. Sztaudynger, E. Sicińska. Wstęp i komentarz: M. Urbanowicz. Wrocław: Ossolineum 1969. Biblioteka Narodowa, II, 158. 

Tytuł oryginału: Penthesilea.

Wydanie elektroniczne:

E-book: Warszawa: Fundacja Nowoczesna Polska 2013, plik tekstowy w formacie PDF.

Recenzje i omówienia:

1. K. IRZYKOWSKI. „Rocznik Literacki 1938” wydany 1939.

2. Z. ŁEMPICKI, Tragiczna nuta. „Kurier Warszawski” 1938 nr 152 (wydanie wieczorne).

3. A. SOWIŃSKI: Dwie Tragedie. „Ateneum” 1939 nr 2.

4. M. KLENTAK-ZABŁOCKA: O Pentesilei Heinricha von Kleista w przekładzie Witolda Hulewicza. „Litteraria Copernicana” 2018 nr 4.

15. R.M. Rilke: Poezje. Przekład: W. Hulewicz. Toruń: C&T Editions 1995, 85 s. Świat Poezji – Poezje Świata. Wydania następne tamże: 1997, 1999. 

Wybór z poz. 9 i 13.

16. R.M. Rilke: Wiersze o samotności. Przekład W. Hulawicza i J. Jankowskiego Warszawa: Fundacja Festina Lente 2013, plik tekstowy w formacie EPUB.

KRYTYKA PRZEKŁADU

1. Dwa dni u autora Księgi obrazów. „Wiadomości Literackie” 1924 nr 46 s. 3.

2. Literat i poeta. „Kurier Warszawski” 1926 nr z 25 III.

3. Polski Faust. Rzecz o nowych polskich przekładach, o sposobach tłumaczenia i o polemice dookolnej. Warszawa: Dom Książki Polskiej 1926, 66 s.

4. Mistrz Pathelin w księgarni. „Kurier Poranny”1938 nr 319. [tu uwagi o przekładzie sztuki autorstwa A. Polewki].

5. W. HULEWICZ: Dwa dni u autora Księgi obrazów. Rozmowa z R.M. Rilke. „Wiadomości Literackie” 1924 nr 46. Przedruk: „Hydra” 1992 nr 5.

LISTY W SPRAWACH PRZEKŁADOWYCH

• z autorami dzieł:

1. Fragment listu W. Hulewicza do R.M. Rilkego z 15 XI 1926 r. z Wilna. W: I. BARTOSZEWSKA: Pod znakiem literackiej przyjaźni. Witold Hulewicz – Rainer Maria Rilke. „Acta Universitatis Lodziencis. Folia Germanica” 1997 z. 1 s. 85.

• z redaktorami wydawnictw i czasopism:

1. List W. Hulewicza do S. Czernika z 05.10.1936. W: S. Czernik. Okolica Poetów. Wspomnienia i materiały. Poznań 1961, s. 230. 

• z tłumaczami:

1. Listy W. Hulewicza do E. Zegadłowicza. W: Wielkie rzeczy zrozumienie. Korespondencja Jerzego, Witolda i Wandy Hulewiczów z Emilem Zegadłowiczem (1918-1938). Opracował i wstępem opatrzył M. Wójcik. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 2008, s. 145-146; 148; 149-151; 164-170; 174-179;182-195; 203-206.

PRACE REDAKCYJNE

1. G. Boccaccio: Żywot Dantego. [Esej]. Tłumaczył z włoskiego i wstępem zaopatrzył E. Boyé. Pod redakcją [W. Hulewicza] Olwida. Warszawa: Hulewicz i Paszkowski 1923, 97 s. Cykl Wielkich Żywotów, t. 2. 

2.  [Dwieście] 200 paradoksów. [Aforyzmy]. Opracował [i przedmową opatrzył] J. Ostrowski-Naumoff. [Redagował W. Hulewicz]. Warszawa: Hulewicz i Paszkowski 1923, 123 s. Miniatury. Seria Filozoficzna, nr 12.

