IŁŁAKOWICZÓWNA Kazimiera

1888-1983

Pseudonimy i kryptonimy: Iłła; K.J.

Poetka, dramatopisarka, tłumaczka.

Urodzona 6 sierpnia 1888 w Wilnie (w dokumentach: 19 sierpnia 1892); córka nieślubna Klemensa Zana, adwokata, i Barbary Iłłakowiczówny, nauczycielki języków: francuskiego, niemieckiego, rosyjskiego, łacińskiego i greckiego (w dokumentach jako rodzice figurują brat i bratowa matki: Jakub i Eugenia ze Stempkowskich Iłłakowiczowie); wnuczka Tomasza Zana, poety. Po śmierci ojca w 1889 i matki w 1893 początkowo wychowywała się  u krewnych, w wielokulturowym i wielojęzycznym środowisku na Witebszczyźnie,  później u Zofii z Plater-Zyberków Buynowej w Stanisławowie na Łotwie, gdzie zaczęła uczyć się francuskiego, a następnie w Warszawie. Naukę w zakresie młodszych klas gimnazjum pobierała w domu, egzaminy zdając co roku w rosyjskiej szkole rządowej w Dźwińsku [Dyneburgu], a następnie uczęszczała na warszawską pensję Cecylii Plater-Zyberk (Pensja Cecylii Plater-Zyberk). W okresie szkolnym z upodobaniem uczyła się języków obcych, zwłaszcza rosyjskiego, poznała też dobrze grekę i łacinę. Pierwszego przekładu dokonała jako sześciolatka, tłumacząc z francuskiego powieść dla dzieci Sophie de Ségur pt. Les malheurs de Sophie. Debiutowała w 1905 wierszem pt. Jabłonie w „Tygodniku Ilustrowanym” (Tygodnik Ilustrowany nr 24). W 1905-1907 kontynuowała naukę w żeńskim gimnazjum Sióstr Miłosierdzia w Petersburgu (gimnazjum Sióstr Miłosierdzia w Petersburgu). Następnie wyjechała do Szwajcarii, gdzie uczyła się angielskiego i uczestniczyła jako wolna słuchaczka w wykładach uniwersyteckich w Genewie. Pełniła tam funkcję prezeski studenckiej Bratniej Pomocy (Bratnia Pomoc). W 1908-09 kontynuowała naukę w przeznaczonym dla  kobiet Lady Margaret Hall College na uniwersytecie w Oxfordzie. Przez pewien czas pracowała w firmie wydawniczej Wilfreda Woynicha w Londynie (firma wydawnicza Wilfreda Woynicha). Rozwijała twórczość własną, wiersze publikując w „Sfinksie” (Sfinks 1908-14). Po uzyskaniu matury eksternistycznej w Petersburgu, rozpoczęła w 1910 studia na Uniwersytecie Jagiellońskim (Uniwersytet Jagielloński UJ) w Krakowie na filologii polskiej i angielskiej, w 1914 uzyskując absolutorium. Po wybuchu I wojny światowej wstąpiła do polskiej czołówki sanitarnej przy Wszechrosyjskim Związku Ziemskim (Wszechrosyjski Związek Ziemski) i w 1915-17 pełniła służbę sanitariuszki. Latem 1916 w Mińsku zachorowała na dezynterię i na front powróciła po długiej rekonwalescencji. Za działalność wojenną została odznaczona rosyjskim Medalem Srebrnym św. Anny oraz dwoma carskimi wojskowymi Medalami Srebrnym i Złotym św. Jerzego za waleczność. W 1917-18 była korektorką i redaktorką w polskiej drukarni w Piotrogrodzie. Jako członkini Stowarzyszenia Studentek Polek „Spójnia” Stowarzyszenie Studentek Polek „Spójnia”) organizowała kluby dyskusyjne, gdzie wygłaszano referaty poświęcone kulturze i aktualnym wydarzeniom politycznym.  Na przełomie lat 1917 i 1918 przebywała w Łudze pod Piotrogrodem. Ogłaszała artykuły w „Dzienniku Petrogradzkim” (Dziennik Petrogradzki), „Echu Polskim” (Echo Polskie) i Organie Chrześcijańskiego Związku Demokratycznego „Praca” (Organ Chrześcijańskiego Związku Demokratycznego „Praca”). W 1918 wróciła do kraju i zamieszkała w Warszawie. Od połowy listopada 1918 pracowała jako urzędniczka w Ministerstwie Spraw Zagranicznych (Ministerstwo Spraw Zagranicznych MSZ), a od maja 1926 do 1935 w Ministerstwie Spraw Wojskowych (Ministerstwo Spraw Wojskowych) jako osobista sekretarka Józefa Piłsudskiego. Praca w dyplomacji i częste podróże służbowe, m.in. do Bułgarii, na Węgry, do Estonii, Finlandii, Szwecji, Norwegii, Danii, Rumunii, Anglii, Irlandii, Belgii, Holandii i Szwajcarii, pozwoliły jej doskonalić znajomość języków obcych, a także nauczyć się rumuńskiego. W tym okresie kontynuowała twórczość literacką, ogłaszając kilkanaście tomów wierszy. Utwory własne i pojedyncze przekłady publikowała w czasopismach: „Bluszcz” (Bluszcz 1918, 1921-31, 1934-39), „Kurier Warszawski” (Kurier Warszawski 1925), „Wiadomości Literackie” (Wiadomości Literackie 1925-39), „Dziennik Polski” (Dziennik Polski 1927-32), „Gazeta Polska” (Gazeta Polska 1932-39), „Kurier Poranny” (Kurier Poranny 1933-36). W 1930 otrzymała nagrodę literacką miasta Wilna za twórczość poetycką. Powołana do Polskiej Akademii Literatury w 1933 wyboru nie przyjęła. W 1935 otrzymała Państwową Nagrodę Literacką i Złoty Wawrzyn PAL. Przekładała wówczas głównie z języków angielskiego i niemieckiego. W 1936 wróciła do pracy w MSZ jako urzędniczka do zadań specjalnych przy Gabinecie Ministra. Wykorzystując jej znajomość języków, delegowano ją do krajów europejskich z odczytami popularyzującymi kulturę polską i polską myśl polityczną. Była członkinią Polskiego PEN Clubu (Polski PEN Club). Po wybuchu II wojny światowej ewakuowała się wraz z pracownikami MSZ do Rumunii. W czasie okupacji przebywała w Siedmiogrodzie w Klużu, pracując jako lektorka angielskiego, francuskiego, rosyjskiego, niemieckiego. Nauczyła się w tym czasie języka węgierskiego i zaczęła tłumaczyć na prośbę wydawnictwa Biblioteka Polska w Budapeszcie poezję Endre Ady’ego, a później innych poetów węgierskich, także rumuńskich. Korespondowała z wieloma z nich. Przekłady z węgierskiej poezji romantycznej i modernistycznej, jak i rumuńskich klasyków, pojedyncze tłumaczenia liryki holenderskiej i brazylijskiej ogłaszała m.in. w „Nowej Polsce” (Nowa Polska Bukareszt, 1940) oraz w budapeszteńskich „Wieściach Polskich” (Wieści Polskie 1940-44), „Naszej Świetlicy-Materiałach Obozowych” (Nasza Świetlica-Materiały Obozowe 1941-42), „Roczniku Polskim. Kalendarzu Polaka na Węgrzech” (Rocznik Polski. Kalendarz Polaka na Węgrzech 1942-44), „Tygodniku Polskim” (Tygodnik Polski 1943-44), oraz w „Wiarusie Polskim”, Lille – Lyon (Wiarus Polski 1943). W 1941 otrzymała I nagrodę w konkursie na utwory literackie powstałe na uchodźstwie zorganizowanym przez Komisję Kulturalno-Oświatową przy Komitecie Obywatelskim dla Spraw Opieki nad Uchodźcami Polskimi na Węgrzech. W końcu 1947 dzięki pomocy Juliana Tuwima wróciła z Rumunii do kraju i osiadła w Poznaniu. W 1948 została reaktywowana w prawach członka Polskiego PEN Clubu (Polski PEN Club). Kontynuowała twórczość literacką. Pracy urzędniczej już nie podjęła, utrzymywała się z tantiem i lekcji języków obcych. Przekłady publikowała w tomach zbiorowych, a przede wszystkim na łamach takich czasopism jak: „Dziś i Jutro” (Dziś i Jutro 1945-53), „Tygodnik Powszechny” (Tygodnik Powszechny 1945-56, 1974-75), „Odrodzenie” (Odrodzenie 1946-48), „Listy z Teatru” (Listy z Teatru 1949), „Twórczość” (Twórczość 1949-78), „Nowa Kultura” (Nowa Kultura 1954-63), „Wrocławski Tygodnik Katolików” (Wrocławski Tygodnik Katolików 1954-73), „Życie Literackie” (Życie Literackie 1954-74), „Przewodnik Katolicki” (Przewodnik Katolicki 1956-73), „Za i przeciw” (Za i przeciw 1958-80), „Poezja” (Poezja 1965-83), „Oficyna Poetów” (Oficyna Poetów Londyn, 1966-76), „W Drodze” (W Drodze 1974-76, 1983). Podejmowała podróże zagraniczne, m.in. do Anglii w 1957 i Rumunii w 1964. Za twórczość literacką i translatorską była wielokrotnie nagradzana, m.in. otrzymała nagrodę Polskiego PEN Clubu za przekłady z literatur obcych (1954), nagrodę miasta Poznania za całokształt twórczości poetyckiej (1956, 1967), nagrodę Fundacji A. Jurzykowskiego w Nowym Jorku (1966), nagrodę Ministra Kultury i Sztuki I stopnia (1967), Nagrodę Państwową I Stopnia (1976), nagrodę paryskiej „Kultury” za całokształt twórczości (1971), nagrodę im. J. Kasprowicza (1972), nagrodę im. Brata Alberta (1981). W 1981 otrzymała doktorat honoris causa Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu (UAM)) w Poznaniu. W ostatnich latach życia była niewidoma. Odznaczona Medalem Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości (1928), Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski (1934, w 1937 odznaczeniami zagranicznymi: Komandorią Korony Rumuńskiej, francuskim Krzyżem Kawalerskim Orderu Legii Honorowej, a po wojnie; Krzyżem Komandorskim (1974) i Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą (1981) Orderu Odrodzenia Polski oraz odznaczeniami zagranicznymi, m.in. Złotym Orderem Pracy Węgierskiej Republiki Ludowej (1978) za twórczość przekładową z węgierskiego. Zmarła 16 lutego 1983 w Poznaniu; pochowana na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie. 

