KRAMSZTYK Józef

1890-1932

Kryptonim: jk. 

Tłumacz, krytyk literacki.

Urodzony 29 kwietnia 1890 w spolonizowanej rodzinie żydowskiej w Warszawie; syn Feliksa Kramsztyka, adwokata, i Emilii Reginy z Muttermilchów; wnuk Izaaka Kramsztyka, kaznodziei walczącego o niepodległość Polski; brat Janiny z Kramsztyków Hartmanowej, poetki i tłumaczki poezji francuskiej, niemieckiej i rosyjskiej; brat stryjeczny Romana Kramsztyka, malarza. Początkowo uczył się w domu, a od 1901 uczęszczał do II Gimnazjum Męskiego w Warszawie (II Gimnazjum Męskie w Warszawie), z rosyjskim językiem wykładowym. Z powodu udziału w 1905 w antyrosyjskim proteście uczniów został wydalony ze szkoły i kontynuował edukację domową. W 1907 uczestniczył w wiecu uczniów w Szkole Zrzeszenia Nauczycieli w Warszawie przy ul. Wielkiej. W 1908 uzyskał maturę w pełnym zakresie państwowego gimnazjum realnego. W semestrze zimowym 1908/1909 był studentem nadzwyczajnym na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego (UJ) (Wydział Filozoficzny Uniwersytetu Jagiellońskiego). W 1909 kształcił się na Wydziale Nauk Matematyczno-Przyrodniczych Uniwersytetu w Heidelbergu (Wydział Nauk Matematyczno-Przyrodniczych Uniwersytetu w Heidelbergu), najpierw jako słuchacz, a po zdaniu dodatkowego egzaminu z łaciny w 1910 w Warszawie – jako regularny student. W 1914 otrzymał stopień doktora filozofii naturalnej na Wydziale Fizyki Uniwersytetu w Heidelbergu. Rozprawę doktorską pt. Über die räumliche Verteilung der Lichtemission im elektrischen Bogen und Funken (wydanie: Zurich: Müller, Werder & Cie 1915) napisał pod kierunkiem prof. zw. Philippa Lenarda w Instytucie Radiologii w Heidelbergu. W 1914-15 studiował na Politechnice Federalnej w Zurychu (Politechnika Federalna w Zurychu). W 1915-20 współpracował naukowo z Pracownią Radiologiczną Towarzystwa Naukowego Warszawskiego (Pracownia Radiologiczna Towarzystwa Naukowego Warszawskiego), a w 1916-21 był asystentem w Zakładzie Fizycznym Uniwersytetu Warszawskiego (UW) (Zakład Fizyczny Uniwersytetu Warszawskiego). Zajmując się popularyzacją nauki, w 1922-23 wygłaszał odczyty o teoriach Alberta Einsteina. Należał do komitetu redakcyjnego 1. tomu Ilustrowanej Encyklopedii Trzaski, Everta i Michalskiego (Warszawa [1926]). Pracował w branży przemysłowej – w 1920 został dyrektorem Fabryki Przyrządów Fizycznych „Ergon” w Warszawie (Fabryka Przyrządów Fizycznych „Ergon” w Warszawie), a od 1924 był wspólnikiem w spółce Pryzmat, zajmującej się wyrobami optycznymi. Podejmował także pracę nauczyciela. W 1926-27 nauczał w jednej ze szkół żydowskich w Warszawie. Udzielał prywatnych lekcji chemii na poziomie gimnazjalnym. Należał do Oddziału Warszawskiego Polskiego Towarzystwa Fizycznego (Oddział Warszawski Polskiego Towarzystwa Fizycznego). Posługiwał się biegle m.in. językiem rosyjskim i niemieckim, przypuszczalnie znał też francuski. Obracał się w kręgu skamandrytów; przyjaźnił się zwłaszcza z Julianem Tuwimem, z którym przeprowadził eksperyment translatorski, polegający na zwrotnym przetłumaczeniu jego nieopublikowanego wcześniej wiersza z przekładu niemieckiego. W latach 20. współpracował z „Wiadomościami Literackimi” (Wiadomości Literackie), „Reflektorem” (Reflektor), „Głosem Prawdy” (Głos Prawdy) w roli tłumacza oraz krytyka, recenzując głównie literaturę niemieckojęzyczną oraz jej przekłady. Jako tłumacz debiutował w 1924 na łamach „Wiadomości Literackich” (nr 27) przekładami dwóch wierszy Rainera Marii Rilkego pt. Jesień oraz Jesienny dzień. Jego tłumaczenia poezji Rilkego ukazały się także w „Reflektorze” (1924 nr 1) oraz w „Wiadomościach Literackich” (1927 nr 3). W 1924 w „Wiadomościach Literackich” ukazało się jego pierwsze tłumaczenie z rosyjskiego – był to wiersz Anny Achmatowej pt. [Nie wiem, co robić z oczami] (nr 34). Przypisuje się mu autorstwo przekładów satyr Friedricha i Augusta Wilhelma Schleglów załączonych w artykule Szowinizm w literaturze. Schleglowie jako „politycy”. Satyry na Polskę i Napoleona („Wiadomości Literackie” 1924 nr 52). Przetłumaczył także wybrane ustępy liryczne Fausta Johanna Wolfganga Goethego. Dokonał przekładu pierwszego tomu Czarodziejskiej góry Tomasza Manna, którego fragment zamieścił w „Głosie Prawdy” (1927 nr 71). Z powodu jego problemów zdrowotnych oraz zamiaru wydawnictwa jak najszybszej edycji całości powieści przekład jej drugiego tomu powierzono innym tłumaczom. W ciągu całego życia podróżował do Niemiec, Szwajcarii, Austro-Węgier, Włoch (m.in. przebywał na kuracji w Merano). W ostatnich latach życia znalazł zatrudnienie w Fabryce Sztucznego Jedwabiu w Tomaszowie Mazowieckim (Fabryka Sztucznego Jedwabiu w Tomaszowie Mazowieckim). Był dwukrotnie żonaty. W 1915 ożenił się z Sarą vel Zofią Endelmann, studentką prawa, literatką, tłumaczką z języka niemieckiego (rozwiedzeni). Jego drugą żoną była Anna Mutermilch, nauczycielka, prawdopodobnie romanistka. Zmarł na gruźlicę w grudniu 1932 prawdopodobnie w Otwocku, pochowany na cmentarzu żydowskim w Warszawie przy ul. Okopowej.