3. Greckie epigramaty erotyczne. Tłumaczył z greckiego X. Glinka. [Redagował W. Hulewicz]. Warszawa: Hulewicz i Paszkowski 1923. 103 s. Miniatury. Seria poetycka, nr 9.

4. Napoleon: Myśli. [Aforyzmy]. Opracował [J. Ostrowski-Naumoff] Jon. [Redagował W. Hulewicz]. Warszawa: Hulewicz i Paszkowski [1923]. 79 s. Miniatury. Seria Filozoficzna, nr 7.

5. O cierpieniu i śmierci. Myśli autorów wszelkich epok i krajów. [Aforyzmy]. Zebrała i tłumaczyła W. Hulewiczowa. [Redagował W. Hulewicz].Warszawa: Hulewicz i Paszkowski 1923. 159 s. Miniatury. Seria Filozoficzna, nr 4. 

6. R. Tagore: Moja szkoła. [Esej]. Tłumaczyła H. Hulewiczowa. [Redagował W. Hulewicz]. Okładkę i ozdoby projektował J. Hollak. Warszawa: Hulewicz i Paszkowski 1923. 117 s. Miniatury. Seria Filozoficzna, nr 11.

7. O. Wilde: Ballada o więzieniu w Reading. Spolszczył J. Kasprowicz. [Redagował W. Hulewicz]. Warszawa: Hulewicz i Paszkowski [1923]. 66 s., Miniatury, nr 8. 

8. O. Wilde: Paradoksy. [Aforyzmy]. Przekład i wybór K. Paszkowskiego. Opracował J. Ostrowski-Naumoff. [Redagował W. Hulewicz]. Warszawa: Hulewicz 1923, 158 s. Miniatury. Seria Poetycka, nr 5.

9. Myśli o wychowaniu. Zebrał J. Ostrowski. Okładkę i ozdoby projektował J. Hollak. [Redagował W. Hulewicz]. Warszawa: W. Hulewicz [1924], 120 s. Miniatury, nr 36.

10.  G. Pascoli: Ostatnia podróż. [Poezje]. Tłumaczyła [i wstępem opatrzyła] J. Dicksteinówna. [Redagował W. Hulewicz]. Warszawa: Hulewicz i Paszkowski 1924, 191s. Miniatury, nr 13.

11.  Sto sonetów miłosnych. Wybrał i wstęp [!] opatrzył J. Lorentowicz. [Redagował W. Hulewicz]. Warszawa: W. Hulewicz 1924, 107 s. Miniatury, nr 15.

12.  R. Tagore: Co to jest sztuka? [Esej]. Tłumaczyła H. Hulewiczowa. [Redagował W. Hulewicz]. Warszawa: W. Hulewicz 1924, 119 s. Miniatury, nr 18.

13.  P. Verlaine: Elegie. Przełożył [T. Boy-Żeleński] Boy. [Okładkę i ozdoby projektował J. Hollak. Redagował W. Hulewicz]. Warszawa: W. Hulewicz 1924, 119 s. Miniatury, nr 21.

14.  R.M. Rilke: Na nutę miłowania jako i śmierci Krzysztofa Rilke, co był chorążym. Tłumaczył J. Wittlin. [Redagował W. Hulewicz]. Warszawa: Hulewicz i Paszkowski 1925, ? s. Miniatury, nr 31.

15.  H.G. Wells: Historia świata. [Esej] Tłumaczył z angielskiego S. Kurty. Pod redakcją: W. Hulewicz. T. 1-6. Wilno: „Kultura” 1931-1934, 390 + 255 + 308 + 337 + 431 + 264 s. Wydanie następne t. 1-2; t. 3-4; t. 5-6: Przekład przejrzany przez W. Hulewicza. Wilno: „Kultura” 1931.