W 1983 ustanowiono nagrodę im. K. Iłłakowiczówny za najlepszy książkowy debiut poetycki, przyznawaną dorocznie przez redakcję „Głosu Wielkopolskiego” we współpracy ze Stowarzyszeniem Pisarzy Polskich i Związkiem Literatów Polskich w czasie Międzynarodowego Listopada Poetyckiego w Poznaniu.

Archiwum Iłłakowiczówny znajduje się w zbiorach Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Bydgoszczy, w Bibliotece Polskiej Akademii Nauk w Kórniku, w Bibliotece Raczyńskich w Poznaniu,, Bibliotece Uniwersyteckiej w Poznaniu, Muzeum Literatury im. A. Mickiewicza w Warszawie. Pojedyncze zbiory przechowywane są m.in. w Archiwum Akt Nowych; wiele korespondencji jest w rękach prywatnych.

TWÓRCZOŚĆ PRZEKŁADOWA

1. Fr. Mac Cullagh: Prześladowanie chrześcijaństwa przez bolszewizm rosyjski. [Studium]. Tłumaczyła z angielskiego K. Iłłakowiczówna. Kraków: Wydawnictwo Księży Jezuitów 1924, 470 s. Wydanie 2 Komorów: Antyk-M. Dybowski [2011]. Przeciwko Bogu..., Przeciwko Człowiekowi.

Tytuł oryginału: The Bolshevik persecution of Christianity.

2. F. Schiller: Don Karlos, infant hiszpański. [Dramat]. Przekład K. Iłłakowiczówny. Przekład powstał ca 1925. Warszawa: Gebethner i Wolff 1933, 303 s. Biblioteczka Uniwersytetów Ludowych i Młodzieży Szkolnej, nr 112. Wydanie następne pt. Don Karlos. Poemat dramatyczny. [Posłowie: E. Csato]. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1954.

Tytuł oryginału: Don Carlos, Infant von Spanien.

Przekład wg wydania Filippa Reklama JR. Lipsk [i.e. 1932]. Informacja o powstaniu przekładu za listem K. Iłłakowiczówny do Czesława Jankowskiego z 11 października 1925 zdeponowanym w Bibliotece Uniwersytetu Łódzkiego Akc. Rps 5585/II.

Wystawienia: teatralne: Reżyseria: E. Chaberski. Warszawa: Teatr Narodowy 1932; – telewizyjne: Reżyseria: M.Z. Bordowicz. Telewizja Polska 1973.

Recenzje i omówienia:

1. [Cz. JANKOWSKI] Cz. J.:  Cztery przekłady. „Słowo”, Wilno 1926 nr 44.

2. J. BIRKENMAJER: Z przekładów. Przegląd wydawnictw z roku 1931. „Polonista” 1932 z. 5 [ocena fragmentów ogłoszonych w czasopismach].

3. [J. BIRKENMAJER] J.B. „Myśl Narodowa” 1933 nr 5.

4. S. KOLBUSZEWSKI: Kazimiery Iłłakowiczówny przekład „Don Karlosa”. „Ruch Literacki” 1933 nr 4.

5. L. PIWIŃSKI: Literatura niemiecka. „Rocznik Literacki 1933” wyd. 1934.

6.  K. IŁŁAKOWICZÓWNA: W sprawie przekładu „Don Carlosa”. „Teatr” 1957 nr 9.

3. E. Ady: Wybór poezji. Przekład K. Iłłakowiczówny. [Okładkę projektował W. Zawojski. Przedmowa: L. Keviczky. Słowo wstępne: S. Vincenz]. Budapeszt: Biblioteka Polska 1943, 55 s., powielane na prawach rękopisu. Przedruk zob. poz. 19.

Wybrane tłumaczenia przedrukowane w tomach: E. Ady: Złoto i krew. Wybór,  posłowie i przypisy J.R. Nowak. Kraków 1977. Humanum Est; wydanie następne tamże 1981. Biblioteka Klasyki i Obcej; E. Ady. 1877-1919. [Przedmowa i wybór wierszy F. Kerényi]. Budapest 1977. 

Recenzje:

1. L. KALTENBERGH: Ady i Tamási po polsku. „Tygodnik Polski”, Budapeszt 1943 nr 12.

2. S. VINCENZ: Ady po polsku. (Uwagi i refleksje na tle przekładu Kazimiery Iłłakowiczówny.). „Wieści Polskie”, Budapeszt 1944 nr 34-35.

4. L. Áprily: Wybór poezji. Przełożyli S. Vincenz, K. Iłłakowiczówna, [A. Bahdaj] J. Kot. Budapeszt: Biblioteka Polska [1943], 66 s., powielane. Przedruk zob. poz. 19. 

    5. A. Tamási: Abel w puszczy. [Powieść]. Cz. 1-2. [Przełożyła z węgierskiego K. Iłłakowiczówna]. Budapeszt: Biblioteka Polska 1943, 58 + 61 s., powielane. Wydanie 2 Warszawa: Wiedza 1948, 247 s.

Tytuł oryginału: Ábel a Rengetegben.

Wydanie z 1943 na prawach rękopisu.   

Recenzje:

1. L. KALTENBERGH: Ady i Tamási po polsku. „Tygodnik Polski”, Budapeszt 1943 nr 12.

2. L. BREJSKA-NAWROCKA: Prozaik węgierski i poeta w wydaniach spolszczonych. „Wiarus Polski”, Lille-Lyon 1944 nr 73.

6. D. Carnegie: Jak uszczęśliwiać innych i samemu być szczęśliwym? Streściła K. Iłłakowiczówna. Poznań: Albertinum 1948, 106 s. Wydanie następne pt. Jak zjednywać przyjaciół i osiągnąć sukces w życiu. [Spolszczyła i streściła K. Iłłakowiczówna]. Wydanie przejrzane i poprawione. Warszawa: Rój 1991.

Tytuł oryginału: How to win friends and influence people.

Fragmenty tłumaczenia ogłoszone pt. Z „filozofii życia”. Niektóre przepisy - jak  jednać sobie przyjaciół, unikać konfliktów i pozyskiwać wpływy. „Nasza Świetlica - Materiały Obozowe”, Budapeszt 1942 z. 2-7; pt. Praktyczne przepisy. Jak zyskiwać przyjaciół, unikać zatargów i pozyskiwać wpływy. „Wiarus Polski”, Lille - Lyon 1943 nr 254-272.