Archiwum tłumacza zostało zniszczone w czasie II wojny światowej. Pojedyncze zespoły znajdują się m.in. w Archiwum Uniwersytetu w Heidelbergu, Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, Oddziale Literackim im. J. Czechowicza Muzeum Lubelskiego w Lublinie, Bibliotece Narodowej, Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN w Warszawie. Wiele dokumentów znajduje się w rękach rodziny, m.in. Krzysztofa Prochaski.

TWÓRCZOŚĆ PRZEKŁADOWA

1. A. Achmatowa: Paciorki. Wybór wierszy. W przekładzie W. Borudzkiej, H. Niemirowskiej, J. Kramsztyka. Wilno: Księgarnia Stowarzyszenia Nauczycielstwa Polskiego; Warszawa: Ignis 1925, 113 s.

Tu 23 wiersze w przekładzie J. Kramsztyka.

Tytuł oryginału: Čëtki.

Opracowanie:

1. M. KISIEL: Achmatowa i Liebert. Wokół wiersza „Vysokie svody kostela...”. W: Jerzy Liebert. Lektury. Katowice 2020.

2. E.T.A. Hoffman: Opowieści. Przekład J. Kramsztyka. Warszawa: Biblioteka Groszowa [1926], 156 s. Biblioteka Groszowa, nr 81. Zob. poz. 3.

Zawiera: Historia o Dziadku do orzechów i o Królu Myszy; Tajemnicze dziecko; Kawaler Gluck.

Tytuły oryginałów: Nussknacker u. Mausekönig; Das fremde Kind; Ritter Gluck.