OPRACOWANIA OGÓLNE (wybór) 

1. Sprawozdanie Konkurs sekcji tłumaczów ZZLP. „Pion” 1938 nr 22. [Tu Przemówienie W. Hulewicza]. 

2. Ankieta dla IBL PAN 1951.

SŁOWNIKI I BIBLIOGRAFIE

1. K. SROCZYŃSKA. W: Wielkopolski słownik biograficzny. Warszawa-Poznań 1981.

2.  [E. GŁĘBICKA] E.G. W: Współcześni polscy pisarze i badacze literatury. Słownik biobibliograficzny. T. 3, 10 (Uzupełnienia). Warszawa 1994, 2007.
   

OMÓWIENIA

1. F.A. DOUBEK: R.M. Rilke uns sein polnischer Übersetzer W. Hulewicz. „Die Horen” 1930 nr 5/6.

2. A. HULEWICZ-FEILLOWA: Rodem z Kościanek. Kraków: Wydawnictwo Literackie 1988, 215 s.

3. L. WANAT: Za murami Pawiaka. Warszawa 1985. passim

4. I. BARTOSZEWSKA: W kręgu Rilkego i Hulewicza. „Życie Literackie” 1988 nr 33.

5. Z. ZAKRZEWSKI: ZAKRZEWSKI: Saga rodu Hulewiczów. W tegoż: Wielkopolanie w kulturze polskiej. Poznań 1992.

6. I. BARTOSZEWSKA: Witold Hulewicz – tłumacz i propagator literatury niemieckiej w Polsce. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego 1995, 97 s. 

7. I. BARTOSZEWSKA: Zu W.H. Leben und Schaffen. „Rozprawy Niemcoznawcze” 1995 t. 2.

8. B. GOŁĘBIOWSKI: Przekłady Rilkego: Jastrun, Pomorski i inni. „Zeszyty Literackie” 1995 nr 52.

9. I. BARTOSZEWSKA: Pod znakiem literackiej przyjaźni. Witold Hulewicz – Rainer Maria Rilke. „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Germanica” 1997 z. 1.

10. I. BARTOSZEWSKA: Utwory Rainera Marii Rilkego w przekładzie Witolda Hulewicza. W: Z dziejów stosunków polsko-niemieckich. Łódź 1998.

11. I. BARTOSZEWSKA: Utwory Rainera Marii Rilkego w przekładzie Witolda Hulewicza. W: Z dziejów stosunków polsko-niemieckich. Łódź 1998.

12. I. BARTOSZEWSKA: W kręgu prozy i dramatu. Przekłady W. Hulewicza utworów Maxa Broda, Tomasza Manna i Henryka Kleista. „Acta Universitatis Wratislaviensis. Folia Germanica” 2000 z. 2.

13. I. BARTOSZEWSKA: W kręgu prozy i dramatu. Przekłady W. Hulewicza utworów Maxa Broda, Tomasza Manna i Henryka Kleista. „Acta Universitatis Wratislaviensis. Folia Germanica” 2000 z. 2.

14. K. KUCZYŃSKA-KOSCHANY: O jednym wierszu Rainera Marii Rilkego w ośmiu polskich przekładach. „Polonistyka” 2000 nr 6.

15. A. KARAŚ: Miał zbudować wieżę. Życie Witolda Hulewicza. Warszawa: Pod Wiatr 2003, 339 s.

16. A. KARAŚ: Der Pole, der auch Deutscher war. Das geteilte Leben des Witold Hulewicz. Warszawa: Pod Wiatr; Osnabrück: Fibre Verlag 2004. 151 s.

17. P. DOMERACKI: „Tłumaczenie to jest wielka rzecz”. Rilke i Hulewicz – przyjaźń „na płaszczyźnie kreacyjnej”. W: Rilke po polsku. Warszawa 2009.

18. K. KUCZYŃSKA-KOSCHANY: Rilke poetów polskich. Toruń 2017, passim.

19. T. OSOSIŃSKI: Rilke i Hulewicz. Przyjaźń poety i jego tłumacza. „Language and Literary Studies of Warsaw” 2017 nr 7.

20. B. SUROWSKA: „Tłumaczenie to jest wielka rzecz…” Rainer Maria Rilke w przekładach polskich. W tejże: Od Goethego do Grassa. Szkice z literatury niemieckiej. Warszawa 2017.