    7. L. Tołstoj: Anna Karenina. Powieść. [Przełożyła K. Iłłakowiczówna]. T. 2. Warszawa: Książka i Wiedza 1952, 311 s.; T. 3. Kraków: Drukarnia Wydawnicza 1952, 365 s.; T. 1, 3-4. [Warszawa]: Państwowy Instytut Wydawniczy 1952-1953, 371 + 365 + 243 s. Wydania następne: tamże: wydanie 2 1953, wydanie 3 Ilustrował A. Uniechowski 1954, wydanie 4 Posłowie: J. Dmochowska 1955, [wydanie 5] 1956, Dzieła, t. 8-9, 1959. Biblioteka Powszechna, wydanie 8 Posłowie: J. Dmochowska. 1960, wydanie 9 Posłowie: A. Dmochowska. 1962; wydanie 10 Posłowie: J. Dmochowska. 1963, wydanie 11 Posłowie: J. Dmochowska 1965, wydanie 12. T. 1-3.  1970. Seria Kieszonkowa PIW, wydanie 13 1972. Biblioteka Klasyki Polskiej i Obcej, wydanie 14 1975. Seria Kieszonkowa PIW, wydanie 15 1976; Seria Kieszonkowa PIW, 1979. Dzieła wybrane, 3.  Biblioteka Klasyki, wydanie 16 Posłowie A. Semczuk. 1984, [wydanie 17] 1986; wydanie 17 [!] T. 1-2. Warszawa: Wydawnictwo TPPR „Współpraca” 1986; [wydanie 18 i.e. 19] T. 1-2. Warszawa: Książka i Wiedza 1987, tamże [wydanie 20] Posłowie: A. Semczuk. 1988; Posłowie: A. Drawicz. Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie 1992. Biblioteka Klasyki; Warszawa: Świat Książki 1994; T. 1-2. Warszawa: Prószyński i S-ka 1997. Klasyka Powieści, tamże [1999]. Klasyka Powieści; T. 1-2. Posłowie: M. Szpakowska. Warszawa: Świat Książki 2001; Warszawa: Mea, 2002. Perły literatury; Warszawa: Akant 2003; Kraków: Znak 2012.

Wydania elektroniczne:

Audiobook: Czyta E. Kijowska. Warszawa: Zakład Nagrań i Wydawnictw Związku Niewidomych w Warszawie 2007, 1 płyta CD-R; pt. Anna Polony czyta Anne̜ Karenine̜ Lwa Nikołajewicza Tołstoja. [Warszawa]: Bellona 2007. Biblioteka „Gazety Wyborczej”. Mistrzowie słowa, 27, 1 płyta CD; Czyta M. Troński. Warszawa: Propaganda [2008?], 4 płyty CD.

E-book: Kraków: Znak 2012, plik tekstowy w formacie EPUB, MOBI.

Tytuł oryginału: Anna Karenina.

Adaptacje: teatralne: Reżyseria i adaptacja: J. Rotbaum. Wrocław, Teatry Dramatyczny 1958; – telewizyjne: Adaptacja: J. Wilczek. Reżyseria: A. Hanuszkiewicz. Telewizja Polska 1961; – radiowe: Adaptacja: M. Wleklik. Reżyseria: K. Michałkiewicz. Polskie Radio 2018.

Recenzje:

1. T. KUROCZYCKI: Uwagi o przekładzie Kazimiery Iłłakowiczówny powieści  Lwa Tołstoja „Anna Karenina”. „Język Polski” 1966 nr 1.

2. T. KUROCZYCKI: Перевод фразеологических единиц. На материале перевода романа Л.Н. Толстого „Анна Каренина” на польский язык. „Studia Rossica Posnaniensia” 1975 z. 7.

3. T. KUROCZYCKI: Niektóre właściwości struktury syntaktycznej monologu wewnętrznego w „Annie Kareninie” i jej przekładzie na język polski. „Studia Polonistyczne” 1976 t. 3.

4. T. KUROCZYCKI: Z problematyki rosyjsko-polskiego przekładu artystycznego. Kazimiery Iłłakowiczówny tłumaczenie „Anny Kareniny” na język polski. Poznań: UAM 1977, 150 s.

   8. S. Lestyán: W Bukowińskiej Puszczy. [Opowieść przygodowo-przyrodnicza dla młodzieży]. Tłumaczenie i przypisy K. Iłłakowiczówna. Warszawa: Nasza Księgarnia 1953, 200 s.

Tytuł oryginału: Muzsikál a Bükk.

    9. G. Büchner: Lenc. [Nowela]. Przełożyła K. Iłłakowiczówna. W: G. Büchner: Utwory zebrane. Wstęp i redakcja: B. Płaczkowska. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1956 s. 139-176. Wydanie łącznie z M. Fröhling: Libretto opery „Jakob Lenz” [adaptacja opowiadania G. Büchnera]. Tłumaczenie libretta A. Kłopocka. [Warszawa]: Axis Mundi. Teatr Wielki - Opera Narodowa 2011, 84 s. Biblioteka Teatru Wielkiego Opery Narodowej.

Tytuł oryginału: Lenz.

Adaptacja  teatralna: Reżyseria i adaptacja: B. Wysocka. Warszawa, Teatr Narodowy 2011.

10. J.W. Goethe: Egmont. Tragedia. Przełożyła z niemieckiego K. Iłłakowiczówna. Opracowanie: Z. Ciechanowska. Wrocław: Ossolineum 1956, CXXVIII, 180 s. Biblioteka Narodowa II, 104. Przedruk w: J.W. Goethe: Dzieła wybrane. T. 2. Poznań 2002.

Tytuł oryginału: Egmont. Ein Trauerspiel in fünf Aufzügen.

Wystawienia: teatralne: Reżyseria: Z. Hübner. Warszawa, Teatr Polski 1962; – radiowe: Adaptacja: Z. Orszulska. Reżyseria: A. Zakrzewski. Polskie Radio 1977.

11. H. Heine: Rabin z Bacharach. [Nowela]. Przełożyła K. Iłłakowiczówna. W: H. Heine: Dzieła wybrane. T. 2. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1956 s. 359-408.

Tytuł oryginału: Der Rabbi von Bacherach.

12. H. Böll: Chleb najwcześniejszych lat. [Powieść]. Przełożyła K. Iłłakowiczówna. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1957, 141 s.

Tytuł oryginału: Das Brot der frühen Jahre.

13. F. Dürrenmatt: Obietnica. Podzwonne powieści kryminalnej. [Opowiadanie]. Przełożyła K. Iłłakowiczówna. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1960, 183 s. Wydanie następne: wydanie 1 w tej edycji Gdańsk: Atext; Marabut 1996. Piórko.

Wydanie łącznie z: Kraksa pt.  Kraksa: Obietnica. Tłumaczyli K. Iłłakowiczówna, A. Wirth. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy1966; wydanie łącznie z Kraksa; Sędzia i jego kat; Grek szuka Greczynki pt. Obietnica; Kraksa; Sędzia i jego kat; Grek szuka Greczynki. [Tłumaczyli K. Iłłakowiczówna, Z. Rybicka, T. Jętkiewicz, M. Gero-Rożniewicz] tamże 1979.

Tytuł oryginału: Das Versprechen. Requiem auf den Kriminalroman. 

    14. H. von Doderer: Każdy może być mordercą. [Powieść]. Przełożyła [z niemieckiego] K. Iłłakowiczówna. Posłowie: R. Karst. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1963, 463 s. Wydanie 3 [i.e. 2] tamże 1997. Seria Kieszonkowa PIW.

Tytuł oryginału: Ein Mord den jeder begeht.

15. F. Schiller: Intryga i miłość. [Dramat]. Przekład: K. Iłłakowiczówna. Wystawienie telewizyjne: Reżyseria: I. Kanicki. Telewizja Polska 1964.

Tytuł oryginału: Kabale und Liebe.

    16. E. Dickinson: Poezje. Przełożyła K. Iłłakowiczówna. Słowo wstępne: J. Żuławski. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1965, 164 s. Biblioteka Poetów. Przedruk zob. poz. 19. 

17. K. Iłłakowiczówna: Szeptem. Warszawa: Czytelnik 1966, 152 s. Wydanie 2 tamże 1975.

Zawiera obok wierszy własnych przekłady poetyckie następujących autorów: I. Kryłow: Kot i słowik; Orzeł i kukułka; A. Fet: Noc; J. Eichendorff: Na śmierć synka; J.W. Goethe: Mignon. Dwa warianty; Wędrujący dzwon; F. Schiller: Wallenstein; Dramat Piccolominich. Fragmenty [poz. 19]; S. Pétofi: Stoję na rozdrożu...; M. Eminescu: O mamo.

   18. E. Dickinson: Poezje wybrane. Wyboru dokonała i przełożyła K. Iłłakowiczówna. Wstęp: E. Życieńska. [Opracowanie graficzne: W. Chrucki]. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza 1975, 172 s. Biblioteka Poetów Exlibris.

Recenzje:

1. A. BUDREWICZ: O polskich przekładach wiersza 670 Emily Dickinson. (Iłłakowiczówna, Marjańska, Maleńczuk, Barańczak).  W: To życie tylko cieniem jest przelotnym... Pamięci Stanisława Barańczaka. Olsztyn 2015.