Recenzja i omówienia:

1. S. NAPIERSKI: O E.T.A. Hoffmannie. „Wiadomości Literackie” 1927 nr 21.

2. E. PIECIUL-KARMIŃSKA: „Tajemnicze dziecko” E.T.A. Hoffmanna - zapomniany skarb literatury światowej. [Posłowie]. W: E.T.A. Hoffmann: „Tajemnicze dziecko”. Tłumaczenie: E. Pieciul-Karmińska. Poznań 2014.

3. E. PIECIUL-KARMIŃSKA: Przedwojenna seria translatorska „Tajemniczego dziecka” E.T.A. Hoffmanna. „Przekładaniec” 2016 nr 32.

3. E.T.A. Hoffmann: Dziadek do orzechów. Powieść dziecięca. W tegoż: Opowieści. Przekład J. Kramsztyka. Warszawa: Biblioteka Groszowa [1926] s. 5-87. Biblioteka Groszowa, nr 81. Zob. poz. 2. Wydanie osobne pt. Dziadek do orzechów. Na podstawie tłumaczenia [z niemieckiego] J. Kramsztyka opracowała K. Kuliczkowska. Ilustrował J.M. Szancer. Warszawa: Książka i Wiedza 1950, 82 s. Wydania następne: wydanie 2 tamże 1951; na podstawie tłumaczenia [z niemieckiego] J. Kramsztyka opracowała K. Kuliczkowska. Ilustrował J.M. Szancer. Wydanie 3 Warszawa: Nasza Księgarnia 1954, tamże: wydanie 4 1957, wydanie 5 1959, wydanie 6 1968, wydanie 7 1978. Klasyka Dziecięca, wydanie 8 1987; na podstawie tłumaczenia [z niemieckiego] J. Kramsztyka opracowała K. Kuliczkowska. Ilustrowała B. Truchanowska. Wydanie 9 Warszawa: Młodzieżowa Agencja Wydawnicza 1988; na podstawie tłumaczenia [z niemieckiego] J. Kramsztyka opracowała K. Kuliczkowska. Ilustrował J.M. Szancer. Wydanie 9 [!] Warszawa: Nasza Księgarnia 1989; na podstawie tłumaczenia [z niemieckiego] J. Kramsztyka opracowała K. Kuliczkowska. Ilustrował J.M. Szancer. Wydanie 3 [w tej edycji] Warszawa: Książka i Wiedza 1989; na podstawie tłumaczenia [z niemieckiego] J. Kramsztyka opracowała K. Kuliczkowska. Ilustrował J.M. Szancer. Wydanie 10 [!] Warszawa: Nasza Księgarnia 1991; na podstawie tłumaczenia [z niemieckiego] J. Kramsztyka opracowała K. Kuliczkowska. Ilustrował J.M. Szancer. Wydanie 12 Warszawa: Książka i Wiedza 1991; na podstawie tłumaczenia [z niemieckiego] J. Kramsztyka opracowała K. Kuliczkowska. Ilustrował J.M. Szancer. Wrocław: Siedmioróg 1995. Zaczarowane Strony; na podstawie tłumaczenia J. Kramsztyka opracował J.J. Ekier. Ilustrował A. Gołębiowski. Warszawa: Plac Słoneczny 4 1997; Ilustrował J.M. Szancer. Warszawa: Nasza Księgarnia 1998. Klasyka Młodych; na podstawie tłumaczenia J. Kramsztyka opracowała A. Michałowska. Ilustrował. A. Krawczak. Wrocław: Siedmioróg 2008. Biblioteka Idealna; pt. Dziadek do orzechów i Król Myszy. Nowe opracowanie literackie B. Kusztelskiego na kanwie przekładu J. Kramsztyka. Ilustrował J.M. Szancer. Poznań: G&P [ca 2011]; opracował L. Szary. Na podstawie tłumaczenia J. Kramsztyka opracowała M. Zagnińska. Ilustrował O. Gajda. Kraków: Greg 2011. Lektury Grega; pt. Historia o Dziadku do Orzechów i o Królu Myszy. Ilustrował I. Czwartos. [Warszawa]: Festina Lente 2014; pt. Historia o Dziadku do Orzechów i o Królu Myszy = Nußknacker und Mausekönig. Sandomierz: Armoryka 2015. Biblioteka Tradycji Europejskiej, nr 64, tamże 2017; drzeworyty Bertalla (Ch.A. d’Arnoux’a). [Warszawa]: MG 2017; na podstawie tłumaczenia J. Kramsztyka opracowała A. Michałowska. Ilustrował. A. Krawczak. Wrocław: Siedmioróg 2018. Biblioteka Literatury Dziecięcej, nr 152; ilustrowała J. Hołubowska-Chrząszczak. Warszawa: Wilga – Grupa Wydawnicza Foksal [2018]; pt. Dziadek do orzechów i Król Myszy. Nowe opracowanie literackie B. Kusztelskiego na kanwie przekładu J. Kramsztyka. Ilustrował J.M. Szancer. Poznań: G&P [2020]; drzeworyty Bertalla (Ch.A. d’Arnoux’a). Warszawa: MG 2021; na podstawie tłumaczenia J. Kramsztyka opracowała A. Michałowska. Ilustrował. A. Krawczak. Wrocław: Siedmioróg 2021. Kanon Literatury Dziecięcej; nowe opracowanie literackie B. Kusztelskiego na kanwie przekładu J. Kramsztyka. Ilustrował J.M. Szancer. Poznań: G&P [2022]; ilustrował M. Piwowarski. Warszawa: Wilga 2022; na podstawie tłumaczenia J. Kramsztyka opracowała K. Kuliczkowska. Ożarów Mazowiecki: Olesiejuk 2022. Ilustrowana Klasyka. Przedruk pt. Historia o dziadku do orzechów i o królu myszy. W: Bracia Serafiońscy. Opowiadania. Warszawa 1960. Dzieła wybrane; Opowiadania. Wydanie 1 w tym wyborze. Warszawa 1977. Biblioteka Klasyki Polskiej i Obcej; pt. Dziadek do orzechów. W: Zimowe opowieści. Tłumaczenie J. Kramsztyk et al. Opracowanie tekstu A. Willmann. Ilustracje A. Jaroń. Warszawa 2021.