21. I. SURYNT: Witold Hulewicz (1895–1941). Zwischen Kulturen und Nationen. W: „Der du mein ferner Bruder bist…”. Polnische Deutschlandfreunde in Porträts. Osnabrück 2017.

22. K. SZEWCZYK-HAAKE: Płomień w garści. Konteksty polskie i europejskie. W: Pasaże Witolda Hulewicza. Kraków 2017.

23. D. GUZIK: O przekładach. [Rozmowa z A. Lamem] [online]   http://rilke.pl/o-przekladach [dostęp: 5 grudnia 2020].

1895-1941 

Taufnamen: Witold Grzegorz Andrzej.

Pseudonyme und Kryptonyme: Grzegorz; G.R.Z.; Olwid; (Od); w.; W.; w.h.; W.H.; (W.H.); „Złotogoleńczyk”. 

Dichter, Übersetzer, Publizist, Herausgeber.

Geboren in einer Landadels-Familie am 26. November 1895 in Kościanki bei Września; Sohn von Leon Hulewicz und Helena Kaczkowska; Bruder des Schriftstellers, Graphikers und Malers Jerzy Hulewicz. Anfangs wohnte er in Kościanki, anschließend in Mielęcin, wo er zu Hause unterrichtet wurde. Als Schüler des deutschen Gymnasiums war er in Selbstbildungsgruppen polnischer Jugendlicher im Untergrund tätig, weshalb er oftmals die Schule wechseln musste. Er besuchte das Gymnasium u. a. in Trzemeszno, Leszno und Śrem. Er sprach fließend Deutsch, kannte auch Französisch und Englisch. In Leszno absolvierte er das Gymnasium. Nach dem Tod des Vaters 1910 wohnte er mit der Mutter zuerst in Wrocław, später in Posen. Während des Ersten Weltkriegs wurde er als Soldat der Fernmeldetruppe in die preußische Armee eingezogen; er kämpfte an der französischen Front und nahm an der Schlacht an der Somme teil. Seine Mutter veröffentlichte Fragmente aus Briefen von der Front in einer lokalen Zeitung. Zu dieser Zeit begann er sich für das Schaffen von Rainer Maria Rilke zu interessieren und die Werke deutschsprachiger Dichter zu übersetzen, ebenso wie kleinere Erzählungen und Gedichte zu schreiben, die im Debütband Die Flamme in der Hand [Płomień w garści] (1921) herausgegeben wurden. 1917 gehörte er zu den Gründern einer expressionistischen Gruppe, die sich um die Halbmonatsschrift „Zdrój“ versammelte. Zusammen mit seinen Brüdern Jerzy und Bohdan war er ab 1918 ihr Herausgeber sowie fester Mitarbeiter und debütierte in ihr unter dem Pseudonym Olwid mit einer Rezension von Bernhard Kellermanns Der Krieg im Westen („Zdrój“ 1918 Heft 6), ebenso wie als Übersetzer mit einer polnischen Fassung von Hermann Plagges Nacht im Granatenfeuer [Noc wśród granatów] und eines Fragments von Gottfried Benns Gesängen [Pieśni] (Zdrój” 1918 Heft 27). Dort erschienen auch seine Gedichte und Übersetzungen der Werke deutscher Expressionisten, u. a. von Franz Werfel, Anton Schnack, Alfred Lichtenstein, Kurt Finkenstein, Else Lasker-Schüler oder Georg Heym. 1919 nahm er am Großpolnischen Aufstand [Powstanie Wielkopolskie] teil. In einer J. Hulewicz gewidmeten Nummer der Zeitschrift „Die Aktion“ erschien seine Selbstübersetzung des Gedichts Patrzaj dziecino [Sieh her, mein Kind] (Nr. 35/36). In dieser Zeit nahm er die Übersetzung von R. M. Rilkes Auguste Rodin in Angriff und begann mit dem Autor zu korrespondieren, was dazu beitrug, dass er exklusiv die Übersetzungsrechte für Rilkes Werke in Polen erhielt. In den Briefen berührte er häufig übersetzungswissenschaftliche Themen. 1919-20 war er literarischer Leiter der Monatsschrift „Wiedza Techniczna“ in Posen. Er führte auch die Verlagsgesellschaft „Ostoja“, deren Teilhaber u. a. die Brüder Bohdan und Jerzy waren. Ab 1921 studierte er polnische Philologie und Musikwissenschaft an der Universität Posen. Gemeinsam mit dem Bruder Jerzy initiierte er die Gründung einer Sektion des Berufsverbands Polnischer Schriftsteller [Związek Zawodowy Literatów Polskich (ZZLP)] in Posen. 1922 ging er nach Warschau, wo er zusammen mit Kazimierz Paszkowski die Verlagsgesellschaft „Hulewicz und Paszkowski“ gründete und bis 1924 führte. In ihr veröffentlichte er eigene übersetzerische Arbeiten und redigierte die Reihen Miniaturen [Miniatury] und Zyklus Großer Lebensbilder [Cykl Wielkich Żywotów]. Die Jahre 1923-24 verbrachte er in Paris, wo er sein Studium fortsetzte. 