2. A. SALSKA: Emily Dickinson po polsku. „Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Literacka” 2018 nr 53. 

19. Poezje zebrane. T. 4. Przekłady poetyckie. Zebrali, opracowali i bibliografię sporządzili J. Biesiada, A. Żurawska-Włoszczyńska. Wstępem opatrzył J. Ratajczak. Ilustrowała I. Chmielewska. Toruń: Algo 1998, 601 s.

Tu przekłady wierszy autorów: E. Ady, V. Alecsandri, D. Anghel, L. Áprily, J. Arany, M. Babits, G. Bacovia, L. Blaga, H. Borger, M. Breslasu, A. Caprariu, P. Cerna, G. Coșbue, I. Czawczawadze, M. Dedenac, S. Derzsi, E. Dickinson, A. Duinkeren von, J. Eichendorff, M. Eminescu, A. Fet, A. Filippide, E. Frunza, L. Georgescu, J.W. Goethe, O. Goga, G. Grigurcu, I. Gruden, E. Hegyi, B. Heller, H. Hesse, I. Harwath, G. Illyes, S.O. Iosif, M. Isanos, Z.M. Jékely, A. Jozsef, J. Kiss, I. Kryłow, N. Labiș, A. Macedonski, S. Michałkow, A.A. Milne, A. Mircchuława (Maszaszwili), M. Niekrasow, I. Noneszwili, M.R. Paraschivescu, S. Petőfi, S. Reményik, C. Ribeiro, J. Sándor, F. Schiller, M. Sorescu, E. Sperantia, N. Stoe, A. Surkov, L. Szabédi, G. Tabidze, G. Ttopirceanu, I. Vacarescu, D. Varró oraz rumuńskie pieśni ludowe.

20. E. Dickinson: Liryki najpiękniejsze. Przekład K. Iłłakowiczówna. Toruń: Algo 2008, 144 s.

Przedruk pojedynczych przekładów wierszy E. Dickinson w: E. Dickinson: Wybór poezji. Wrocław 2021. Biblioteka Narodowa II, 265.

LISTY I MATERIAŁY W SPRAWACH PRZEKŁADOWYCH

1. Listy do Tuwima. New York: A.R. Poray Book 1989, 117 s. [Aneks: 35 listów K. Iłłakowiczówny do J. Tuwima z 1945-1951].

2. Listy do siostry Barbary Czerwijowskiej z lat 1946–1959. Opracowała, przypisami i wstępem opatrzyła L. Marzec. Poznań: Wojewódzka Biblioteka Publiczna i Centrum Animacji Kultury w Poznaniu 2014, 493 s. [dot. m.in. korekty przekładów z S. Petőfiego, F. Dürenmatta, H. Bölla].

3. Nieopublikowany list do Stanisława Czernika w  redakcji „Okolicy Poetów” z 3 kwietnia 1957 [dot. przekładu D. Carnegie: Jak uszczęśliwiać innych i samemu być szczęśliwym, poz. 6].

Biblioteka Uniwersytetu Łódzkiego Akc Rkps 8517. 

PRZEKŁADY NIEOPUBLIKOWANE

1. K. Iłłakowiczówna: Childlike verses. Translated from the Polish by the Author. [b.m.]:[b.w.] [ca 1943], 50 k. Maszynopis, powielane.

Przekład wg wydania: Wiersze dziecięce. Warszawa: Czytelnik 1959.

Wypowiedź autorki:

K. IŁŁAKOWICZÓWNA: Rymy dziecięce. „Nowa Kultura” 1959 nr 36 [dot. odbitki tłumaczeń po angielsku].

OPRACOWANIA OGÓLNE (wybór)

TŁUMACZKA O SOBIE

1. Jak się uczyli współcześni wybitni pisarze polscy? Odpowiedź na ankietę „Wiadomości Literackich”. „Wiadomości Literackie” 1926 nr 2.

2. Wrażenia i wiersze: Andrzej Ady. [Pogadanka wygłoszona na Czwartku Literackim w Poznaniu 1949; zawiera przekłady wierszy]. W:  K. Iłłakowiczówna: Niewczesne wynurzenia. Warszawa 1958.

3. Kilka słów o przypadkowych tłumaczeniach w: O sztuce tłumaczenia. Wrocław 1955. Przedruk pt. Parę nieodpowiedzialnych słów o przypadkowych tłumaczeniach. W: K. Iłłakowiczówna: Niewczesne wynurzenia. Warszawa 1958 [referat wygłoszony na Sekcji Prozy Poznańskiego Oddziału ZLP  1951].

4. O „Poemacie dla dorosłych” A. Ważyka (?). [ dot. krytyki przekładu J. Tuwima]; Dlaczego nie lubię książek. [dot. lektur z literatur obcych]. W: K. Iłłakowiczówna: Niewczesne wynurzenia. Warszawa 1958.

5. Moi uczniowie (1974); O tłumaczeniu wierszy rumuńskich (1976). W: K. Iłłakowiczówna: Wspomnienia i reportaże. Warszawa 1997.

6. Dlaczego nauczyłam się tak szybko po angielsku. W: K. Iłłakowiczówna: Trazymeński zając. Księga dygresji. Kraków 1975.

WYWIADY

1. K. KOŹMIŃSKI: Tłumaczka o swym przekładzie „Don Carlosa”. Wywiad z p. Kazimierą Iłłakowiczówną. „Dzień Polski” 1932 nr 106.

2. [S. MACKIEWICZ] Cat.: Wywiad z Iłłakowiczówną. „Dziennik Poznański” 1934 nr 60 [dot. m.in. tłumaczenia fragmentów „Wallensteina” Schillera].

3. L. CIECHANOWIECKA: Rozmowa z Kazimierą Iłłakowiczówną. „Prosto z Mostu” 1935 nr 2.

4. Laureatka o nagrodzie. Rozmowy z Kazimierą Iłłakowiczówną. „ABC” 1935 nr 11 [dot. Nagrody Literackiej i Złotego Wawrzynu PAL, planów przekładowych, tłumaczenia na niemiecki własnej bajki prozą i zamiaru nauki języka litewskiego].

5. J. POPOWSKA: Iłlakowiczówna o swoim pobycie na północy. „Dziennik Poznański” 1937 nr 80.

6. [E. NAGANOWSKI] E.N.: Rumuńskie róże. „Dziennik Poznański” 1937 nr 151.

7. Iłłakowiczówna w Nałęczowie. Rozmowę przeprowadził T. Kłak. „Kamena” 1963  nr 14 [dot. tłumaczeń i lektur obcojęzycznych].

8. B. KRÓLIKOWSKI: Rozmowa z Kazimierą Iłłakowiczówną. „Kamena” 1964 nr 9  [dot. tłumaczeń i planów].

SŁOWNIKI I BIBLIOGRAFIE

1. U. BZDAWKA: Kazimiera Iłłakowiczówna. Poradnik bibliograficzny. Poznań: Wojewódzka Biblioteka Publiczna[1988], 53 s.

2. [B. DOROSZ] B.D. W: Współcześni polscy pisarze i badacze literatury. T. 3, T. 10 (Uzupełnienia). Warszawa 1994, 2007.

3. A. KIJAS. W: Polski Petersburg. [Powstanie: 2016] [online] [dostęp: 19 stycznia 2022]. Dostępny w Internecie: www.polskipetersburg.pl/hasla/illakowiczowna-kazimiera.

OMÓWIENIA

1. L. KALTENBERGH: Ady i Tamási po polsku. „Tygodnik Polski”, Budapeszt 1943 nr 12.

2. L. KALTENBERGH: Młodzi poeci węgierscy po polsku. „Wieści Polskie”, Budapeszt 1943 nr 78-79 [dotyczy m.in. przekładów K. Iłłakowiczówny dziesięciu siedmiogrodzkich poetów].

3. L. PROROK: Trudności tłumacza. „Dziś i Jutro” 1951 nr 48; nawiązanie: K. Iłłakowiczówna.  Tamże nr 50.

4. C. CHRUŚCIŃSKI: A háború éveiben. „Lengyelorszag” [węgierskie wydanie miesięcznika „Polska”] 1972  nr 11 [m. in. o działalności K. Iłłakowiczówny na Węgrzech].

5. T. KUROCZYCKI: Zwodnicze ekwiwalenty leksykalne jako problem praktyki translatorskiej. „Studia Rossica Posnaniensia” 1976, z. 8.

6. E. CYGIELSKA-GUTTMAN: Polscy korespondenci Lajosa Áprilyego; I. MOLNAR: Kazimiera Iłłakowiczówna a język i literatura węgierska. W: Z dziejów polsko-węgierskich stosunków historycznych i literackich. Warszawa 1979.