Wydania elektroniczne:

Audiobooki m.in.: Tłumaczył J. Kramsztyk. Opracowała K. Kuliczkowska. Czyta M. Czechowicz. Warszawa: Zakład Wydawnictw i Nagrań Polskiego Związku Niewidomych 1988. 3 kasety dźwiękowe; Muzyka i aranżacja: J. Derfel. Warszawa: Agencja Artystyczna MTJ [2006], 1 płyta CD; Czyta M. Czechowicz. Enskede: TBP 2009, dokument dźwiękowy w formacie DAISY 2.02; [Oprawa muzyczna M. Mazurkiewicz. Reżyseria A. Piszczatowski]. Warszawa: MTJ 2017. Empik Prezentuje Słuchowiska z Płyt Winylowych, 1 płyta audio; [Piaseczno]: Storybx.pl [2019]. Dla Dzieci, 1 płyta audio.

E-booki m.in.: [Warszawa]: Fundacja Nowoczesna Polska [2012]. Wolne Lektury, plik tekstowy w formatach EPUB, MOBI i PDF; Warszawa: Wydawnictwo Ktoczyta.pl 2017.

Tytuł oryginału: Nußknacker und Mäusekönig.

Adaptacje: 

- teatralna: Dziadek do orzechów. Tłumaczenie: J. Kramsztyk. Adaptacja: M. Dworakowska. Reżyseria: L. Czarnota. Toruń, Teatr im. W. Horzycy 1989. - radiowa: Dziadek do orzechów. Reżyseria: J. Warenycia. Adaptacja: H. Bielawska. Realizacja: M. Olszewska i M. Szałkowski. Polskie Radio 2009. - filmowa: Dziadek do orzechów. Scenariusz: H. Bielinska, M. Krüger. Reżyseria: H. Bielińska. Ekranizacja 1967.

Wystawienia następne lub adaptacje przekładu – zob. na stronie internetowej: https://encyklopediateatru.pl/osoby/59121/jozef-kramsztyk.