1924 besuchte er Rilke auf Château de Muzot in der Schweiz. Aufgrund dieses Treffens entstand ein kontroverses Interview in Form einer Reportage, die auf ein breites Echo in Polen und im Ausland stieß. Er machte Rilkes Schaffen in der Presse bekannt. 1924 organisierte er unter dem Titel Dichter der Liebe, des Elends und des Todes [Poeta miłości, nędzy i śmierci] eine Tournee durch Polen mit der Dichtung Rilkes gewidmeten Abenden. 1925 ging er nach Wilna [Vilnius], wo er anfangs Sekretär in der Kunstsektion beim Amt des Regierungsvertreters in Wilna [Oddział Sztuki przy Urzędzie Delegata Rządu w Wilnie] war. In diesem Jahr nahm er an der Universität Wilna sein Studium wieder auf und begann eine literarische und organisatorische Tätigkeit. Am 13. November erhielt er von Rilke einen Brief, der seine Arbeit an den Übersetzungen der Duineser Elegien und der Sonette an Orpheus, die als „geistiges Testament des Dichters“ bezeichnet wurden, betraf. 1925-26 redigierte er die Wochenzeitung „Tygodnik Wileński”. Er war literarischer Leiter im Theater Reduta (1925-27). 1925 gründete er in Wilna eine Sektion des Berufsverbands Polnischer Schriftsteller, wurde deren erster Sekretär und anschließend Vorsitzender. Er war auch Mitbegründer des Kabaretts Smorgonia, Mitorganisator, stellvertretender Vorsitzender und danach Vorsitzender des Rates künstlerischer Vereinigungen in Wilna [Rada Wileńskich Zrzeszeń Artystycznych (ERWUZA)] sowie Initiator der Literarischen Mittwoche in der Konradszelle [Śródy Literackie w Celi Konrada], während deren er die deutsche Kultur bekannt machte. 1925 wurde er Leiter und 1927 Programmdirektor beim Sender des Polnischen Radios  [Polskie Radio] in Wilna sowie Autor von Hörspielen. Ab 1934 war er in Warschau, wo er die Literaturabteilung in der Zentrale des Polnischen Radios leitete; er war Initiator des sog. Theaters der Vorstellung [Teatr Wyobraźni]. 1935 wurde er mit dem Silbernen Lorbeer der Polnischen Akademie der Literatur [Srebrny Wawrzyn Polskiej Akademii Literatury] ausgezeichnet und für seine Verdienste im Staatsdienst 1936 mit dem Ritterkreuz des Ordens Polonia Restituta [Krzyż Kawalerski Polonia Restituta]. Ab diesem Jahr übte er die Funktion des stellvertretenden Vorsitzenden des Berufsverbands Polnischer Schriftsteller in Warschau aus. Für sein Gesamtwerk und seine Verdienste um die Entfaltung des Kulturlebens in Wilna erhielt er 1937 den Philomaten-Literaturpreis [nagrodę literacką im. Filomatów] und wurde mit dem Goldenen Verdienstkreuz [Złoty Krzyż Zasługi] ausgezeichnet. Nach Ausbruch des Zweiten Weltkriegs wurde er mit der Belegschaft des Polnischen Radios aus Warschau evakuiert, kehrte aber zurück und nahm eine Arbeit in der Stadtverwaltung an. Über das Radio verkündete er auf Deutsch gegen Hitler gerichtete Appelle. Während der Besatzung arbeitete er als Magistratsbeamter. Gleichzeitig war er im Widerstand tätig; er beschäftigte sich mit der Organisation der polnischen Untergrundpresse, u. a. war er ab 1940 Herausgeber von „Polska żyje“, dem Organ des Kommandos der Verteidiger Polens [Komenda Obrońców Polski], und redigierte Propagandamaterialien, die unter den Soldaten von Wehrmacht und Luftwaffe vertrieben wurden. Er wurde am 2. September 1940 von der Gestapo verhaftet, im Pawiak-Gefängnis inhaftiert und gefoltert und bei einer Massenhinrichtung am 12. Juni 1941 in Palmiry bei Warschau erschossen; anfangs beigesetzt in einem Massengrab, 1948 in dem auf dem Friedhof von Palmiry eingerichteten Mausoleum. Er war zweimal verheiratet: mit Anna Karpińska (1920-26), mit der er die Tochter Agnieszka (Ehename: Feill) hatte, sowie mit Stefania Ossowska (1937). 1995 stifteten der Vorstand der Warschauer Sektion des Polnischen Schriftstellerverbandes [Zarząd Oddziału Warszawskiego ZLP] sowie der Verlag von Schriftstellern und Journalisten „Pod Wiatr“ [Oficyna Literatów i Dziennikarzy „Pod Wiatr”] den W.-Hulewicz-Preis [nagrodę im. W. Hulewicza].