7. A. HOŁOJUCH: O poezji Kazimiery Iłłakowiczówny i Emily Dickinson. „W Drodze” 1983 nr 4.

8. T. DUBICKI: Iłłakowiczówna w Cluj. „Życie Literackie” 1984 nr 22.

9. J. ŚLIWIŃSKA: Dwie ojczyzny Kazimiery Iłłakowiczówny. „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Białostockiego” 1985 z. 53 t. 10.

10. M. WILLAUME: Kazimiera Iłłakowiczówna w Siedmiogrodzie (1939-1947). „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio F. Historia” 1985 t. 40. [dołączony aneks: Listy K.Iłłakowiczówny do J. Tuwima z 1946].

11. W.T.: O Emily Dickinson i jej tłumaczce. „Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza”, Londyn 1985 nr 308.

12. J. RATAJCZAK: Lekcje u Iłłakowiczówny. Szkice, wspomnienia, listy i wiersze. Poznań: Krajowa Agencja Wydawnicza 1986, 119 s.

13. B. ŻYNDA: Kazimiera Iłłakowiczówna we wspomnieniach starego księgarza. Poznań 1988: Księgarnia św. Wojciecha, 62 s.

14. Ł. DANIELEWSKA: Portrety godzin. O Kazimierze Iłłakowiczównie. Warszawa: Czytelnik 1987, 258 s.  

15. J. CZERWIJOWSKA: Iłła – opowieść rodzinna. „Tygodnik Polski” 1988 nr 52.

16. B. ZAN-CZERWIJOWSKA: Kazimiery Iłłakowiczówny lata dzieciństwa i młodości. Cz. 1-5. „W Drodze” 1991 nr 2-6.

17. R. JANOWSKA: Poetesa în presimţirea sălii de aşteptare. W: Relaţii româno-polone. Studii şi articole. T. XLI. [Iași] 1995.

18. U. KACZMAREK: Kazimiery Iłłakowiczówny kontakty z Polonią węgierską. „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio F. Historia” 1999/2000, t. 54/55.

19. M. CHUDA: Z adresownika poetki. Śladami listów Kazimiery Iłłakowiczówny w bibliotekach polskich. „Biblioteka” 2010 t. 14.  

20. M. KLECEL: Iłłakowiczówna w Wilnie i w Poznaniu. „Twórczość” 2020 nr 4.

21. J. ZŁOTKIEWICZ-KŁĘBUKOWSKA: Angielska ścieżka. Udział Kazimiery Iłłakowiczówny w polskiej akcji odczytowej na terenie Wielkiej Brytanii w 1937 roku. „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio F. Historia” 2012 t. 67 nr 1.                                             

22. J. KUCIEL-FRYDRYSZAK: Iłła. Opowieść o Kazimierze Iłłakowiczównie. Warszawa: Marginesy  2017.

ИЛЛАКОВИЧ (ИЛЛАКОВИЧУВНА) Казимера

1888-1983

Псевдонимы и криптонимы: Iłła; K.J.

Поэтесса, драматург, переводчица.

Родилась 6 августа 1888 в Вильне [Wilno; ныне Вильнюс, Литва] (в документах: 19 августа 1892 года); внебрачная дочь Клеменса Зана, адвоката, и Барбары Иллакович [Barbara Iłłakowiczówna], учительницы французского, немецкого, русского, латинского и древнегреческого языков (в документах в качестве родителей указаны брат матери и его жена: Якуб и Евгения (урожденная Стемпковска) Иллаковичи); внучка Томаша Зана, поэта. После смерти отца в 1889 и матери в 1893 сначала воспитывалась у родственников в многокультурной и многоязычной среде на Витебщине (теперь – в Беларуси), затем у Зофьи Буйновой, урожденной Плятер-Зиберг [Zofia z Plater-Zyberków Buynowa], в имении  Станиславув [Stanisławów] (ныне в Латвии), где она начала изучать французский язык, а затем в Варшаве. Обучение в младших классах гимназии проходила дома, ежегодно сдавая экзамены в российской государственной школе в Двинске (до 1893 Динабург; ныне Даугавпилс в Латвии) [Dźwińsk, Dyneburg], а затем посещала школу-интернат Цецилии Плятер-Зиберг [Cecylia Plater-Zyberk] в Варшаве. В школьные годы с удовольствием изучала иностранные языки, особенно русский, а также хорошо выучила древнегреческий и латынь. Первый перевод осуществила в шестилетнем возрасте, переведя с французского детский роман Софьи де Сегюр (урожденная Ростопчина) [Sophie de Ségur] Le malheurs de Sophie [Сонины проказы]. Дебютировала в 1905 со стихотворением под названием Jabłonie [Яблони] в издании „Tygodnik Ilustrowany” (№ 24). В 1905-1907 продолжила свое образование в женской гимназии сестер милосердия в Санкт-Петербурге. Затем уехала в Швейцарию, где изучала английский язык и посещала университетские лекции в Женеве в качестве вольнослушательницы. Исполняла там функции президента польского студенческого общества взаимопомощи „Братская помощь” [Bratnia Pomoc]. В 1908-09 продолжила обучение в предназначенном для иностранок колледже Леди-Маргарет-Холл [Lady Margaret Hall College] в Оксфордском университете [University of Oxford]. Некоторое время работала в издательской фирме Уилфреда Войнича [Wilfred Woynich] в Лондоне. Развиваясь в творческом плане, публиковала стихи в журнале „Sfinks” (1908-14). После получения экстерном аттестата о среднем образовании в Санкт-Петербурге, начала в 1910 обучение в Ягеллонском университете [Uniwersytet Jagielloński] (UJ) в Кракове на польской и английской филологии, окончив его в 1914 году получением т. н. „абсолуториум” (лат. absolutorium – принятие, утверждение), то есть выполнив программу обучения, но без защиты дипломной работы и получения диплома. После начала Первой мировой войны вступила в польское санитарное подразделение при Всероссийском земском союзе [Wszechrosyjski Związek Ziemski] и служила медсестрой в 1915-17. Летом 1916 в Минске заболела дизентерией и на фронт вернулась после длительного восстановительного периода. За свою деятельность в военное время была награждена российским Знаком отличия Святой Анны  (Аннинской серебряной медалью) и двумя царскими военными Георгиевскими медалями за храбрость – серебряной и золотой. В 1917-18 была корректором и редактором в польской типографии в Петрограде. Будучи членом ассоциации польских студенток „Спуйня” [„Единство”, „Сплоченность”] [Stowarzyszenie Studentek Polek „Spójnia”], организовывала дискуссионные клубы, где проходили доклады о культуре и текущих политических событиях.  В конце 1917 - начале 1918 жила в Луге под Петроградом. Печатала статьи в изданиях „Dziennik Petrogradzki”, „Echo Polskie” и в органе Христианско-демократического союза [Chrześcijański Związek Demokratyczny] „Praca”. В 1918 вернулась в Польшу и поселилась в Варшаве. С середины ноября 1918 работала служащей в Министерстве иностранных дел [Ministerstwo Spraw Zagranicznych] (MSZ), а с мая 1926 до 1935 – в Министерстве военных дел в качестве личного секретаря Юзефа Пилсудского. Работа в дипломатии и частые служебные командировки, в частности, в Болгарию, Венгрию, Эстонию, Финляндию, Швецию, Норвегию, Данию, Румынию, Англию, Ирландию, Бельгию, Нидерланды и Швейцарию, позволили ей усовершенствовать знания иностранных языков, а также выучить румынский язык. В этот период продолжала заниматься литературной деятельностью, выпустив несколько сборников стихов. Свои произведения и отдельные переводы публиковала в изданиях: „Bluszcz” (1918, 1921-31, 1934-39), „Kurier Warszawski” (1925), „Wiadomości Literackie” (1925-39), „Dziennik Polski” (1927-32), „Gazeta Polska” (1932-39), „Kurier Poranny” (1933-36). В 1930 за поэтическое творчество была удостоена литературной премии города Вильно. Выбранная в Польскую академию литературы [Polska Akademia Literatury] (PAL) в 1933, не приняла избрания. В 1935 получила Государственную литературную премию и награду Золотой лавр PAL. В 1936 вернулась на работу в MSZ в качестве сотрудника по особым поручениям в канцелярии министра. Используя ее знание языков, министерство направляло ее в европейские страны с лекциями, популяризирующими польскую культуру и польскую политическую мысль. Она была членом Польского ПЕН-клуба. После начала Второй мировой войны эвакуировалась вместе с сотрудниками MSZ в Румынию. Во время оккупации жила в Трансильвании в Клуже, работая преподавателем английского, французского, русского и немецкого языков. В это время она выучила венгерский язык и по просьбе издательства „Польская библиотека” [Biblioteka Polska] в Будапеште начала переводить поэзию Эндре Ади [венг. Endre Ady], а затем и других поэтов – венгерских, а также румынских. Переписывалась со многими из них. Переводы венгерской романтической и модернистской поэзии, а также румынских классиков, отдельные переводы голландской и бразильской лирической поэзии публиковала, в частности, в еженедельнике „Nowa Polska”  (Бухарест, 1940) и в будапештских изданиях „Wieści Polskie” (1940-44), „Nasza Świetlica - Materiały Obozowe” (1941-42), „Rocznik Polski. Kalendarz Polaka na Węgrzech” (1942-44), „Tygodnik Polski” (1943-44), а также в издании „Wiarus Polski”, Лилль - Лион (1943). В 1941 получила первую премию на конкурсе литературных произведений, написанных в изгнании, организованном Культурно-просветительской комиссией при Гражданском комитете по делам помощи польским беженцам в Венгрии [Komisja Kulturalno-Oświatowa przy Komitecie Obywatelskim dla Spraw Opieki nad Uchodźcami Polskimi na Węgrzech]. В конце 1947, благодаря помощи Юлиана Тувима, вернулась из Румынии в Польшу и поселилась в Познани. В 1948 ее восстановили в правах члена Польского ПЕН-клуба. Продолжала литературную деятельность. Заниматься чиновничьей работой больше не стала и содержала себя за счет гонораров и преподавания иностранных языков. Переводы публиковала в коллективных сборниках и, прежде всего, на страницах таких изданий, как: „Dziś i Jutro” (1945-53), „Tygodnik Powszechny” (1945-56, 1974-75), „Odrodzenie” (1946-48), „Listy z Teatru” (1949), „Twórczość” (1949-78), „Nowa Kultura” (1954-63), „Wrocławski Tygodnik Katolików” (1954-73), „Życie Literackie” (1954-74), „Przewodnik Katolicki” (1956-73), „Za i przeciw” (1958-80), „Poezja” (1965-83), „Oficyna Poetów” (Londyn, 1966-76), „W Drodze” (1974-76, 1983). Совершала зарубежные поездки, в том числе в Англию в 1957 и Румынию в 1964. За литературную и переводческую деятельность получила множество наград, в том числе премию Польского ПЕН-клуба за переводы зарубежной литературы (1954), премию города Познани за достижение в поэтическом творчестве (1956, 1967), премию Фонда А. Южиковского [Fundacja A. Jurzykowskiego] в Нью-Йорке (1966), премию министра культуры и искусства I степени (1967), Государственную премию I степени (1976), премию парижского ежемесячника „Kultura” за творческие достижения (1971), премию им. Я. Каспровича (1972) и премию им. Брата Альберта – святого Альберта Хмелевского (1981). В 1981 получила звание почетного доктора Университета им. Адама Мицкевича в Познани [Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu]. В последние годы жизни ослепла. Награждена медалью «Десятилетие обретения независимости» [Medal Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości] (1928), Офицерским крестом Ордена Возрождения Польши [Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski] (1934), в 1937 иностранными наградами: Командорский крест Ордена Короны Румынии (рум. Ordinul Coroana României), французский Кавалерский крест ордена Почетного легиона (фр. Ordre national de la Légion d'honneur); а после войны - Командорский крест (1974) и Командорский крест со звездой (1981) ордена Возрождения Польши; а также иностранные награды, в том числе Золотой Орден Труда [венг. Munka Érdemrend arany fokozata] Венгерской Народной Республики (1978) за деятельность по переводам с венгерского языка. Умерла 16 февраля 1983 в Познани; похоронена на кладбище Повонзки [Cmentarz Powązkowski] в Варшаве.