Omówienia: 

1. E. PIECIUL-KARMIŃSKA: Polska seria przekładowa „Dziadka do orzechów i Króla Myszy” E.T.A. Hoffmanna. „Studia Interkulturowe” 2014 nr 8.

2. D. KOMAN: Nowy blask arcydzieła. „Nowe Książki” 2012 nr 4.

3. E. PIECIUL-KARMIŃSKA: Tłumacz – archeolog słodyczy. „Investigationes Linguisticae” 2012 vol. 26.

4. E. PIECIUL-KARMIŃSKA: Polskie adaptacje „Dziadka do Orzechów i Króla Myszy” E.T.A. Hoffmanna. „Przekładaniec” 2013 nr 27.

4. T. Mann: Czarodziejska góra. Powieść. T. 1-2. Przełożył J. Kramsztyk Warszawa: Rój 1930 [i.e. 1929],  282 + 256 s. Dzieła XX Wieku. Wydania następne: [Wydanie 1 powojenne] Przedmowa R. Karsta. Warszawa: Czytelnik 1953, wydanie 2 tamże 1956; [Przedmowa R. Karsta]. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1961. Powieści XX Wieku wydanie 3 Posłowie: R. Karst. Opracowanie graficzne: J.S. Miklaszewski. Warszawa: Czytelnik 1965; wydanie 4 tamże 1972. Biblioteka Klasyki Polskiej i Obcej, wydanie 5 Posłowie: M. Wydmuch tamże 1982; Warszawa: Warszawski Dom Wydawniczy 1992, tamże 1993; Warszawa: Alfa 1992; [wydanie 1 w tej edycji] Posłowie: J. Łukosz. Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie 1995. Biblioteka Klasyki, tamże: [wydanie 2 w tej edycji] 1997, wydanie 3 2004; wydanie 1 w tej edycji Warszawa: Czytelnik 1998. Biblioteka „Czytelnika”; Posłowie: [A. Wirpsza] L. Szaruga. Warszawa: Świat Książki 1998; Warszawa: Porozumienie Wydawców 1999. Kanon na Koniec Wieku, tamże: 2000, 2006; Warszawa: De Agostini Polska; we współpracy z Ediciones Altaya Polska 2002. Arcydzieła Literatury Współczesnej; Warszawa: Muza 2007, tamże: 2008, 2009, 2010, 2012, 2013, 2014, 2015, 2016, 2017, 2018, 2019, 2020, 2021, 2022.

Wydania elektroniczne: 

Audiobook m.in.: Czyta K. Jasieński. Warszawa: Studio Książki Mówionej Polskiego Związku Niewidomych 1974, 39 kaset dźwiękowych.

E-book m.in.: Przełożyli: T. 1. J. Kramsztyk; T. 2 [W. Tatarkiewicz] J. Łukowski. Warszawa: Muza 2017, pliki tekstowe w formacie EPUB, MOBI.

Tytuł oryginału: Der Zauberberg. Roman.

Przekład w 1930 t. 3: K. Czachowski, t. 4: J. Feldhorn. W latach następnych W. Tatarkiewicz pod pseudonimem J. Łukowski.

Adaptacje: 

teatralna – Czarodziejska góra. Tłumaczenie: J. Kramsztyk (część I) i [W. Tatarkiewicz] J. Łukowski (część II). Adaptacja, inscenizacja i reżyseria: A. Dziuk. Zakopane, Teatr im. S.I. Witkiewicza 2001.

- radiowa: Czarodziejska góra. Cz. 1-29. Tłumaczenie: J. Kramsztyk. Czyta G. Holoubek. Polskie Radio, 27IX -5 XI 1993.

Wystawienia następne lub adaptacje przekładu – zob. na stronie internetowej: https://encyklopediateatru.pl/.

Recenzje i omówienia:

1. [J. KADEN-BANDROWSKI?] jkb.: Na marginesie. „Gazeta Polska” 1929 nr 56.