Das Archiv W. Hulewiczs ging im Zweiten Weltkrieg verloren. Einzelne Einheiten mit seiner Korrespondenz, Dokumenten, Handschriften sowie ikonographischen Materialien befinden sich u. a.: im Rilke-Archiv der Schweizerischen Landesbibliothek in Bern; im Historischen Museum in Bielsko-Biała [Muzeum Historyczne w Bielsku-Białej]; in der Jagiellonen-Bibliothek [Biblioteka Jagiellońska]; im Deutschen Literaturarchiv Marbach; in der Stiftungsbibliothek Polnischer Schriftsteller [Biblioteka Donacji Pisarzy Polskich] in Warschau; in der Nationalbibliothek [Biblioteka Narodowa]; im A.-Mickiewicz-Literaturmuseum [Muzeum Literatury im. A. Mickiewicza] in Warschau; im Nationalmuseum [Muzeum Narodowe] in Warschau sowie in den Sammlungen der Familie Feill.

1895-1941 

Prénoms inscrits dans l’acte de naissance : Witold Grzegorz Andrzej.

Pseudonymes et cryptonymes : Grzegorz ; G.R.Z. ; Olwid ; (Od); w. ; W. ; w.h.; W.H. ; (W.H.) ; „Złotogoleńczyk”. 

Poète, traducteur, journaliste, éditeur.