В 1983 была учреждена премия имени К. Иллакович за лучший поэтический дебют, ежегодно присуждаемая редакцией газеты „Głos Wielkopolski” в сотрудничестве с Объединением польских писателей [Stowarzyszenie Pisarzy Polskich] и Союзом польских писателей [Związek Literatów Polskich]  во время Международного поэтического ноября [Międzynarodowy Listopad Poetycki] в Познани.

Архив К. Иллакович находится в фондах Воеводской и Городской публичной библиотеки [Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna] в Быдгоще (Bydgoszcz), Библиотеки Польской академии наук [Biblioteka Polskiej Akademii Nauk] в Курнике (известна также как Курницкая библиотека [Biblioteka Kórnicka]), Библиотеки Рачиньских [Biblioteka Raczyńskich] в Познани, университетской библиотеки [Biblioteka Uniwersytecka] в Познани, Литературном музее им. А. Мицкевича [Muzeum Literatury im. A. Mickiewicza] в Варшаве. Отдельные коллекции хранятся, в частности, в Архиве новых актов [Archiwum Akt Nowych]; большая часть переписки находится в частных руках.

1888-1983

Pseudonyme und Kryptonyme: Iłła; K.J.

Dichterin, Dramatikerin, Übersetzerin.

Geboren am 6. August 1888 (laut Dokumenten: am 19. August 1892) in Wilna (heute Vilnius, Litauen); uneheliche Tochter von Klemens Zan, Rechtsanwalt, Barbara Iłłakowiczówna, Französisch-, Deutsch-, Russisch-, Latein- und Griechischlehrerin (in den Dokumenten figurieren der Bruder der Mutter und dessen Frau, Jakub und Eugenia Iłłakowicz, geborene Stempkowska, figurieren als Eltern); Enkelin des Dichters Tomasz Zan. Nach dem Tod des Vaters 1889 und der Mutter 1893 wuchs sie zunächst bei Verwandten in einer multikulturellen, mehrsprachigen Umgebung in der Gegend von Witebsk (heute Wiciebsk, Belarus) auf, später bei Zofia Buyno, geborene Plater-Zyberk in Stanisławowo (in der Nähe von Druya, heute Belarus), wo sie begann, Französisch zu lernen, und dann in Warschau. Sie wurde zu Hause unterrichtet und legte die Prüfungen für die ersten Gymnasialklassen an der russischsprachigen staatlichen Schule in Dyneburg (heute Daugavpils, Lettland) ab, anschließend besuchte sie das Warschauer Mädcheninternat von Cecylia Plater-Zyberk. Zu ihren Lieblingsfächern gehörten die Fremdsprachen, vor allem Russisch, aber auch Griechisch und Latein beherrschte sie gut. Mit sechs Jahren übersetzte sie Sophie de Ségurs Kinderroman Sophie und andere Katastrophen [Les malheurs de Sophie] aus dem Französischen. Sie debütierte 1905 mit dem Gedicht Apfelbäume [Jabłonie] in der Zeitschrift „Tygodnik Ilustrowany“ (Nr. 24). 1905-07 besuchte sie das Mädchengymnasium der Barmherzigen Schwestern in St. Petersburg. Danach ging sie in die Schweiz, wo sie Englisch lernte und als Gasthörerin Universitätsvorlesungen in Genf besuchte. Dort war sie Präsidentin der studentischen Bruderhilfe [Bratnia Pomoc]. 1908-09 setzte sie ihr Studium am Lady Margaret Hall College der Universität Oxford fort, an dem ausländische Studentinnen zugelassen wurden. Eine Zeitlang arbeitete sie im Antiquariat von Wilfred Voynich in London. Sie veröffentlichte ihre eigenen Gedichte in der Monatszeitschrift „Sfinks“ (1908-14). Nach bestandenem externem Abitur in St. Petersburg nahm sie 1910 ihr Polonistik- und Anglistikstudium an der Jagiellonen-Universität [Uniwersytet Jagielloński] in Krakau auf, das sie 1914 ohne Diplom abschloss. Nach dem Ausbruch des Ersten Weltkrieges trat sie dem polnischen Sanitätsdienst des Allrussischen Bauernverbandes [Главный по снабжению армии комитет Всероссийских земского и городского союзов] bei und diente 1915-17 als Sanitäterin. Im Sommer 1916 erkrankte sie in Minsk an Ruhr und kehrte erst nach einer langen Genesung wieder an die Front zurück. Für ihren Kriegsdienst wurde sie mit der russischen Silbernen Medaille der Heiligen Anna [Serebrjanaja Medal Swjatoi Anny] und der zaristischen Silbernen und Goldenen Medaille des Heiligen Georg für Tapferkeit [Serebrjanaja/Solotaja Medal Swjatogo Georgija Za Chrabrost] ausgezeichnet. 1917-18 war sie Korrektorin und Redakteurin in der polnischen Druckerei in Petrograd. Als Mitglied der Vereinigung Polnischer Studentinnen [Stowarzyszenie Studentek Polek] „Spójnia“ organisierte sie Diskussionskreise, in denen Referate über kulturelle Themen und aktuelle politische Ereignisse gehalten wurden. Ende 1917, Anfang 1918 hielt sie sich in Luga bei Petrograd auf. Sie publizierte Artikel im „Dziennik Petrogradzki“, „Echo Polskie“ und im Organ des Christdemokratischen Verbandes [Chrześcijański Związek Demokratyczny] „Praca“. 1918 kehrte sie nach Polen zurück und ließ sich in Warschau nieder. Ab Mitte November 1918 arbeitete sie als Beamtin im Ministerium für Auswärtige Angelegenheiten [Ministerstwo Spraw Zagranicznych, MSZ] und von Mai 1926 bis 1935 als persönliche Sekretärin von Józef Piłsudski im Ministerium für Militärische Angelegenheiten [Ministerstwo Spraw Wojskowych]. Die Arbeit im diplomatischen Dienst und die vielen Dienstreisen, u. a. nach Bulgarien, Ungarn, Estland, Finnland, Schweden, Norwegen, Dänemark, Rumänien, England, Irland, Belgien, den Niederlanden und der Schweiz, kamen ihren Fremdsprachenkenntnisse zugute und gaben ihr Gelegenheit, Rumänisch zu lernen. In dieser Zeit veröffentlichte sie mehrere Gedichtbände. Eigene Gedichte und Übersetzungen erschienen in verschiedenen Zeitungen und Zeitschriften: „Bluszcz“ (1918, 1921-31, 1934-39), „Kurier Warszawski“ (1925), „Wiadomości Literackie“ (1925-39), „Dziennik Polski“ (1927-32), „Gazeta Polska“ (1932-39), „Kurier Poranny“ (1933-36). 