2. J. JANKOWSKI: Czarodziejska góra. „Dzień Polski” 1930 nr 11. [Uznanie przekładu t.1 za staranny].

3. [J. KADEN-BANDROWSKI?] jkb.: Literatura i wydawnictwa. „Gazeta Polska” 1930 nr 153 [negatywnie o mnogości tłumaczy] .J. KRAMSZTYK: O przekład „Czarodziejskiej góry”. „Wiadomości Literackie” 1930 nr 46 [polemika z K. Czachowskim, tłumaczem 3 tomu, o udział redaktorski w tłumaczeniu i innych tomów dzieła. Zob. K Czachowski: O przekład „Góry czarodziejskiej”. „Wiadomości Literackie” 1930 nr 42]

4. DR S. FRIEDEKER: O dobre przekłady na język polski. „Język Polski” 1931 z. 5.

5. W. KWAŚNIAKOWA: Uwagi o przekładzie „Czarodziejskiej góry”. „Tygodnik Powszechny” 1954 nr 32.

6. M. POSOR: Thomas Manns Romane in Polen. „Acta Universitatis Nocolai Copernici. Nauki Humanistyczno-Społeczne. Filologia Germańska”1974 z. 64.

7. E. PIECIUL-KARMIŃSKA: Literarische Personennamen in deutsch-polnischer Translation. Eine kontrastive Studie aufgrund von ausgewählten Prosawerken von Thomas Mann. Frankfurt am Main 2003, passim.

8. E. PIECIUL-KARMIŃSKA: Nazewnictwo literackie w tłumaczeniach (na przykładzie nazw mówiących i klasyfikujących w wybranych powieściach Tomasza Manna). „Onomastica” 2000 nr 45.

9. T. ORACKI: Władysław Tatarkiewicz zapomniany tłumacz „Czarodziejskiej góry”. „Literatura na Świecie” 2002 nr 7–8–9 [wzmianki o recepcji przekładu J. Kramsztyka].

10. E. PIECIUL-KARMIŃSKA: Nazwiska żydowskie w powieściach Tomasza Manna i ich przekładach na język polski na przykładzie powieści „Buddenbrookowie” i „Czarodziejska Góra”. „Onomastica” 2003 nr 48.

11. M. ŁUKASIEWICZ: Ł jak Łukowski. W tejże: Jak być artystą. Na przykładzie Thomasa Manna. Warszawa 2011. [wzmianka o recepcji przekładu J. Kramsztyka].

12. M. JOKIEL: Thomas Manns: Der Zauberberg in der polnischen Fassung. Übersetzungsgeschichte und Nachwirkung. W: Germanistische Herausforderungen und Forschungsperspektiven. Opole 2017. Seria Germanistische Werkstatt, t. 7.

KRYTYKA PRZEKŁADU

1. Słowacki po niemiecku. „Wiadomości Literackie” 1924 nr 21 [dot. J. Słowacki: Ir der Schweiz. Deutch von Jonas Borak. Wien 1924].

2. Monat i Monatowa. „Wiadomości Literackie” 1924 nr 23 [dot. H. Heine: Niemcy. Przełożył H. Monat. Kraków 1924].

3. Przekłady najgorsze. „Wiadomości Literackie” 1925 nr 1 [dot. F. Schiller: Ballady. Przełożył S. Kaczkowski. Łódź 1924].

4. „Głupiec” Hauptmanna. „Wiadomości Literackie” 1925 nr 22 [dot. G. Hauptmann: Głupiec. Powieść. Przekład B. Merwina. Poznań: Wydawnictwo Polskie 1925; polemika: B. Merwin: O przekład „Głupca”. „Wiadomości Literackie” 1925 nr 24].

5. Powiastki Rilkego. „Wiadomości Literackie” 1925 nr 47. [dot. R.M. Rilke: Powiastki o Panu Bogu dorosłym dla dzieci opowiedział. Z 38-go tysiąca wydania oryginalnego tłumaczyli M. Czabanówna i W. Hulewicz. Zdobił J. Hollak. Warszawa: W. Hulewicz 1925].

6. „Niebieski ptak” Manna. „Wiadomości Literackie” 1929 nr 43 [dot. T. Mann: Niebieski ptak. Przekład E. Librowiczowa. Warszawa: BG 1929].