Né le 26 novembre 1895 à Kościanki près de Września, dans une famille de propriétaires fonciers, il est le fils de Leon Hulewicz et d’Helena née Kaczkowska ; il est aussi le frère de Jerzy Hulewicz, écrivain, graphiste et peintre. Il demeure à Kościanki, ensuite à Mielęcin. Dans son enfance, il réçoit une éducation au domicile. Plus tard, en tant qu’élève d’un gymnase allemand, il est actif dans des cercles clandestins des jeunes polonais autodidactes, raison pour laquelle il est régulièrement expulsé de l’école. Il fréquente notamment les gymnases de Trzemeszno, Leszno et Śrem. Il parle couramment l’allemand, il domine aussi le français et l’anglais. Il termine le gymnase à Leszno. Après la mort de son père, il s’installe avec sa mère d’abord à Wrocław et ensuite à Poznań. Pendant la Première guerre mondiale, il est recruté dans l’armée prussienne comme soldat au service de communication ; il combat sur le front français ; il participe à la bataille de la Somme. Sa mère fait publier les fragments de ses lettres dans un journal local. Pendant cette période, il s’intéresse à l’œuvre de Rainer Maria Rilke et se met à traduire des ouvrages de poètes allemands et à écrire de brefs récits et des poèmes qu’il publie dans le recueil Płomień w garści (1921) avec lequel il fait ses débuts. En 1917, il est l’un des fondateurs du groupe des expressionnistes lié au bihebdomadaire « Zdrój » dont il est éditeur et collaborateur régulier depuis 1918, avec ses frères Jerzy et Bohdan. C’est dans cette revue qu’il débute en tant que critique avec le compte-rendu du livre de Bernard Kallermann Der Krieg im Westen (« Zdrój » 1918, cahier 6) et en tant que traducteur avec la version polonaise d’un poème de Herman Plagge et d’un fragment du poème Gesänge de Gottfried Benn (« Zdrój » 1918, cahier 27). C’est là aussi qu’apparaissent ses poèmes et ses traductions des ouvrages des expressionnistes allemands, notamment de Franz Werfl, Anton Schnak, Alfred Lichtenstein, Kurt Finkenstein, Elsa Lasker-Schüler ou Georg Heym. En 1919, il participe à l’insurrection de Grande-Pologne. La même année, dans le numéro de la revue « Die Aktion » consacré à J. Hulewicz apparaît son autotraduction du poème Patrzaj dziecino - Sieh her, mein Kind (numéro 35/36). Dans la même période, il entame la traduction de Auguste Rodin de R.M. Rilke et entame une correspondance avec cet auteur, ce qui contribuera à lui accorder les droits de traduction exclusifs des œuvres de Rilke en Pologne. Dans ses lettres, il parle fréquemment de questions traductologiques. Dans les années 1919-1920, il est directeur littéraire de la revue mensuelle « Wiedza Techniczna » à Poznań. Il dirige également la société d’édition « Ostoja » ; parmi les associés figurent ses frères Bohdan et Jerzy. À partir de 1921, il étudie la philologie polonaise et la musicologie à l’Université de Poznań. Cette même année il est l’instigateur, avec son frère Jerzy, de l’ouverture de la filiale de Poznań de l’Union professionnelle des gens de lettres polonais [Związek Zawodowy Literatów Polskich, ZZLP]. En 1922, il s’installe à Varsovie, où il fonde, avec Kazimierz Paszkowski, et dirige, jusqu’à 1924, la société d’édition « Hulewicz et Paszkowski » où il publie ses traductions et dirige les collections « Miniatury » et « Cykl Wielkich Żywotów ». Dans les années 1923-1924, il séjourne à Paris pour y poursuivre ses études. En 1924, il rend visite à Rilke dans son domaine suisse, le Château de Muzot. Le fruit de cette rencontre est un interview-reportage controversé qui aura un fort retentissement en Pologne et à l’étranger. Il propage l’œuvre de Rilke dans la presse. En 1924, il organise une tournée en Pologne avec une soirée consacrée à la poésie de Rilke et intitulée Poète d’amour, de misère et de mort. En 1925, il s’installe à Vilnius. Il devient secrétaire de la Section de l’art auprès de l’Office du délégué du