1930 erhielt sie den Literaturpreis der Stadt Wilna für ihr lyrisches Werk. 1933 wurde sie in die Polnische Literaturakademie [Polska Akademia Literatury, PAL] berufen, nahm die Wahl aber nicht an. 1935 erhielt sie den Staatspreis für Literatur [Państwowa Nagroda Literacka] und den Goldenen Lorbeer [Złoty Wawrzyn] der PAL. Sie übersetzte damals vor allem aus dem Englischen und dem Deutschen. 1936 kehrte sie als Beamtin für Sonderaufgaben ins MSZ zurück. Aufgrund ihrer Sprachkenntnisse wurde sie ins europäische Ausland entsandt, um Vorträge über die polnische Kultur und das polnische politische Denken zu halten. Sie war Mitglied des Polnischen PEN-Clubs. Nach Ausbruch des Zweiten Weltkrieges wurde sie als Mitarbeiterin des MSZ nach Rumänien evakuiert. Während der deutschen Besatzung hielt sie sich in Siebenbürgen auf, u. a. in Cluj; sie arbeitete als Lehrerin für Englisch, Französisch, Russisch und Deutsch. In dieser Zeit lernte sie Ungarisch und begann, auf Bitten des Budapester Verlags „Biblioteka Polska“, Gedichte von Endre Ady und später auch Werke anderer ungarischer und rumänischer Dichter zu übersetzen. Mit vielen von ihnen korrespondierte sie. Ihre Übersetzungen romantischer und modernistischer Lyrik aus dem Ungarischen, rumänischer Klassiker sowie einzelner niederländischer und brasilianischer Gedichte veröffentlichte sie u. a. in „Nowa Polska“ (Bukarest, 1940), in den Budapester Publikationen „Wieści Polskie“ (1940-44), „Nasza Świetlica – Materiały Obozowe“ (1941-42), „Rocznik Polski. Kalendarz Polaka na Węgrzech“ (1942-44) und „Tygodnik Polski“ (1943-44) sowie in „Wiarus Polski“ (Lille - Lyon, 1943). 1941 gewann sie den Ersten Preis des Wettbewerbs für im Exil entstandene literarische Werke, den die Kultur- und Bildungskommission des Bürgerkomitees für die Betreuung Polnischer Flüchtlinge in Ungarn [Komisja Kulturalno-Oświatowa przy Komitecie Obywatelskim dla Spraw Opieki nad Uchodźcami Polskimi na Węgrzech] ausgelobt hatte. Ende 1947 kehrte sie mit Julian Tuwims Hilfe aus Rumänien nach Polen zurück und ließ sich in Poznań nieder. 1948 wurde ihre Mitgliedschaft im Polnischen PEN-Club reaktiviert. Sie setzte ihre literarische Arbeit fort. Ihre Tätigkeit im Staatsdienst nahm sie nicht wieder auf; ihren Lebensunterhalt verdiente sie mit Tantiemen und Fremdsprachenunterricht. Sie publizierte ihre Übersetzungen in Sammelbänden und vor allem in Zeitschriften: „Dziś i Jutro“ (1945-53), „Tygodnik Powszechny“ (1945-56, 1974-75), „Odrodzenie“ (1946-48), „Listy z Teatru“ (1949), „Twórczość“ (1949-78), „Nowa Kultura“ (1954-63), „Wrocławski Tygodnik Katolików“ (1954-73), „Życie Literackie“ (1954-74), „Przewodnik Katolicki“ (1956-73), „Za i Przeciw“ (1958-80), „Poezja“ (1965-83), „Oficyna Poetów“ (London, 1966-76), „W Drodze“ (1974-76, 1983). Sie unternahm Auslandsreisen, u. a. 1957 nach England und 1964 nach Rumänien. Für ihr literarisches und übersetzerisches Werk erhielt sie zahlreiche Auszeichnungen, u. a. den Preis des Polnischen PEN-Clubs für Übersetzungen fremdsprachiger Literatur (1954), den Preis der Stadt Poznań für ihr dichterisches Lebenswerk (1956, 1967), den Preis der Alfred-Jurzykowski-Stiftung in New York (1966), den Preis des Ministers für Kultur und Kunst Ersten Grades (1967), den Staatspreis Ersten Grades (1976), den Preis der Pariser Monatszeitschrift „Kultura“ für ihr Lebenswerk (1971), den Jan-Kasprowicz-Literaturpreis (1972) und den Bruder-Albert-Preis (1981). 1981 erhielt sie die Ehrendoktorwürde der Adam-Mickiewicz-Universität [Uniwersytet im. Adama Mickiewicza] Poznań. In ihren letzten Lebensjahren verlor sie ihr Augenlicht. Sie wurde vielfach ausgezeichnet, u. a. mit der Medaille des Zehnten Jahrestages der wiedererlangten Unabhängigkeit [Medal Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości] (1928), dem Offizierskreuz des Ordens Polonia Restituta [Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski] (1934), dem Komturkreuz der Rumänischen Krone und dem französisches Ritterkreuz der Ehrenlegion (beide 1937); nach dem Krieg mit dem Komturkreuz [Krzyż Komandorski] (1974) und dem Komturkreuz mit Stern des Ordens Polonia Restituta [Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski] (1981) sowie mit dem Goldenen Orden der Arbeit der Ungarischen Volksrepublik (1978) für ihre Übersetzungen aus dem Ungarischen. Sie starb am 16. Februar 1983 in Poznań; auf dem Powązki-Friedhof [Cmentarz Powązkowski] in Warschau begraben.

1983 wurde der Kazimiera-Iłłakowiczówna-Preis für das beste Lyrikdebüt ins Leben gerufen, der alljährlich, während des Internationalen Poetischen Novembers [Międzynarodowy Listopad Poetycki] in Poznań, in Zusammenarbeit mit der Vereinigung der polnischen Schriftsteller [Stowarzyszenie Pisarzy Polskich] und dem Verband der Polnischen Literaten [Związek Literatów Polskich] von der Tageszeitung „Głos Wielkopolski“ verliehen wird.

Das Iłłakowiczówna-Archiv befindet sich in der Woiwodschafts- und Stadtbibliothek [Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna] in Bydgoszcz, in der Bibliothek der Polnischen Akademie der Wissenschaften [Biblioteka Polskiej Akademii Nauk] in Kórnik, in der Raczyński-Bibliothek [Bibliotheka Raczyńskich] in Poznań, in der Universitätsbibliothek [Biblioteka Uniwersytecka] in Poznań und im Adam-Mickiewicz-Literaturmuseum [Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza] in Warschau. Einzelne Sammlungen werden u. a. im Archiv der Neuen Akten [Archiwum Akt Nowych] aufbewahrt; zahlreiche Briefwechsel befinden sich in Privatbesitz.

1888-1983

Pseudonyms and cryptonyms: Iłła; K.J.

Poet, playwright, translator.