LISTY W SPRAWACH PRZEKŁADOWYCH

1. List z dnia 15.11.1924 do K. Bielskiego, redaktora „Reflektora”. W: K. Prochaska: Józef Kramsztyk. Pasjans rodzinny, towarzyski, literacki i naukowy. Warszawa 2018, 308 s.

OPRACOWANIA OGÓLNE (wybór)

OMÓWIENIA

1. K. PROCHASKA: Józef Kramsztyk. Pasjans rodzinny, towarzyski, literacki i naukowy. Warszawa: Semper 2018, 511 s.

2. J. TUWIM: Traduttore traditore. W tegoż: Pegaz dęba. Warszawa 1950, passim.

3. L. INFELD: Dr Joseph Winternitz. W tegoż: Kordian, fizyka i ja. Wspomnienia. Warszawa 1967, passim.

E. KRAMSZTYK: Z pamięci, dla pamięci. Wspomnienia. „Podkowiański Magazyn Kulturalny” 2003 nr 39, passim [wspomnienia matki Józefa]. Dostępny na stronie internetowej: https://www.podkowianskimagazyn.pl/nr39/emilia.htm.

KRAMSZTYK Józef

1890-1932

Kryptonym: jk.

Übersetzer, Literaturkritiker.

Geboren am 29. April 1890 in einer polonisierten jüdischen Familie in Warschau; Sohn von Feliks Kramsztyk, einem Rechtsanwalt, und Emilia Regina, geborene Muttermilch; Enkel von Izaak Kramsztyk, einem für die Unabhängigkeit Polens kämpfenden Prediger; Bruder von Janina Hartmanowa, geborene Kramsztyk, einer Dichterin und Übersetzerin französischer, deutscher und russischer Lyrik; Cousin väterlicherseits des Malers Roman Kramsztyk. Anfangs wurde er zu Hause unterrichtet, ab 1901 besuchte er das Zweite Jungengymnasium [II Gimnazjum Męskie] in Warschau, mit Russisch als Unterrichtssprache. Aufgrund der Teilnahme an einem antirussischen Schülerprotest 1905 wurde er vom Gymnasium verwiesen und setzte seine Ausbildung zu Hause fort. 1907 nahm er an einer Schülerkundgebung an der Schule der Lehrervereinigung [Szkoła Zrzeszenia Nauczycieli] in der ul. Wielka in Warschau teil. 1908 legte er in vollem Umfang die Reifeprüfung des staatlichen Realgymnasiums ab. Im Wintersemester 1908/1909 schrieb er sich als außerordentlicher Student an der Philosophischen Fakultät der Jagiellonen-Universität [Uniwersytet Jagielloński] in Krakau ein. 1909 studierte er an der Mathematisch-Naturwissenschaftlichen Fakultät der Universität Heidelberg, zunächst als Gasthörer, später, nachdem er 1910 in Warschau eine Zusatzprüfung in Latein abgelegt hatte, als ordentlicher Student. 1914 promovierte er zum Doktor der Naturwissenschaften an der Fakultät für Physik der Universität Heidelberg. Seine Dissertation, Über die räumliche Verteilung der Lichtemission im elektrischen Bogen und Funken (1915 bei Müller, Werder & Cie in Zürich erschienen), wurde von Prof. Philipp Lenard am Radiologischen Institut in Heidelberg betreut. 1914-15 studierte er an der Eidgenössischen Technischen Hochschule in Zürich. 1915-20 arbeitete er wissenschaftlich mit dem Radiologischen Laboratorium der Warschauer Wissenschaftsgesellschaft zusammen; 1916-21 war er Assistent am Physikalischen Institut der Universität Warschau (UW). Er setzte sich für die Popularisierung der Wissenschaft ein; 1922-23 hielt er Vorträge über die Theorien von Albert Einstein. Er gehörte zum Redaktionskomitee des ersten Bandes der Illustrierten Enzyklopädie [Ilustrowana Encyklopedia] von Trzaska, Evert und Michalski (Warschau [1926]). Er arbeitete in der Industrie – 1920 wurde er Direktor der Fabrik für physikalische Geräte „Ergon“ in Warschau, und ab 1924 war er Gesellschafter der Firma „Pryzmat“ für optische Erzeugnisse. Zudem war er als Lehrer tätig. 