gouvernement polonais. La même année il reprend ses études à l’Université de Vilnius et commence une activité littéraire et organisationnelle. Le 13 novembre 1925, il reçoit de Rilke une lettre concernant son travail sur la traduction des Duineser Elegien et des Die Sonette an Orpheus, lettre qualifiée de « testament spirituel du poète ». Dans les années 1925-1926, il est rédacteur de « Tygodnik Wileński ». Dans les années 1925-1927, il est directeur littéraire du théâtre Reduta. En 1925, il fonde la filiale de la ZZLP à Vilnius pour en devenir secrétaire et ensuite président. Il est cofondateur du cabaret Smorgonia. Il est aussi l’un des organisateurs, le vice-président et ensuite le président du Conseil des associations artistiques de Vilnius [Rada Wileńskich Zrzeszeń Artystycznych, ERWUZA], il inspire des Mercredis littéraires dans la cellule de Konrad, pendant lesquels il promeut la culture allemande. En 1925, il devient sous-directeur et en 1927 directeur des programmes de la Radio Polonaise de Vilnius [Rozgłośnia Wileńska Polskiego Radia] ; il écrit des pièces radiophoniques. À partir de 1934, il séjourne à Varsovie, où il dirige la section littéraire de la Centrale de la Radio Polonaise [Centrala Polskiego Radia] ; il crée « le Théâtre Imaginaire » [« Teatr Wyobraźni »]. En 1935, il est décoré par le Laurier d’Argent de l’Académie polonaise de la littérature et en 1936, par la Croix de Chevalier de Polonia Restituta, pour ses mérites éminents dans le service civil. En 1936 également, il devient vice-président de la ZZLP à Varsovie. Pour son œuvre littéraire et ses mérites en faveur de l’essor de la vie culturelle de Vilnius, il est récompensé, en 1937, par le prix littéraire Philomathes et par la Croix du Mérite en or. Quand la Seconde Guerre mondiale éclate, il est évacué avec l’équipe de la Radio Polonaise, mais il revient à Varsovie et s’engage dans l’administration municipale. Il prononce à la radio des appels antihitlériens en allemand. Pendant l’occupation il travaille à la municipalité. En même temps, il fait partie de la résistance : il coordonne les éditions de la presse clandestine (notamment à partir de 1940, il édite l’organe du Commandement des défenseurs de la Pologne [Komenda Obrońców Polski] « Polska żyje »), il rédige des matériaux de propagande colportés parmi les soldats de la Wehrmacht et de la Luftwaffe. Arrêté par la Gestapo le 2 septembre 1940, emprisonné et torturé à la prison de Pawiak, il est fusillé dans une exécution de masse le 12 juin 1941 au village de Palmiry près de Varsovie. Il est enterré d’abord dans une fossée commune et puis, en 1948, au cimetière-mausolée créé à Palmiry. Il s’est marié à deux reprises : la première fois, avec Anna Karpińska (1920-1926) – de ce mariage naît une fille, Agnieszka (nom d’épouse : Feill) - , et, la seconde fois, en 1937 avec Stefania Ossowska. En 1995, la direction de la filiale de Varsovie de la ZLP et la Maison d’Édition des gens de lettres et de journalistes « Contre le vent » [Oficyna Literatów i Dziennikarzy „Pod Wiatr”] créent un prix qui porte son nom.

Les archives de W. Hulewicz disparaissent pendant la Seconde Guerre mondiale. Des unités séparées de sa correspondance, documents, manuscrits ainsi que des matériaux iconographiques se trouvent, entre autres, dans les institutions suivantes : le Rilke-Archiv der Schweizerischen Landesbibliothek à Berne ; le Musée Historique [Muzeum Historyczne] à Bielsko-Biała ; la Bibliothèque Jagellonne [Biblioteka Jagiellońska] ; le Deutsches Literaturarchiv Marbach à Marbach am Neckar; la Bibliothèque des donations des écrivains polonais [Biblioteka Donacji Pisarzy Polskich] à Varsovie ; la Bibliothèque Nationale [Biblioteka Narodowa] ; le Musée de la littérature Adam Mickiewicz [Muzeum Literatury im. A. Mickiewicza] à Varsovie; le Musée National [Muzeum Narodowe] à Varsovie ; les fonds de la famille Feill.