Born on 6 August 1888 in Russian-ruled Vilnius (now Lithuania; Polish: Wilno; her documents give her date of birth as 19 August 1892); born out of wedlock to the lawyer Klemens Zan and the teacher of French, German, Russian, Latin, and Ancient Greek Barbara Iłłakowiczówna (in her documents, her parents are listed as her mother’s brother and his wife, Jakub and Eugenia [née Stempkowska] Iłłakowicz); granddaughter of the poet Tomasz Zan. Following the death of her father in 1889 and her mother in 1893, she was initially raised by relatives in the multicultural and multilingual surroundings of the Vitebsk region before later being raised by Zofia Buynowa, née Plater-Zyberk, in a village in today’s Latvia known in Polish as Stanisławów. She learned French there initially before continuing to learn the language in Warsaw. She was home-taught for the first years of her secondary education, passing her exams each year in a Russian state school in the city known today as Daugavpils (then Dvinsk; Polish: Dyneburg), before attending the governess’ Cecylia Plater-Zyberk’s home-based tuition in Warsaw. During her school year, Iłłakowiczówna had a passion for foreign languages, particularly Russian, while she also learned Ancient Greek and Latin to a high standard. She produced her first translation at the age of six, translating from French Sophie de Ségur’s children’s story Le Malheurs de Sophie. She made her debut in 1905 with the poem Jabłonie [Apple trees] in the illustrated weekly “Tygodnik Ilustrowany” (no. 24). Between 1905 and 1907, she continued her education at the Sisters of Mercy Girls’ Secondary School in Saint Petersburg. She then left for Switzerland, where she learned English and was an extramural student at the University of Geneva, where she served as president of the student Fraternal Aid society [Bratnia Pomoc Akademicka]. In 1908/09, she continued her education at Lady Margaret Hall, then a women-only college, University of Oxford. She worked for a time for Wilfred Woynich’s company in London. She developed as a writer, publishing poems in “Sfinks” (1908-14). After completing her advanced secondary education as an extramural pupil in Saint Petersburg, she started studying Polish and English philology at the Jagiellonian University (UJ) in Krakow in 1910. She was awarded an absolutorium in 1914, meaning that she completed all programme requirements without completing a final paper and graduating with a full degree. Following the outbreak of World War I, she joined the Polish frontline medical corps as part of the All-Russian Union of Zemstvos, while from 1915 to 1917 she served as a medic. In summer 1916, she suffered from dysentery while in Minsk, returning to the front following a long period of recovery. She was awarded the Russian Silver Order of St Anne, as well as two tsarist Crosses of St George, Silver and Gold, in recognition of her wartime service and bravery, respectively. In 1917/18, she worked as a proofreader and editor for a Polish publishing house in Petrograd. As a member of the Spójnia [Bond] Association of Polish Female Students (Stowarzyszenie Studentek Polek “Spójnia”), she organized discussion evenings featuring talks on culture and current affairs. In late 1917 and early 1918, she was in Luga near Petrograd. She published articles in the Polish-language newspapers and periodicals “Dziennik Petrogradzki”, “Echo Polskie”, and “Praca” the Organ of the Christian Democratic Union (Chrześcijański Związek Demokratyczny). She returned to Poland in 1918, settling in Warsaw. From mid-November that year, she worked as an official at the Ministry of Foreign Affairs (MSZ), while from 1926 to 1935 she was employed at the Ministry of Military Affairs, working as personal secretary to Poland’s defence minister and de-facto ruler Józef Piłsudski. Her work in the diplomatic corps and regular foreign trips – to countries including Bulgaria, Hungary, Estonia, Finland, Sweden, Norway, Denmark, Romania, the United Kingdom, Ireland, Belgium, the Netherlands, and Switzerland – allowed her to improve her existing knowledge of foreign languages and provided an opportunity to learn Romanian. During this period, she remained active as a writer, publishing several volumes of poetry. She published her own pieces as well as works in translation in the periodicals “Bluszcz” (1918, 1921-31, and 1934-39), “Kurier Warszawski” (1925), “Wiadomości Literackie” (1925-39), “Dziennik Polski” (1927-32), “Gazeta Polska” (1932-39), and “Kurier Poranny” (1933-36). In 1930, she received the literary prize of the city of Wilno (now Vilnius, Lithuania) in recognition of her poetry. She was elected to the Polish Academy of Literature (Polska Akademia Literatury, PAL) in 1933 but rejected the nomination. In 1935, she was awarded the State Literary Prize (Państwowa Nagroda Literacka) and the Golden Laurel of the PAL (Złoty Wawrzyn PAL). At this time, she focused primarily on translations from English and German. She returned to work at the MSZ in 1936 as an official for special assignments at the Foreign Minister’s Office. To make the most of her knowledge of foreign languages, she was sent as a delegate to European countries and gave talks promoting Polish culture and political ideas. She was a member of the Polish PEN Club. Following the outbreak of World War II, she and other employees of the MSZ evacuated to Romania. During the occupation, she remained in Transylvania and Cluj, where she worked as a tutor of English, French, Russian, and German. During this time, she learned Hungarian and was commissioned by the Budapest-based publishing house Biblioteka Polska to translate the poetry of Endre Ady and then later also the works of other Hungarian and Romanian poets. She maintained correspondence with many of them. Her translations of Hungarian Romantic and Modernist poetry, as well as of Romanian classics, together with individual translations of Dutch and Brazilian writers, appeared in periodicals including “Nowa Polska” (Bucharest, 1940), the Budapest-based “Wieści Polskie” (1940-44), “Nasza Świetlica-Materiały Obozowe” (1941-42), “Rocznik Polski. Kalendarz Polaka na Węgrzech” (1942-44), and “Tygodnik Polski” (1943-44), as well as in “Wiarus Polski”, which was published in Lille and Lyon (1943). In 1941, she was awarded first prize in a competition for literary works produced in exile organized by the Cultural and Educational Commission of the Civic Aid Committee for Polish Refugees in Hungary (Komisja Kulturalno-Oświatowa przy Komitecie Obywatelskim dla Spraw Opieki nad Uchodźcami Polskimi na Węgrzech). Thanks to assistance from the writer Julian Tuwim, she could leave Romania for Poland in late 1947. She settled in Poznan. In 1948, her membership of the Polish PEN Club was reinstated. She remained active as writer but never again worked as an official. She made a living from royalties and giving private tuition in foreign languages. She published translations in anthologies and, primarily, in periodicals including “Dziś i Jutro” (1945-53), “Tygodnik Powszechny” (1945-56 and 1974-75), “Odrodzenie” (1946-48), “Listy z Teatru” (1949), “Twórczość” (1949-78), “Nowa Kultura” (1954-63), “Wrocławski Tygodnik Katolików” (1954-73), “Życie Literackie” (1954-74), “Przewodnik Katolicki” (1956-73), “Za i przeciw” (1958-80), “Poezja” (1965-83), “Oficyna Poetów” (Londyn, 1966-76), and “W Drodze” (1974-76 and 1983). She travelled to foreign countries, including the United Kingdom in 1957 and Romania in 1964. She was the recipient of numerous prizes in recognition of her work as a poet and translator, including the prize of the Polish PEN Club for translations of foreign literature (1954), the lifetime achievement award of the city of Poznan for her poetry (1956 and 1967), the prize of the New York-based Alfred Jurzykowski Foundation (1966), the prize of the Minister of Culture and Arts – first class (1967), the State Prize – first class (1976), the lifetime achievement award of the Paris-based periodical “Kultura” (1971), the Jan Kasprowicz prize (1972), and the Brother Albert prize (1981). She was awarded an honorary doctorate from the Adam Mickiewicz University in Poznan in 1981. In the final years of her life, she suffered from blindness. She was awarded the Tenth Anniversary Medal of Restored Independence (Medal Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości) in 1928, the Officer’s Cross of the Order of Polonia Restituta in 1934, followed by the Commander’s Cross in 1974 and the Commander’s Cross with Star in the same order in 1981. She received several foreign orders, too, including being made a Commander of the Order of the Crown (Romania) and a Knight of the National Order of the Legion of Honour (France). After the war, she also received the Order of Labour of the Hungarian People’s Republic in recognition of her translations from Hungarian. She died on 16 February 1983 in Poznan and is buried at the Powązki Cemetery in Warsaw.

In 1983, the annual K. Iłłakowiczówna Prize for the best poetry debut was established during the International November Poetry Festival in Poznan by the editorial office of the newspaper “Głos Wielkopolski” together with the Polish Writers’ Association (SPP) and the Polish Writers’ Union (ZLP).

Her archives are held in the collections of the Voivodeship and Municipal Public Library in Bydgoszcz, the Library of the Polish Academy of Sciences in Kórnik, the Raczyński Library in Poznan, Poznan University Library, and the Adam Mickiewicz Literary Museum in Warsaw. Individual collections are also held in the Central Archives of Modern Records (AAN), while much of her correspondence remains in private hands.