1926-27 unterrichtete er an einer jüdischen Schule in Warschau. Auch gab er Privatunterricht im Fach Chemie auf Gymnasialniveau. Er war Mitglied der Warschauer Abteilung der Polnischen Physikalischen Gesellschaft [Polskie Towarzystwo Fizyczne]. Er sprach u. a. fließend Russisch und Deutsch, wahrscheinlich auch Französisch. Er verkehrte in den Kreisen der „Skamander“-Dichter; vor allem war er mit Julian Tuwim befreundet, mit dem er ein Übersetzungsexperiment durchführte, das darauf beruhte, ein noch unveröffentlichtes, bereits ins Deutsche übersetztes Gedicht Tuwims ins Polnische zurückzuübersetzen. In den 1920er Jahren publizierte er als Übersetzer und Kritiker in den Zeitschriften „Wiadomosci Literackie“, „Reflektor“ und „Głos Prawdy, in denen er hauptsächlich deutschsprachige Literatur und deren Übersetzungen rezensierte. Als Übersetzer debütierte er 1924 in den „Wiadomości Literackie“ (Nr. 27) mit der Übersetzung zweier Gedichte von Rainer Maria Rilke, Jesień [Herbst] und Jesienny dzień [Herbsttag]. Seine Übersetzungen von Rilkes Lyrik erschienen auch in den Literaturzeitschriften „Reflektor“ (1924, Nr. 1) und „Wiadomosci Literackie“ (1927, Nr. 3). 1924 veröffentlichte er in den „Wiadomości Literackie“ seine erste Übersetzung aus dem Russischen – ein Gedicht von Anna Achmatowa, [Nie wiem, co robić z oczami] (Nr. 34). Er gilt als Übersetzer der Satiren von Friedrich und August Wilhelm Schlegel, die dem Artikel Chauvinismus in der Literatur. Die Schlegels als „Politiker“. Satiren über Polen und Napoleon [Szowinizm w literaturze. Schleglowie jako „politycy“. Satyry na Polskę i Napoleona] („Wiadomości Literackie“, 1924, Nr. 52) beigefügt wurden. Zudem übersetzte er ausgewählte lyrische Passagen aus Johann Wolfgang Goethes Faust. Er übertrug den ersten Band von Thomas Manns Zauberberg, aus dem er einen Auszug in „Głos Prawdy“ (1927, Nr. 71) veröffentlichte. Aufgrund gesundheitlicher Probleme und der Absicht des Verlages, den ganzen Roman so schnell wie möglich herauszubringen, wurden andere Übersetzer mit der Übersetzung des zweiten Bandes beauftragt. Im Laufe seines Lebens reiste er nach Deutschland, in die Schweiz, nach Österreich-Ungarn und Italien (u. a. hielt er sich zur Kur in Meran auf). In seinen letzten Lebensjahren fand er Anstellung in einer Kunstseidenfabrik in Tomaszów Mazowiecki. Er war zweimal verheiratet. 1915 heiratete er Sara alias Zofia Endelmann, eine Jurastudentin, Schriftstellerin und Übersetzerin aus dem Deutschen (sie ließen sich scheiden). Seine zweite Frau war Anna Mutermilch, eine Lehrerin, wahrscheinlich eine Romanistin. Er starb im Dezember 1932 an Tuberkulose, vermutlich in Otwock, und wurde auf dem jüdischen Friedhof an der ul. Okopowa in Warschau beigesetzt.

Das Archiv des Übersetzers wurde während des Zweiten Weltkriegs zerstört. Einzelne Bestände befinden sich u. a. im Archiv der Universität Heidelberg, im Archiv der Jagiellonen-Universität in Krakau, im Józef-Czechowicz-Literaturmuseum [Muzeum Literackie im. Józefa Czechowicza] in Lublin, in der Nationalbibliothek [Biblioteka Narodowa] und im Museum der Geschichte der Polnischen Juden POLIN [Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN] in Warschau. Viele Dokumente sind im Besitz der Familie (u. a. Krzysztof Prochaskas).